Branwen Ferch Llŷr (Tegla) (testun cyfansawdd)

←

Branwen Ferch Llŷr (Tegla) (testun cyfansawdd) gan Edward Tegla Davies

I'w darllen pennod wrth bennod gweler Branwen Ferch Llŷr (Tegla)

BRANWEN,

FERCH

LLŶR.

Argraffwyd a Rhwymwyd y Llyfr hon yn

Argraffdy y Cyhoeddwyr,

Principality Press, Wrexham,

ar bapur a wnaed yng Nghymru, tynnwyd y
Darluniau yng Nghymru, a gwnaed y blociau
ohonynt yn Swyddfa y Western Mail, Caerdydd.

---

"O'r Môr y daeth Branwen."

BRANWEN,
FERCH LLYR

GAN

E. TEGLA DAVIES

---

---

Y Darluniau gan W. MITFORD-DAVIES

---

---

WRECSAM:

Hughes a'i Fab. Cyhoeddwyr

---

1923

CYNNWYS

Cartrefi'r Hen Gymry
Y Tylwyth Teg
Yr hen dduwiau a duwiesau
O ble y daeth Branwen
Brodyr Branwen
Matholwch yn dyfod i Gymru
Llid Efnisien
Yr iawn a dalwyd
Hanes y Pair
Branwen a'r aderyn drudwen
Dial cam Branwen
Y Dinistr Mawr
Dychwelyd i Gymru
Agor y Drws Dirgel

DARLUNIAU.

O'r Môr y daeth Branwen
Adeiladent eu Cartrefi ar bennau polion
Pwy biau'r meirch hyn?
A mi a welwn ŵr melyngoch mawr yn dyfod o'r llyn
Coed a welsom ar y môr yn y lle na welsom erioed un pren..
Myfi a fyddaf bont

Cartrefi'r Hen Gymry.

NID oes dim mwy dymunol i ni nag olrhain ein teulu, a holi pwy oedd ein teidiau a'n neiniau, ein hen deidiau a'n hen neiniau, a pha fath ar bobl oeddynt, a sut yr oeddynt yn byw, a beth ydoedd eu credo, ac am ba bethau y meddylient. Ffurf arall ar y diddordeb hwn yw ein diddordeb yn ein cenedl, ac nid oes yr un ohonoch heb fod yn awyddus i wybod sut bobl oedd yr hen Gymry gynt, beth oedd eu dull o fyw, sut dduwiau oedd ganddynt, â pha genhedloedd yr oeddynt yn gyfeillgar, ac â pha genhedloedd yr oeddynt yn elynol. Eu gwaed hwy sy'n rhedeg yn ein gwythiennau ni, a chawn esboniad ar lawer nodwedd a berthyn i ni, llawer gwendid, a llawer cryfder, ond i ni wybod sut bobl oedd yr hen Gymry, ac am eu dull o fyw, ac o feddwl, a'u syniadau am y byd y trigent ynddo.

Eithr sut y deuwn i wybod amdanynt. Ni allent ysgrifennu, ac ni ddaeth y syniad o sgrifennu erioed i'w pennau. Amdanom ni, gall pobl y dyfodol pell wybod amdanom oddiwrth y llyfrau, yn llyfrau hanes a phob math arall ar lyfrau, a adewir ar ol gennym, ond amdanynt hwy, ni adawodd yr un ohonynt air yn unman wedi ei sgrifennu i ddywedyd hanes ei genedl. Yn wir, ni feddylient fawr o ddim am y dyfodol, a phe baent yn awyddus i'r dyfodol eu cofio ni wyddent o gwbl sut i gadw eu hanes yn fyw ar gyfer y bobl a ddeuai i'r byd ar eu holau..

Ac eto y mae llawer iawn o'u hanes ar gael gennym, a gwyddom yn bur dda erbyn hyn amdanynt hwy a'u harferion a'u credo. Sut y daethom i wybod hynny?

Un ffordd yw chwilio'r ddaear am olion ohonynt, trwy durio mewn lleoedd tebygol o ddyfod o hyd i'w holion yno. Daethpwyd o hyd i'w harfau, a'u hofferynnau gwaith, a'u beddau, a'u cartrefi yn y dull hwn. Dro'n ôl gwahoddwyd fi gan gyfaill i fynd i geibio i goed Cororion, Tregarth, am olion un ran o'r hen Gymry. Aethom i'r coed hynny, y naill â'i raw a'r llall â'i gaib ar ei ysgwydd. Ni welid dim i ddangos bod yr hen Gymry erioed wedi byw yn agos i'r fan. Ond yr oedd fy. nghyfaill yn ŵr cyfarwydd. Toc, sylwodd ar ddarn o dir yng nghanol y coed oedd wedi mynd yn siglen a heb bren yn tyfu arno,—rhyw ddarn o dir ychydig o lathenni ar ei draws. Sylwodd ar drwyn carreg o'r ddaear yn un pen iddo, ac wrth chwilio daeth trwyn carreg arall i'r golwg yn y pen arall, ac wrth chwilio mwy gwelwyd bod y cerryg hyn yn ffurfio cylch lled grwn.

"Dyma wàl y tŷ," ebe'r cyfaill, "y mae'r aelwyd rywle yn y canol."

A dyna ddechreu ceibio, heb fod dim mwy i'n calonogi na phe chwiliem am aelwyd ar y ffordd fawr. Ond dal ati a wnaethom. Wedi dyfod i ganol y darn tir, dyna daro carreg, ac yna dechreuasom chwalu'r tir yn fwy gofalus. Beth oedd yno ond carreg lydan wastad ar lawr, ac arni garreg gron gymaint a phen. Dyna ni wedi dyfod o hyd i felin yr hen Gymry, wedi cael llonydd yno ers dwy fil a hanner o flynyddoedd. Eu dull hwy o falu yd oedd ei roddi ar y garreg wastad hon a'i guro â'r garreg gron. Aethom ymlaen yn ofalus, a dyna ddyfod yn union o hyd i garreg wastad arall wedi ei gosod ar ei chyllell, ac un arall wedi ei gosod yn ei herbyn, ac un arall yn erbyn honno nes ffurfio tair ochr i sgwâr, fel hyn,—

"Dyma'r aelwyd a'r grât," ebe'r cyfaill. "Ac y mae'n debygol mai o flaen y lle agored yr eisteddent i dwymno." Rhwng y cerryg hyn gorweddai nifer o gerryg crynion cymaint â dwrn, ac wedi torri un gwelid ei bod yn ddu yn ei chanol.

"Dyma'r cerryg berwi," ebe'r cyfaill.

"Beth yw'r rheiny?" ebe finnau.

Ac aeth ymlaen i esbonio. "Yr oedd y Cymry hyn a drigai yma," eb ef, "yn dechreu dyfod yn ddigon gwareiddiedig i beidio â bwyta cig byw, ond berwent ef yn gyntaf. Eithr sut i'w ferwi â hwythau heb lestri ond llestri pridd? Ni ellid rhoddi y rhai hynny ar y tân. Eu cynllun oedd gosod y cig mewn llestr pridd, a dwfr arno wedyn. Cuddient ben y tân â'r cerryg crynion hyn, a gadawent hwy yno nes mynd ohonynt yn eiriasboeth. Yna taflent hwy i'r dwfr bob yn un, a dechreuai hwnnw ferwi, a daliai i ferwi fel y dalient hwy i daflu'r cerryg iddo nes i'r cig fod yn barod i'w fwyta."

Codwyd y cerryg crynion ac odditanynt yr oedd y pridd yn hollol ddu, arwydd sicr mai lludw coed wedi cymysgu â'r pridd yn ystod y canrifoedd ydoedd. Dyma ni wrth le tân yr hen Gymry felly, ac wedi dyfod o hyd i amryw o'u harferion, pobl oedd yn byw yng Nghymru ddwy fil a hanner o flynyddoedd yn ôl, cyn bod sôn am na haearn na phres, cyn bod sôn am ddefnyddio dim ond carreg a phren a llestr pridd.

Wedi dyfod o hyd i'r pridd du,-ôl llawer o hen danau, symudwyd ef, a daeth pwyd o hyd i glai. A chyn belled ag y chwiliem wedyn, ar y gwastad hwn, ni chaem ddim ond clai. Dyna ni o'r diwedd wedi dyfod o hyd i lawr y tŷ. Wele felly, gartref yr hen Gymry,-wàl gron, a pholion o'i phen at bolyn a safai ar ganol y llawr, a'r polion hyn wedi eu cuddio à thywyrch a changhennau a dail. Dyna eu cysgod. Ac wele o'r tu mewn eu haelwyd, a'u melin, ac olion eu dull o ferwi cig. Dyna lawer o wybodaeth, onide, trwy ddim ond turio?

Y Tylwyth Teg.

DULL arall o ddyfod o hyd i'w hanes yw gwrando ar hen draddodiadau sydd wedi eu hadrodd o genhedlaeth i genhedlaeth ers oesoedd, yn enwedig traddodiadau am fodau nad ydynt yn y byd yn awr, megis tylwyth teg a chewri. Nid dychymyg gwag pobl a roddodd fod i'r tylwyth teg a'r cewri. Buont yng Nghymru unwaith, ond bod y stori sydd gennym amdanynt dipyn yn wahanol i fel y digwyddodd. Yn ymyl y coed y soniais amdanynt y mae llyn dwfr, ac y mae amryw draddodiadau gan hen bobl yr ardal am y llyn hwnnw,—llyn Cororion. Dywedir bod bachgen o fugail unwaith yn bugeilio defaid yn ymyl y llyn, ac iddo weld merch ieuanc—un o'r tylwyth teg-yn dyfod allan o'r llyn gan gerdded tuagato. Yr oedd wedi ei swyno gan ei phrydferthwch, a gofynnodd iddi, ar ei union, i'w briodi. Addawodd hithau ar un amod, na tharawai ef hi â haearn. Priodasant a buont fyw ynghyd yn hir. Ond un diwrnod ar ddamwain cyffyrddodd ef hi â haearn. Rhedodd hithau ymaith yn syth a diflannodd yn y llyn.

Ai chwedl ddi-sail yw honyna? Dim byd o'r fath. Mewn corsydd a llynnoedd y trigai rhai canghennau o'r hen Gymry. Deuthum i a'm cyfaill o hyd i amryw o'r hen gartrefi y soniais amdanynt mewn cors a elwir Cors Ty'n y Caeau. Eu rheswm dros fyw yn y gors oedd na ellid dyfod o hyd iddynt ond gan rywun a adwaenai lwybrau culion y gors yn dda. Pe deuai gelyn yno na wyddai am y gors, yn enwedig os deuai yn y nos, suddai dros ei ben yn y gors. Ac am yr un rheswm y trigai eraill yn y llynnoedd,— bod yn ddiogel rhag eu gelynion. Gwthient bolion i'r llyn, â'u pennau allan o'r dwfr. Adeiladent eu cartrefi ar bennau'r polion hyn, ac aent yn ôl ac ymlaen iddynt ar hyd math ar ysgol a ellid ei thynnu i fyny pan fyddai perygl. A chan fod y llyn dwfr o'u hamgylch, byddent yn lled ddiogel yno rhag gelyn ac anifail gwyllt.

Ac ni wyddent ddim am feteloedd,— pres a haearn a'u tebyg. Cerryg a choed oedd eu harfau. Daeth cenedl un diwrnod i'r wlad i'w gorchfygu. Yr oedd gan hon arfau metel. A chyda'r arfau hyn hawdd oedd gorchfygu'r hen genedl. Yn naturiol iawn byddai arnynt arswyd arfau metel byth mwy. Ac ni phriodai'r un o'u merched un o feibion y bobl a'u gorchfygodd, heb iddo addo cadw oddiwrthi yr arfau a orchfygodd ei chenedl. Stori am y

cyfnod hwn wedi ei newid gryn lawer yw

"Adeiladent eu cartrefi ar bennau polion."

---

stori merch y tylwyth teg yn dyfod o'r llyn. Un o ferched yr hen genedl a drigai mewn llynnoedd oedd hi, ac un o fechgyn y genedl genedl a'i gorchfygodd wedi syrthio mewn cariad â hi, a hithau'n addo ei briodi ar yr amod y cadwai o'i golwg yr arfau a barodd gymaint o boen i'w phobl. Disgynyddion y ddau bobl hyn, wedi cymysgu â'i gilydd, ydych chwi a minnau gan mwyaf, er bod gwaed mathau eraill ar bobl hefyd yn ein gwythiennau. Dyna ni wedi gwybod gryn lawer chwaneg am yr hen Gymry drwy wrando ar straeon tylwyth teg.

Yr hen dduwiau a duwiesau.

DULL arall o wybod am yr hen Gymry yw gwrando ar y traddodiadau am dywysogion Cymry,-y traddodiadau sy'n dywedyd amdanynt yn medru gwneuthur pethau na fedr yr un dyn ar wyneb y ddaear eu gwneuthur heddyw. Medrai rhai ohonynt luchio cerryg sydd gymaint à thai mawr. Medrent ddiflannu pan fynnent, ac ymddangos pan fynnent, a gwneuthur pob math ar wrhydri rhyfeddach na'i gilydd. Pan glywoch y traddodiadau hyn,-am ddynion yn medru gwneuthur pethau na fedr yr un dyn eu gwneuthur,-gellwch fod yn dawel nad am ddynion y sonnir, ond am dduwiau. Hen dduwiau a duwiesau'r Cymry cyn iddynt erioed glywed am Iesu Grist yw'r tywysogion a'r tywysogesau rhyfedd hyn. Wedi derbyn Iesu Grist trodd y Cymry eu cefnau ar yr hen dduwiau, ond wedi'r cwbl yr oeddynt yn hoff iawn ohonynt. Nid oeddynt yn barod i'w gadael yn hollol. Wrth adrodd y storiau amdanynt o oes i oes, ac fel yr âi'r naill genhedlaeth ar ol y llall ymhellach oddiwrth y cyfnod yr addolid hwy fel duwiau a duwiesau ynddo, âi eu nodweddion fel bodau dwyfol ar goll o dipyni beth. O'r diwedd daethant i'r ffurfiau y gwyddom ni amdanynt, yn hanner meibion a merched, a hanner duwiau a duwiesau. Y mae gennym ni amryw storïau am y duwiau a'r duwiesau hyn. Ac os ydych am wybod rhywbeth am yr hen Gymry, rhaid gwybod rhywbeth am y bodau a addolent.

Canys ni ellir deall cymeriad unrhyw bobl heb ddeall rhywbeth am y duwiau a addolant. Y mae pob cenedl yn debyg i'w duwiau. Os duwiau creulon a chas a addola, pobl greulon a chas yw'r bobl. Os duwiau tyner ac addfwyn yw ei duwiau, pobl dyner ac addfwyn yw'r bobl. hwythau.

Dyna ni o'r diwedd yn barod i sôn am y dduwies y bwriadwn sôn amdani. Buom yn hir yn dyfod ati, ond rhaid paratoi'r ffordd yn lled lwyr er mwyn i chwi a minnau ddeall ein gilydd yn iawn. Enw'r dduwies hon oedd Branwen, ac un o dduwiesau anwylaf yr hen Gymry oedd hi. Fel merch ar wyneb y ddaear y sonnir amdani yn y stori sydd amdani, ond un o dduwiesau'r hen Gymry yw hi er hynny, ac un annwyl ac addfwyn iawn, yn deilwng o'i charu gennych bob un ohonoch. Wrth ddarllen ei hanes hi a'i chyffelyb deuwch i wybod beth oedd syniadau'r hen Gymry am y byd, pwy a lywodraethai'r môr a'r awyr a'r tir, sut i fyw'n dda, a sut nefoedd a gaent ar ol mynd o'r byd, a llawer o bethau eraill.

Dyna'r cyfnod a roddodd fod i Franwen, cyfnod y berwi dwfr â cherryg, a'r trigo mewn corsydd a llynnoedd, a'r cymysgu â'r cenhedloedd a'u gorchfygodd ag arfau metel.

O ble y daeth Branwen.

CREDID am dduwiau a duwiesau'r hen fyd eu bod yn rhodio'r ddaear fel dynion, ac ni wyddech pan welech rywun yn dyfod i'ch cyfarfod yn y pellter, pa un ai dyn ynteu duw fyddai. A hwyrach pan ddeuech i'w ymyl y diflannai o'ch golwg fel niwl. Trigai'r duwiau yn y cymylau, mewn llwyni coed, mewn creigiau, mewn afonydd, ac ymhobman bron. Ac yr oedd i bob un ei waith. Duw'r glaw fyddai un, ac arno ef y gweddïai pobl, ac iddo ef yr aberthent pan fyddai arnynt eisiau glaw. Duw'r heulwen fyddai'r llall, a chredid mai ef a roddai'r heulwen iddynt. Trigai rhyw dduw neu dduwies yn yr afon—duwies gan amlaf—a hi a lywodraethai'r dwfr. Yr oedd duw neu dduwies yn llywodraethu cariad a phrydferthwch hefyd. Dyna'r dduwies Gwener, duwies cariad oedd hi.

Hen dduwiau a duwiesau Groeg a Rhufain yw'r rhai y gŵyr y byd fwyaf amdanynt. Cododd arlunwyr a cherflunwyr a beirdd mawr i baentio eu lluniau yn ôl fel y meddylient hwy eu bod, ac i gerfio lluniau ohonynt mewn cerryg marmor, ac i ganu eu clodydd mewn barddoniaeth. Y mae'r lluniau, a'r cerfluniau, a'r farddoniaeth hynny ar gael heddyw, ymysg lluniau a cherfluniau a barddoniaeth ardderchocaf y byd. Cewch weld rhai ohonynt bron ymhob tref fawr, ac y maent yn werth i chwi fynd ymhell i'w gweld. Buasai'r sôn am yr hen dduwiau a'r duwiesau hyn wedi marw ers canrifoedd onibae am yr arlunwyr a'r cerflunwyr a'r beirdd a'u hanfarwolodd. Ni chafodd hen dduwiau a hen dduwiesau Cymru mo'r fraint hon hyd yn hyn. Pwy a ŵyr nad oes yn eich mysg chwi ryw arlunydd a all baentio llun o Franwen a swyna'r byd, neu a gerfio lun ohoni mewn carreg, neu a gano farddoniaeth iddi a fydd mor ardderchog nes bod pobl o ieithoedd eraill yn dysgu Cymraeg er mwyn ei deall a'i mwynhau.

Ymysg hen dduwiesau Groeg yr oedd un o'r enw Aphrodité. Y mae llawer o baentio a cherfio lluniau ohoni wedi bod, yn ôl syniad dynion amdani. Y mae'r traddodiad amdani yn un tlws iawn. Dywedid gan y Rhufeinwyr mai'r un un â Gwener oedd hi. Duwies cariad a phrydferthwch ydoedd hi. Os byddai rhywun mewn cariad neu eisiau bod yn brydferth at Aphrodité yr âi. Nid yn unig hi oedd y brydferthaf o'r duwiesau, ond medrai wneuthur pob un a'i haddolai hi hefyd yn brydferth. Ni dderbyniai unrhyw aberthau ond blodau a pheraroglau. Hi oedd duwies cariadon a mamau, a byddai llawer o addoli arni. O'r môr y daeth hi, y môr oedd ei mam, a ffurfiwyd hi o ewyn y don. Ac ni all neb a fyddo wedi ei ffurfio o beth mor brydferth ag ewyn y don lai na bod yn brydferth iawn ei hun.

Yr un a leinw'r un lle yn nhraddodiadau duwiau a duwiesau Cymru ag a wna Aphrodité yn nhraddodiadau Groeg yw Branwen. O'r môr y daeth hithau. Llŷr oedd enw ei thad, a duw'r môr oedd Llŷr. Ef a lywodraethai'r tonnau. Llŷr yn ymgynhyrfu oedd stormydd y môr, a Llŷr mewn tymer addfwyn oedd ei lonyddwch. Yr oedd i'r tywyllwch ei dduw, ac i'r goleuni ei dduw, ac i'r awyr ei duw, ac i'r ddaear ei duw, a duwiesau'n wragedd iddynt oll. Brwydrau rhwng y duwiau a'r duwiesau hyn oedd achos holl helynt y byd. Un o'r rhai enwocaf o'r duwiau hyn oedd Llŷr, duw'r môr. Gelwir ef weithiau'n Llŷr Llediaith. Gwyddoch mai ystyr llediaith yw siarad un iaith mewn dull iaith arall. Pan glywch rywun yn siarad Cymraeg yn y fath fodd ag i chwi dybio mai Saesneg yw ei iaith briod, dyna lediaith. Ac awgryma galw Llŷr yn Llediaith ei fod yn dduw i ryw genedl arall cyn i ni ei arddel. Ac yr oedd yn dduw i'r Gwyddyl yn ogystal ag yn dduw i'r Cymry. A ddarllenasoch "King Lear," Shakespeare? Llŷr yw'r "Lear" hwnnw. Yr oedd tri theulu mawr o dduwiau i Ynys Brydain, a theulu Llŷr oedd y prif deulu o'r tri.

Yr oedd plant Llŷr yn dduwiau a duwiesau bob un. Bydd gennyf ychwaneg i'w ddywedyd amdanynt hwy eto. Bendigaid Fran oedd un. Un arall oedd Manawyddan. A'i ferch oedd Branwen. Yr oedd iddynt ddau hanner brawd hefyd,— Nisien ac Efnisien. Iwerydd oedd enw mam Bendigaid Fran a Branwen, a Phenardim oedd mam y gweddill.

Dyna deulu'r duw Llŷr. Ac â Branwen ei ferch, duwies cariad a phrydferthwch, y delia'r stori bellach. Hanes prudd iawn ydyw, a hanes prudd yw hanes brwydr cariad a phrydferthwch ymhob oes.

Brodyr Branwen.

Y MAE a wnelo Bendigaid Fran ac Efnisien lawer iawn â'r stori, a hwyrach mai ceisio esbonio pwy oeddynt hwy yw'r peth goreu yn awr. Bydd hynny'n help i ddeall y stori. Dywedir mai brenin oedd Bran, tad Caradog, hen dywysog Cymru, ac mai ef a ddaeth â Christionogaeth i'n gwlad ni. Ond os Bran oedd enw tad Caradog, nid yr un un oedd â Bendigaid Fran. Hwyrach ei fod wedi ei enwi ar ei ôl, fel yr enwyd rhai ohonoch chwi ar ôl dynion mawr, ond wedi i mi adrodd stori Branwen i chwi, gwelwch ei bod yn amhosibl i Fran fod yn ddyn, oherwydd ni bu dyn erioed o'i faint nac yn medru gwneuthur y fath wrhydri. Y mae'n debycach mai duw a'i gymeriad fel ei enw ydoedd, yn debyg i fran neu gigfran, yn ymhyfrydu mewn tywallt gwaed. Dengys rhai pethau yn ei hanes mai dyna ydoedd,—duw gwlad y tywyllwch. Dengys pethau eraill mai duw beirdd a chantorion ydoedd, ac mai ato ef yr âi'r beirdd a'r cantorion pan fyddai arnynt eisiau help i wneuthur eu gwaith. Bu ymdrech yn ddiweddarach i'w wneuthur yn dduw anwylach a'i alw'n fendigaid, ond ofnaf mai ofer fu'r ymdrech honno.

Am Manawyddan, yr oedd ef yn dynerach duw. Ni synnwn pe gwelech mai'r duw a lywodraethai nefoedd yr hen Gymry oedd ef. O dan y môr yr oedd eu nefoedd. Ac fel duw eu nefoedd yr oedd Manawyddan yn feistr ar y crefftau gwerthfawr.

Ond y casaf o blant y duwiau oedd Efnisien. Nid oes ond ef yn gas a chreulon yn yr holl stori. Sut y daeth ef i mewn? Nid oedd llawer o greulondeb a thywallt gwaed yn hanes yr hen dduwiau Cymreig. A gellwch fod yn dawel pan ddeloch ar draws un mai wedi dyfod i mewn i'r stori o rywle arall y mae. Os duw dieithr a ddaeth i mewn i'r stori'n ddiweddarach yw Efnisien, o ble y daeth? Y lle tebycaf yw cyfandir Ewrob dan ddylanwad y Daniaid. A ddarllenasoch mewn llyfrau hanes ddarfod i'r Daniaid ddyfod i'n gwlad ni unwaith? Pan ddaethant yr oeddynt yn sicr o fod wedi dyfod â hanes eu duwiau gyda hwy. Buont yn gyfeillion â'r Cymry un adeg, yn cyd-ymladd yn erbyn y Saeson, a hwyrach bod yr hen Gymry wedi hoffi rhai o'u duwiau yr adeg honno, ac yn eu mysg Efnisien. A fedrwch chwi ddyfod o hyd i esboniad gwell? Gwelwch felly nad stori am un teulu ac un digwyddiad yw stori Branwen, ond gwahanol storïau wedi treiglo i lawr yr oesoedd, yna eu huno â'i gilydd a'u plethu i'w gilydd yn araf deg, nes o'r diwedd ddyfod i'r ffurf y mae gennym ni heddyw, â'r cymeriadau ynddi yn hanner dynion a hanner duwiau. Y mae stori'n tyfu fel y tyfwch chwithau. Daw peth o'ch bwyd o'r ardal yma. a pheth o ardal arall, ond â'r cwbl yn rhan ohonoch chwi. Ac er mai darnau ar wahan yw'r bwyd, un ydych chwi sydd wedi tyfu trwy ei fwyta. Felly y mae stori, daw darn ohoni o'r ardal yma, a darn o'r ardal arall, a darn o'r naill wlad a darn o'r wlad arall, nes o'r diwedd gael ohonoch stori gyflawn, ddiddorol dros ben, wedi tyfu trwy uno'r gwahanol ddarnau ynghyd, a gwneuthur un bywyd ohonynt.

Yn y ffurf sydd i stori Branwen gennym ni heddyw, brenhinoedd a thywysogion a welir yn delio â'i gilydd, ond rhaid yw i chwi gofio er hynny mai â duwiau a duwiesau y deliwch, ond bod y stori wedi newid o dipyn i beth o oes i oes.

Matholwch yn dyfod i Gymru.

RHWNG Cymru ac Iwerddon y mae gwrhydri'r bodau hyn. Yr oedd rhyw ddirgelwch mawr bob amser ynglŷn ag ynysoedd y môr. Credid mai iddynt hwy yr âi pobl ar ôl marw, ac mai ynddynt hwy y trigai llawer o'r duwiau, fel nad oes ryfedd yn y byd fod â wnelo'r stori gymaint ag Ynys Iwerddon ac Ynys Fôn.

Bran neu Bendigaid Fran yw'r hwn a ellir ei alw yn arwr yr hanes, a'i chwaer Branwen yn arwres. Dywedir bod Bran yn adeg yr helynt mawr a fu yn hanes Branwen yn frenin coronog ar Ynys Brydain, a elwid yr adeg honno yn Ynys y Cedyrn, tystiolaeth go dda i'w syniad hwy am eu cadernid eu hunain. A gwisgai Bran goron ardderchog Llundain. Yr oedd un o'i lysoedd yn Harlech, yn Ardudwy. Ac un prynhawngwaith o haf yr oedd yn y llys hwn. Yr oedd craig yno a elwid Carreg Harlech ymhell uwchlaw'r môr, ac yno yr eisteddai ef a'i gwmni yn edrych tua'r môr. Gydag ef yr oedd Manawyddan ei frawd, y gŵr y dywedais amdano mai ef oedd duw gwlad y goleuni yn ôl syniad yr hen Gymry. Felly yr oedd y ddau frawd, duw gwlad y tywyllwch a duw gwlad y goleuni, yn digwydd bod ynghyd y prynhawn hwn. A chyda hwy ill dau yr oedd y ddau hanner brawd,—Nisien ac Efnisien, a nifer eraill, fel y gwelir bob amser O amgylch brenin. Ymddengys fod dwy wraig wedi bod i Lŷr,—Iwerydd a Phenardim, ac i Benardim fod yn wraig i Euroswydd cyn bod yn wraig i Lŷr. Dyma i chwi dipyn o gymysgedd mewn teulu, onide?—Bran a Branwen yn blant i Lŷr ac Iwerydd; Manawyddan yn fab i Lŷr a Phenardim; a Nisien ac Efnisien yn feibion i Benardim ac Euroswydd. Ymdrech fel y cofiwch yw hyn i wneuthur un teulu o'r hen dduwiau hyn i gyd. Duw casineb oedd Efnisien, a Nisien yn dduw cariad a chymod. Yn y stori fel y daeth i lawr i ni, dywedir am Nisien ei fod yn dda, yn peri tangnefedd rhwng ei deulu pan fyddent lidiocaf. Nid oedd llid yn bod cyn gryfed a'i allu ef i dangnefeddu. Hollol groes oedd cymeriad Efnisien, medrai ef ennyn llid a chynhyrchu ymladd rhwng y ddau frawd mwyaf caruaidd. Gwelwch felly nad ydym ymhell o'n lle pan ddywedwn mai hen dduw casineb oedd Efnisien, ac mai hen dduw cariad oedd Nisien cyn eu gwneuthur gan yr hen Gymry yn dywysogion Cymreig.

Eisteddai'r gwŷr hyn oll ar y pryn- hawngwaith braf hwn ar Garreg Harlech yn edrych tua'r môr, a beth a welent yn y pellter ond tair llong ar ddeg yn dyfod o gyfeiriad Iwerddon, o ddehau'r wlad honno. Deuai'r llongau'n union tuagatynt, yn olygfa brydferth tros ben. Yr oedd y gwynt o'u hôl a hwythau'n nofio'n dawel a chyflym, a gwelai'r edrychwyr y byddent wrth y lan ar eu hunion.

Beth oedd y llongau tybed,—pa un ai da ynteu drwg oedd eu bwriad? Amheuodd Bran eu neges. Archodd i'w wŷr o'i amgylch orchymyn i wŷr y llys wisgo amdanynt ar unwaith, a mynd i chwilio beth tybed oedd bwriad gwŷr y llongau, canys yr oedd raid gwylio'n fanwl yn yr oes honno rhag ofn i elyn ddyfod arnynt yn annisgwyliadwy.

Gwisgodd gwŷr y llys amdanynt, ac aethant i lawr i gyfarfod â'r llongau. Pan ddaeth y llongau'n ddigon agos iddynt eu gweled yn iawn synnodd pawb at eu harddwch. Ni welsant cyn hardded llongau erioed, a chwyfiai baneri teg o bali yn hyfryd yn y gwynt. Math ar sidan yw pali, a rhaid eu bod yn hardd a chyfoethog i fedru fforddio baneri o sidan. Dyna un o'r llongau, fel y nesent i dir, yn rhagflaenu'r lleill, a gwelai'r gwŷr ar y lan godi tarian o'r llong yn uwch na'i bwrdd,—a swch neu flaen y darian i fyny. Dal blaen tarian i fyny oedd yr arwydd arferol o dangnefedd a chyfeillgarwch. Yna neshaodd y gwŷr ar y lan atynt nes clywed ohonynt hwy yn ymddiddan. Bwriwyd cychod o'r llong, ac yn y cychod neshau tua'r tir, a chyfarch gwell i Fendigaid Fran y brenin. A chlywai'r brenin hwy o'r lle yr oedd ar Garreg Harlech uwch ben y môr.

A dyma'r ymgom a fu rhyngddynt,—

"Duw a roddo dda i chwi, a chroeso i chwi," ebe'r brenin. "Pwy biau y nifer llongau hyn, a phwy sydd bennaf arnynt. hwy?"

"Arglwydd," ebe hwy, "y mae yma Fatholwch brenin Iwerddon, ac ef biau'r llongau."

"Beth," ebe'r brenin, "a fynnai ef? A fynn ef ddyfod i'r tir?"

"Na fynn, arglwydd," ebe hwynt, "negesydd yw atat ti hyd oni chaiff y neges."

"Pa ryw neges yw yr eiddo ef?" ebe'r brenin.

"Mynnu ymgyfathrachu â thydi, arglwydd," ebe hwynt. "I erchi Branwen ferch Llŷr y daeth ef. Ac os da gennyt ti, ef a fynn ymrwymo Ynys y Cedyrn ac Iwerddon i gyd fel y byddont gadarnach."

"Ie," ebe'r brenin Bendigaid Fran, "doed i'r tir, a chyngor a gymerwn ninnau am hynny."

A dyna'r ateb a gludwyd gan wŷr y llong yn ôl i frenin Iwerddon. Synnwch glywed Bendigaid Fran yn ei frawddeg gyntaf yn sôn am Dduw,— "Duw a roddo dda i chwi." Rhaid yw i chwi gofio'r hyn a ddywedais eisoes, mai ar ôl i'r hen Gymry anghofio mai duwiau oedd y bodau hyn y daeth y stori fel y mae hi gennym ni. Erbyn hyn yr oedd y Cristionogion wedi dechreu ei hadrodd, ac wrth wneuthur brenhinoedd a thywysogion dynol o'r hen dduwiau, yn eu gwneuthur ar yr un pryd yn wŷr a addolai ein Duw ni. Fel dynion yr ymddŵg y duwiau a'r duwiesau hyn yn y stori hon, ond bod darnau ohoni yn eich atgoffa am y cyfnod pan nad oeddynt yn ddim ond duwiau a duwiesau yn syniad y wlad.

Pan glywodd Matholwch brenin Iwerddon fod croeso iddo ar y tir,—

"Minnau a af yn llawen," eb ef.

Daeth Matholwch i dir i gyfarfod â Bendigaid Fran, a buwyd yn llawen iawn wrtho. Caffai groeso gan bawb. Daeth ei wŷr i'r lan gydag ef, a bu cyd-gyfarfod mawr yn y llys y nos honno rhwng ei wŷr ef a gwŷr y llys. Drannoeth bu'r brenhinoedd a'r gwŷr mawr yn ymgynghori ynghyd, a phenderfynwyd rhoddi Branwen yn wraig i Fatholwch. Dywedir amdani mai hi oedd trydedd prif riain yr ynys hon, ac nid rhyfedd hynny os hyhi oedd duwies cariad a phrydferthwch yr hen amser gynt. Hi, ebe hwy, oedd y decaf forwyn yn yr holl fyd.

Penderfynwyd mai yn y llys arall llys Aberffraw yn Ynys Fôn—yr oedd y ddau i briodi, ac i niferoedd gwŷr Bran a niferoedd gwŷr Matholwch gyrchu yno ar unwaith i'r wledd briodas, Matholwch a'i niferoedd yn eu llongau, a Bendigaid Fran a'i niferoedd yntau ar hyd y tir.

Llid Efnisien.

O'R diwedd dyna ddechreu ar y wledd briodas yn Aberffraw. Ac yma cewch awgrym nad dyn a brenin oedd Bendigaid Fran i ddechreu, ond duw. Ni chynhaliwyd y wledd mewn tŷ o gwbl, ond mewn pebyll. Ni allai Bendigaid Fran fynd i'r un tŷ,—yr oedd yn rhy fawr i'r un tŷ ei gynnwys. Dyna ddangos i chwi fod rhai o'i nodweddion pan edrychid arno fel duw yn glynu wrtho o hyd. Cewch weled rhai eraill tebyg cyn bo hir. Fel hyn yr eisteddent, meddir, wrth fwrdd y wledd, Bendigaid Fran brenin Ynys y Cedyrn, a Manawyddan fab Llŷr, ar un tu, a Matholwch brenin Iwerddon ar y tu arall, a Branwen yn ei ochr. Dal i fwyta ac yfed ac ymddiddan, yn ddi-reol, a wnaethant yn hir, nes i'r ymddiddan arafu, a hwythau deimlo'n drymllyd. Yna aethant i gysgu.

Ond ni allech ddisgwyl hyfrydwch fel hyn yn hir ag Efnisien—duw casineb a llid—yn y wlad. Ennyn casineb a llid a dinistrio cariad oedd ei waith ef. Brwydr rhwng Efnisien a Branwen yw'r frwydr fawr ymhob oes,—Efnisien yn ceisio dinistrio cysur Branwen, a Branwen yn ceisio lladd dylanwad Efnisien. Brwydr rhwng cas a chariad yw hanes ein byd ni. Pa un ai Efnisien ynteu Branwen a orchfyga yn y diwedd, tybed?

Cyfododd pawb o bobl y llys, drannoeth y wledd, a dechreuodd y swyddwyr ar y gwaith mawr o rannu'r meirch a'r gweision, a'u rhannu a wnaethant o'r diwedd— ac yr oedd llawer ohonynt—ymhob cyfeiriad hyd y môr. Pwy a ddaeth heibio un o'r dyddiau hyn ond Efnisien, ac aeth i lety meirch Matholwch. Ei neges fawr oedd taro ar gynllun i ddinistrio cariad Matholwch a Branwen.

"Pwy biau'r meirch hyn?" eb ef.

"Matholwch, brenin Iwerddon," ebe'r gwŷr wrtho.

"Beth a wnant hwy yma?" eb ef.

"Yma y mae brenin Iwerddon," ebe hwy, "a briododd Franwen dy chwaer, a'i feirch ef yw'r rhai hyn."

"Ac felly y gwnaethant hwy a morwyn cystal â honno," eb Efnisien, ac yn chwaer i minnau? Ei rhoddi heb fy nghaniatad i? Ni allent hwy ddirmygu mwy arnaf i na hynny."

"Pwy biau'r meirch hyn?"

---

Ac ar hynny gwanu dan y meirch, a thorri eu gweflau wrth eu dannedd, a'u clustiau wrth eu pennau, a'u rhawn wrth eu cefnau, a'r lle ni chaffai graff ar yr amrannau y torrai hwy wrth yr asgwrn, a gwneuthur anffurf ar y meirch felly, hyd nad oeddynt o ddim gwerth.

Dyna ffordd Efnisien o fwrw ei lid, am na ofynnwyd ei ganiatad ef i roddi Branwen i Fatholwch. A gallasech feddwl mai ef fuasai'r olaf i unrhyw un fynd ato i ofyn am ei ganiatad ym myd cariad.

Llwyddodd yn ei gais i ddinistrio'r dedwyddwch. Daeth y newydd at Fatholwch ynghylch anffurfio'r meirch, a'u difetha, fel nad oeddynt yn dda i ddim mwy.

Ymysg gwŷr Matholwch yr oedd un a ddylai fod yn perthyn i Efnisien, canys rhoddodd yr esboniad gwaethaf yn bosibl ar y digwyddiad, ac awgrymodd fod Bendigaid Fran a Branwen a phawb yn y cynllun o ddinistrio'r ceffylau.

"Arglwydd," ebe hwn wrth Fatholwch, "dy waradwyddo di a wnaethpwyd, a hynny yw eu hamcan."

"Yn sicr ddigon," ebe Matholwch, "rhyfedd yw gennyf, os fy ngwaradwyddo a fynnent, iddynt roddi i mi'n wraig forwyn o deulu mor uchel a chyn anwyled gan ei chenedl ag a roddasant i mi."

"Arglwydd," eb un arall o'i wŷr, "y mae'n hollol glir mai hyn yw eu hamcan, ac nid oes dim iti i'w wneuthur ond cyrchu dy longau."

Credodd Matholwch stori ei wŷr heb ymholi dim ymhellach. Fel arall y gallasech ddisgwyl i ddyn teg wneuthur. A gorchymyn ei longau a wnaeth, i fynd adref.

Yr iawn a dalwyd.

ACHOSODD hyn gynnwrf mawr yn llys Bendigaid Fran. Daeth y newydd iddo fod Matholwch yn gadael y llys yn hollol ddirybudd, a heb ofyn am ganiatad. Yr oedd Bendigaid Fran wedi ei syfrdanu. Anfonodd ar ei union genhadau i ofyn iddo paham yr oedd yn gwneuthur hynny. Enwau'r cenhadau oedd Iddig fab Anarawc ac Efeydd Hir. Daethant o hyd iddo yn y man, a gofynasant iddo beth oedd ei amcan yn gwneuthur hyn, ac am ba achos yr oedd yn mynd ymaith mor sydyn.

"Yn wir," ebe Matholwch, "pe gwypwn cyn cychwyn oddicartref beth a ddigwyddai ni ddeuwn yma. Cwbl waradwydd a gefais,—ni chafodd neb daith waeth na'r un a gefais i. A rhyfeddod i mi yw un digwyddiad."

"Beth yw hynny?" ebe hwynt.

"Roddi Branwen ferch Llŷr, trydedd prif riain yr ynys hon, ac yn ferch i frenin Ynys y Cedyrn, yn wraig i mi, ac wedi hynny fy ngwaradwyddo. A rhyfedd oedd. gennyf nad cyn rhoddi morwyn cystal â honno i mi y gwneid y gwaradwydd a wnaed â mi."

Dyna oedd syndod Matholwch, os oeddynt am ei waradwyddo, beth oedd eu hamcan yn rhoddi un mor annwyl â Branwen yn wraig iddo yn gyntaf. Paham na buasent yn ei waradwyddo cyn ei rhoddi hi yn wraig iddo, buasai rhyw reswm yn hynny. Canys parai eu gwaith yn ei waradwyddo ef boen iddi hithau.

Dechreuodd Iddig ac Efeydd am- ddiffyn pobl y llys,—

"Yn sicr, arglwydd," ebe hwy, "nid o fodd neb o'r llys na neb o gyngor y brenin y gwnaethpwyd y gwaradwydd hwn iti. Ac er maint y gwaradwydd yn dy olwg di, mwy o lawer yng ngolwg Bendigaid Fran yw'r dirmyg hwnnw a'r gwarth."

"Mi a goeliaf hynny yn hawdd," ebe Matholwch, "er hynny ni all byth dynnu'r gwaradwydd hwn oddiarnaf i."

Nid oedd gan Iddig ac Efeydd ddim i'w ddywedyd yn wyneb hyn. Mynd yn ôl a wnaethant â'r ateb hwnnw i Fendigaid Fran, a mynegi iddo bopeth a ddywedodd Matholwch wrthynt.

Nid oedd yn beth priodol o gwbl ganiatau i Fatholwch adael y llys fel hyn.

Ni wyddai neb sut y terfynai pethau. Hwyrach mai dychwelyd a wnai i ryfela yn erbyn y brenin. Ac nid oedd yn deg chwaith ag ef beidio ag ymdrechu symud y sarhad di-achos hwn oddiarno. Methai'r brenin â gwybod beth i'w wneuthur.

"Arglwydd," eb un o'r ddau gennad wrtho, "anfon eto genhadau ar ei ôl."

"Anfonaf," eb yntau, eb yntau, "Cyfodwch, Fanawyddan fab Llŷr, ac Efeydd Hir, ac Unig Glew Ysgwydd, ac ewch ar ei ôl, a mynegwch iddo ef y caiff farch iach am bob un a lygrwyd. A chyda hynny y caiff yn wynebwarth wynebwarth (iawn) lathau (gwialennau) arian cyn lleted a chyhyd ag ef ei hun, a chlawr aur cyfled â'i wyneb. A mynegwch iddo pa ryw ŵr a wnaeth hynny, ac mai o'm hanfodd innau y gwnaethpwyd hynny, ac mai brawd unfam â mi a wnaeth hynny. Ac nad hawdd gennyf innau na'i ladd na'i ddifetha. Deued Matholwch i ymweled â mi, ac mi a wnaf gytundeb tangnefedd rhyngof i ag ef yn y modd y dymuna ef."

Aeth y tri chennad ar ôl Matholwch. Gadawyd Iddig fab Anarawc ar ôl am ryw reswm neu'i gilydd. Mynegasant i Fatholwch mor garedig ag y medrent yr hyn a ddywedodd Bendigaid Fran, a gwrandawodd yntau arnynt.

Galwodd Matholwch ei wŷr ynghyd ac ymgynghorodd â hwy. Meddyliasant rhyngddynt â'i gilydd pe gwrthodent y telerau, bod yn debycach iddynt gael mwy o gywilydd fyth na chael cymaint iawn ag a gynhygid. Penderfynasant dderbyn y telerau, a daethant yn ôl yn dangnefeddus i lys Bendigaid Fran.

Wedi trefnu popeth yn briodol aethant i fwyta. A dechreuodd Matholwch a Fran ymddiddan. Sylwodd Bendigaid Fran mai mewn modd trist ac araf yr ymddiddanai Matholwch, ac nid yn llawen fel o'r blaen. A meddyliodd mai trist ydoedd am fod swm yr iawn a gynhygid iddo yn rhy fach yn ei olwg.

"Nid wyt cystal ymddiddanwr heno ag arfer," ebe Bran wrtho. "Os rhy fach yw'r iawn, ti a gei ychwaneg ato, fel y mynni dy hun. A thalaf yn ôl yfory iti dy feirch."

"Arglwydd, Duw a dalo iti," ebe Matholwch.

Sylwch yn fanwl beth a ddywed Bendigaid Fran wrtho yn awr,—

"Mi a roddaf fwy o iawn iti hefyd," ebe Bendigaid Fran, "mi a roddaf bair iti. A dyma rinwedd y pair, y gŵr a ladder heddyw, iti ei fwrw i'r pair, ac erbyn yfory bydd yn gystal ag y bu oreu, eithr na bydd lleferydd ganddo."

Beth oedd y pair neu'r llestr hwn? Dyma beth arall sy'n dangos mai hen dduw oedd Bendigaid Fran. Yr oedd traddodiad am bair rhyfedd yn hen grefydd y Cymry. Anodd yw gwybod yn awr beth ydoedd. Meddylid amdano weithiau fel cwpan. Dyna i chwi gwpan Taliesin, os yfai neb ohono âi'n fardd. Dyna bair Ceridwen hefyd, berwi dwfr ysbrydoliaeth oedd hwnnw, ac os yfech ohono medrech weled y dyfodol heblaw bod galluoedd rhyfedd eraill yn dyfod yn eiddo i chwi. A dyma bair yma a fedrai godi'r marw'n fyw. Rhyw lestr ydoedd a berthynai i'r gwaith o addoli'r hen dduwiau. Ar y traddodiadau hyn y sylfaenwyd rhamant swynol y Sancreal. A wyddoch rywbeth am honno?

Diolchodd Matholwch i Fendigaid Fran am ei gynnyg, a llawenhaodd yn fawr iawn o achos y peth. A thrannoeth talwyd ei feirch iddo, meddir, tra y parhaodd meirch dof, yna aethpwyd i gwmwd arall i ddal ebolion i dalu'r rheiny iddo, nes talu'r cwbl o'r ddyled. Am hynny dodwyd ar y cwmwd hwnnw, o hynny allan, yr enw Tal Ebolion. Dyna esboniad yr hen stori ar yr enw hwnnw. Eithr y mae'n bosibl y dargenfydd un ohonoch mai ymdrech yw'r darn hwn i esbonio enw lle na wyddai neb beth ydoedd ei ystyr. A'r pair hwn fu achos dinistr Bendigaid Fran, yn y diwedd.

Hanes y Pair.

YR oedd y pair rhyfedd yn achos dyryswch mawr i Fatholwch. A'r ail nos wedi ei ddychwelyd holodd Fendigaid Fran yn ei gylch.

"Arglwydd," eb ef, "o ble y daeth iti y pair a roddaist i mi?"

Dengys atebiad Bendigaid Fran fod cysylltiad rhwng hen grefydd y Cymry a hen grefydd Iwerddon, mai'r un duwiau a addolent gynt, ac mai'r un rhai oedd eu harferion crefyddol. Ac ni ellir esbonio'r gŵr a'r wraig rhyfedd y sonnir amdanynt yma gan Fendigaid Fran ond drwy ddywedyd mai darn o hen stori am helynt y duwiau wedi dyfod i mewn i'r stori hon yn y fan yma mewn rhyw ffordd neu'i gilydd ydyw. Ni buasai plentyn bach yn tyfu'n gawr mewn pythefnos a mis fel yr un y sonnir amdano yma, yn unman ond ym myd y duwiau.

Dyma ateb Bendigaid Fran,—

"Daeth y pair i mi," eb ef, "oddiwrth ŵr a fu yn dy wlad di, ond ni wn ai yno y cafodd ef."

"Pwy oedd hwnnw?" ebe Matholwch.

"Llasar Llaesgyfnewid," ebe Bendigaid Fran. "Daeth hwnnw yma o Iwerddon, a Chymidau Cymeinfoll ei wraig gydag ef. Diangasant o'r tŷ haearn yn Iwerddon pan wnaethpwyd ef yn wynias o'u cylch, ac y mae'n syndod i mi oni wyddost ti ddim am hynny."

"A mi a welwn ŵr melyngoch mawr yn dyfod o'r llyn."

---

"Gwn, arglwydd," ebe Matholwch, "a mynegaf iti gymaint ag a wn. Yn hela yr oeddwn ryw ddiwrnod yn Iwerddon ar ben gorsedd a oedd uwch ben llyn yn Iwerddon. A Llyn y Pair y gelwid ef. A mi a welwn ŵr melyngoch mawr yn dyfod o'r llyn, a phair ar ei gefn, gŵr mawr aruthrol å drygwaith erchyll arno oedd; a gwraig ar ei ôl. Ac os oedd ef fawr, mwy ddwywaith oedd y wraig nag ef. A chyrchu ataf a wnaethant a chyfarch gwell i mi."

"Ie, ebe fi,' ebe Matholwch, "pa gerdded sydd arnoch chwi?'"

"Dyma'r fath gerdded sydd arnom ni, arglwydd," eb ef. "Ymhen pythefnos a mis caiff y wraig hon fab bach, ac ymhen pythefnos a mis wedyn y bydd yn ŵr ymladd llawn arfau."

"Cymerais arnaf y cyfrifoldeb o'u cadw," ebe Matholwch, "a buont flwyddyn gyda mi, ac o fewn y flwyddyn cefais hwynt yn ddiwarafun. O hynny allan y gwarafunwyd hwynt i mi. A chyn pen y pedwerydd mis hwynt eu hunain a barodd eu cashau yn y wlad am eu drygau, —blino'n enbyd y gwyrda a'r gwragedd da O hynny allan cynhullodd fy mhobl i erchi i mi ymadael â hwy, a rhoddi dewis i mi rhwng fy nheyrnas a hwy. Dodais innau ar gyngor fy ngwlad beth a wnelid yn eu cylch. Nid aent o'u bodd ac ni ellid eu eu gyrru o'u hanfodd trwy ryfel. Ac yn y cyfyng gyngor hwnnw y dechreuasant wneuthur ystafell haearn oll. Ac wedi i'r ystafell fod yn barod cyrchu pob gof yn Iwerddon yno a oedd yn berchen gefail a morthwyl, a pheri gosod glo cyfuwch â chrib yr ystafell, a pheri rhoddi'n ddiwall fwyd a llyn i'r wraig a'i gŵr a'i phlant. A phan wybuwyd eu meddwl hwynt y dechreuwyd cymysgu'r tân a'r glo am ben yr ystafell a chwythu'r meginau, nes bod y tŷ yn wyn am eu pen. Ac yna y bu cyngor ganddynt ar ganol llawr yr ystafell, ac arhosodd ef nes bod haearn y muriau'n wyn. Ac o herwydd y gwres dirfawr y disgynnodd yr ochr ar ei ysgwydd a'i daro allan, ac ar ei ôl yntau ei wraig, a neb ni ddihangodd oddiyno ond ef ei hun a'i wraig. Ac yno mi debygaf, arglwydd," ebe Matholwch wrth Fendigaid Fran, " y daeth ef drosodd atat ti."

"Yna'n ddiau," eb yntau, "y daeth yma ac a roddes y pair i minnau."

"Pa fodd, arglwydd, y derbyniaist ti hwynt hwy?" ebe Matholwch.

"Eu rhannu hwy a'u teulu ymhob lle yn fy nheyrnas, ac y maent yn lluosog, ac yn dyrchafu ymhob lle, ac yn cadarnhau yn y man y bônt yn wŷr ac arfau goreu a welodd neb."

Beth a wnawn ni o ryw stori fel hyn am y gŵr a'r wraig fawr a ddaeth o Iwerddon i'r wlad yma? Yn yr hen fyd ymdrech pob llwyth o bobl oedd olrhain o ble y tarddodd. Ac y mae eu hatebion yn rhyfedd iawn. Dywedai rhai mai o'r arth y tarddasant, eraill mai o'r mochyn, ac eraill o greaduriaid eraill, a hwyrach mai ymdrech yw'r stori hon i esbonio dyfodiad rhyw bobl fawr a chryfion a ddaeth i Gymry o gyfeiriad y môr. A chredid na allai pobl mor rymus lai na bod wedi gorchfygu hyd yn oed tân ei hun ymysg eu buddugoliaethau eraill. A hwyrach mai hanes gwrhydri rhyw hen dduw yw'r cwbl, ac y credai rhyw bobl mai o'r duw hwnnw y tarddasant, ond bod y gwir esboniad wedi ei golli.

Branwen a'r aderyn drudwen.

PARHAODD y wledd a'r ymgomio trwy'r nos honno, nes i bob un fynd yn swrth yn ei dro, a syrthio i gysgu. Wedi i'r wledd fynd drosodd, cychwynnodd Matholwch a Branwen am Iwerddon. O Aber Menai y cychwynasant am Iwerddon, mewn tair llong ar ddeg.

Pan gyraeddasant ben eu taith, bu llawenydd mawr dros ben, a Branwen yn anrhegu pawb a ddeuai i edrych amdani. Ni ddeuai neb yno na roddai hi rywbeth neu'i gilydd iddo,-breichled, neu fodrwy, neu deyrndlws uchelbris. A mawr ei pharch oedd hi yn eu mysg y flwyddyn honno,— cynhyddu a wnai ei chlod a'i chyfeillion beunydd. Ganed mab bach iddi, ac enwodd ef yn Gwern fab Matholwch. A rhoddwyd Gwern i'w fagu yn y lle goreu yn Iwerddon.

Yn yr ail flwyddyn o'i bywyd yn Iwerddon, dechreuodd rhywun ail godi helynt ynghylch yr hen waradwydd a gawsai Matholwch yng Nghymru pan wnaeth Efnisien y fath ddirmyg ar ei feirch. A llwyddwyd i ennyn llid ei berthynasau yn ei erbyn, fel na chai Matholwch lonydd ganddynt, nes caniatau iddynt ddial am y sarhad a roddwyd arno, er bod popeth wedi ei dawelu unwaith. Y mae'n rhaid bod Matholwch ei hun braidd yn feddal i ildio fel hyn i bawb. A'r dial a wnaethant oedd gyrru Branwen oddiwrtho, a'i gorfodi i bobi yn y llys, a pheri i'r cigydd, wedi iddo fod yn torri'r cig, ddyfod a rhoddi bonclust iddi beunydd. Ac felly y gwnaethpwyd ei phoen. Aethant ymhellach na hynny,—

"Ie, arglwydd," ebe gwŷr Matholwch wrtho, "pâr weithian wahodd y llongau a'r ysgraffau, a'r corigau, fel nad êl neb i Gymru; a'r sawl a ddêl yma o Gymru, carchara hwynt, fel nad elont drachefn, rhag i bobl Cymru wybod hyn."

Ac felly y bu pethau am dair blynedd. Ond tarawodd Branwen ar gynllun i anfon gwybodaeth am y driniaeth a gawsai, i'w brawd Bendigaid Fran. Hawdd yw credu bod un fel hi yn annwyl iawn hyd yn oed gan adar. Beth mwy cymwys nag aderyn i gario negesau dros dduwies cariad a phrydferthwch? Magodd aderyn drudwen neu aderyn yr eira fel y gelwir ef gan rai ohonoch. Safai'r aderyn ar ymyl y noe—y badell bobi—i'w gwylio'n pobi, a dysgodd Branwen iaith iddo. Mynegodd i'r aderyn pa fath ar ŵr oedd ei brawd, ac ysgrifennodd lythyr am y poeni a'r amherchi oedd arni. Rhwymodd y llythyr am fôn adenydd yr aderyn, ac anfonodd ef tua Chymru. Daeth yr aderyn drosodd i Brydain, a daeth o hyd i Fendigaid Fran yng Nghaer Saint yn Arfon. Disgynnodd ar ei ysgwydd ac ysgydwodd ei blu nes gweld ohono'r llythyr, ac adnabu drwy hynny feithrin o rywun yr aderyn yn ddof.

Cymerodd Bendigaid Fran y llythyr, a'i edrych, a phan ddarllennodd ef ymboenodd yn fawr oherwydd cyflwr Branwen, a dechreuodd ar ei union anfon cenhadau i gynnull yr ynys hon ynghyd. Yna parodd ddyfod ato wŷr pedair gwlad a saith ugain, a hysbysodd hwynt o'r boen a roddai pobl Iwerddon i'w chwaer. Wedi ymgynghori penderfynwyd mynd i Iwerddon, a gadael seithwyr ar ôl i ofalu am yr ynys hon, a Charadog fab Bran yn bennaf arnynt. Yn Edeyrnion y gadawyd y gwŷr hyn. Y dyffryn lle y saif Corwen arno yn awr yw Edeyrnion. Enwau'r gwŷr a adawyd ar ôl oedd Caradog fab Bran, Efeydd Hir, Unig Glew Ysgwydd, Iddig fab Anarawg Walltgrwn, Ffodor fab Erfyll, Wlch Minasgwrn, Llasar fab Llaesar Llaesysgwydd, a Phendaran Dyfed. Dyna i chwi enwau digon praff i godi ofn ar unrhyw un. Gwas ieuanc iddynt oedd Pendaran Dyfed. I'r saith hyn yr ymddiriedwyd y gwaith o ofalu am yr ynys hon yn absenoldeb Bendigaid Fran, a Charadog fab Bran yn ben goruchwyliwr arnynt.

Dial cam Branwen.

AWN yn awr at hynt Bendigaid Fran i Iwerddon i ddial cam Branwen ei chwaer. Hwyliodd ef a'i wŷr i Iwerddon. A dyna i chwi ddarn o'r stori sy'n awgrymu ei bod yn hen iawn, oherwydd sonnir am yr adeg pan nad ydoedd y môr mawr wedi gwahanu cymaint ar Brydain ac Iwerddon ag y mae erbyn hyn. A chan nad ydoedd y dwfr yn fawr a dwfn daeth Bran a'i wŷr yn fuan i ddwfr bas. Nid oedd ond dwy afon, meddir yno,—Lli ac Archan. Wedi hynny y daeth y môr rhwng y ddwy ynys fel y mae heddyw. Cerddodd Bendigaid Fran â'i gerddorion ar ei gefn nes cyrraedd Iwerddon. Beth a feddylir wrth ei gerddorion? Dyna'r sail dros ddywedyd bod Bran yn ôl syniad yr hen

"Coed a welsom ar y môr yn y lle na welsom erioed un pren."

---

Gymry amdano yn dduw'r cerddorion,— mai iddo ef yr aberthent pan fyddent eisiau help i ganu, ac mai ef a'u hysbrydolai i'r gwaith. Cerdded drosodd i Iwerddon a wnaeth ef, a'i wŷr mewn llongau ar ei ôl. A deuwn yn y man at wrhydri arall ddengys fod olion yr hen syniad amdano fel duw yn glynu wrth y traddodiad amdano o hyd.

Yr oedd gweision moch Matholwch ar y lan, ac yn ei wylio. Rhedasant at Fatholwch,—

"Arglwydd," ebe hwy, "henffych well."

"Duw a roddo dda i chwi," eb ef, "pa chwedlau sydd gennych? "

"Arglwydd," ebe hwy, "y mae gennym ni chwedlau rhyfedd,—coed a welsom ar y môr yn y lle na welsom erioed un pren."

"Dyna beth rhyfeddol," eb ef, "oni welsoch chwi ddim ond hynny?"

"Gwelem, arglwydd," ebe hwy, "fynydd mawr gerllaw y coed, a hwnnw ar gerdded. A rhan uchel iawn i'r mynydd, a llyn o bob ochr iddi, a'r coed a'r mynydd a phopeth o hynny oll ar gerdded."

"Ie," ebe Matholwch, "nid oes neb yma a wypo ddim amdanynt onis gŵyr Branwen, gofynnwch iddi hi."

Anfonwyd cenhadau ar eu hunion at Franwen,—

"Arglwyddes," ebe hwy, "beth debygi di yw hynny?"

"Gwŷr Ynys y Cedyrn," ebe Branwen, "yn dyfod drwodd wedi clywed am fy mhoen i a'm hamarch."

"Beth yw'r coed a welid ar y môr?" ebe hwy.

"Gwernenau llongau a hwylbrenni," ebe hi.

"Och," ebe hwy, "beth oedd y mynydd a welid wrth ystlys y llongau?"

"Bendigaid Fran fy mrawd oedd hwnnw," ebe hi. "Nid oedd long y medrai ef fynd iddi."

"Beth oedd y rhan aruchel a'r llyn ar bob ochr?" ebe hwy.

"Ef yn edrych ar yr ynys hon," ebe hi, "canys llidiog yw. Ei ddau lygad ef o bob ochr i'w drwyn yw'r ddau lyn ar ochrau'r mynydd."

Gwelwch mor fawr oedd Bendigaid Fran, dyna un o'r awgrymiadau amlycaf mai stori am hen dduw ydyw'r stori amdano. A duw perygl iawn i'w ddigio.

Dyna a ddisgwyliech oddiwrth dduw gwlad y tywyllwch.

Wedi clywed am ei ddyfod aed ati ar unwaith i gasglu holl filwyr Iwerddon ynghyd, a'r holl benaethiaid môr, a chymryd cyngor.

"Arglwydd," ebe gwŷr Matholwch. wrtho, "nid oes gyngor ond cilio drwy Linon—afon yn Iwerddon oedd Llinon—a gadael Llinon rhyngot ag ef, a thorri'r bont sydd ar yr afon. A meini sugn sydd yng ngwaelod yr afon, ac ni all na llong na llestr ddal arni."

Cymerodd Matholwch y cyngor, ciliodd pawb tros yr afon, a thorrwyd y bont. Daeth Bendigaid Fran i'r tir, a'i lynges gydag ef at lan yr afon. "Arglwydd," eb ei wŷr wrtho, "gwyddost gymeriad yr

"Myfi a fyddaf bont."

---

afon, ni all neb fynd drwyddi. Nid oes bont arni chwaith. Beth yw dy gyngor ynghylch pont?"

"Nid oes gennyf gyngor," eb yntau, "ond a fo ben bid bont. Myfi a fyddaf bont."

A dyma'r adeg gyntaf, meddir, y dywedwyd yr hen ddihareb, "a fo ben bid bont." Tebyg yw ei hystyr i eiriau hysbys Iesu Grist, "Pwy bynnag ohonoch a fynno fod yn bennaf, bydded was i bawb."

Yna gorweddodd Bendigaid Fran fel pont ar draws yr afon, ac wedi bwrw clwydau drosto, cerddodd ei filwyr drosto i'r ochr arall.

Cyn gynted ag iddo ef godi dyma genhadau Matholwch yn dyfod ato ac yn cyfarch gwell iddo. Credent, y mae'n debygol, mai dyna oedd oreu iddynt. Mynegwyd iddo na ddymunai Matholwch ddim ond da i fod rhyngddynt," Ac y mae Matholwch," ebe hwy, "yn rhoddi brenhiniaeth Iwerddon i Wern fab Matholwch,—dy nai dithau fab dy chwaer. A hynny yn dy wydd di, yn lle'r diraddio a fu ar Franwen. Ac yn y lle mynni di, yma neu yn Ynys y Cedyrn, y gorymdeithia Matholwch."

Dyna i chwi ildio gwasaidd, onide? Dengys popeth mai gŵr gwan, llwfr, oedd Matholwch.

Ond ni dderbyniai Bendigaid Fran ei gynnyg,—

"Ie," eb ef, "oni allaf i fy hun gael y frenhiniaeth ni wrandawaf arnoch. Hyd oni ddel amgen cenadwri ni chewch ateb gennyf i."

Addawsant fynd at Fatholwch am well cynnyg. Aethant a gosodasant y peth ger ei fron.

"Ha, wŷr," ebe Matholwch, "beth yw eich cyngor chwi?"

"Arglwydd," ebe hwy, "nid oes ond un cyngor. Ni thrigodd ef erioed mewn tŷ. Gwna dŷ, iddo ef a gwŷr Ynys y Cedyrn drigo yn y naill ran ohono, a thithau a'th lu yn y rhan arall, a dyro dy frenhiniaeth yn ôl ei ewyllys, ac ymostwng iddo. Ac am yr anrhydedd o wneuthur y tŷ iddo, peth nas cafodd erioed i drigo ynddo, ef a dangnefedda à thi."

Aeth y cenhadau â'r genadwri honno at Fendigaid Fran, a chymerodd yntau gyngor. Penderfynwyd derbyn cynnyg Matholwch. Cyngor Branwen iddo a'i cymhellodd i'w dderbyn, rhag i ryfel ddinistrio'r wlad.

Adeiladwyd y tŷ yn fawr ac yn braff, ar unwaith. Ond yr oedd dichell yng nghalonnau'r Gwyddyl. Beth a wnaethant ond dodi bach bob ochr i bob colofn o'r can colofn a ddaliai'r tŷ i fyny, a dodi cwd croen ar bob bach, a gŵr arfog wedi ei guddio ymhob un ohonynt.

Yn awr deuwn ar draws Efnisien unwaith yn rhagor. Pwy a ddaeth i mewn i'r tŷ newydd ond ef, o flaen gwŷr Ynys y Cedyrn, ac edrych ar hyd y tŷ, â golygon gorwyllt annhrugarog. A gwelodd y cydau crwyn a hongiai ar hyd y pyst.

"Beth sydd yn y cwd hwn?" eb ef wrth un o'r Gwyddyl.

"Blawd, enaid," eb ef.

Teimlodd Efnisien y cwd nes clywed pen y gŵr, a—dyma i chwi beth ofnadwy— gwasgodd y pen nes bod ei fysedd yn cyfarfod â'i gilydd drwy'r asgwrn. Fel y dywedasom ar y dechreu, nid dyn oedd Efnisien ond duw,—duw casineb a llid. Ni fuasai unrhyw ddyn yn ddigon cryf i'r gwaith hwn.

Yna aeth at gwd arall a gofynnodd beth oedd ynddo,—

"Blawd," ebe'r Gwyddyl.

Gwnaeth yntau yr un peth â hwnnw, â'r holl ddau gant ond un. Daeth at yr olaf,―

'Beth yw hwn?" eb ef.

"Blawd, enaid," ebe'r Gwyddyl.

Teimlodd arfau am ei ben, ond gwasgodd drwyddynt nes lladd hwn fel y gweddill.

A diweddodd Efnisien y gwaith drwy ganu englyn iddynt.

Y Dinistr Mawr.

HEB wybod dim am waith Efnisien daeth gwŷr Iwerddon a gwŷr Ynys y Cedyrn i'r tŷ,—gwŷr Iwerddon drwy'r naill borth, a'r lleill trwy'r porth arall, a gwŷr Matholwch yn meddwl am lwyddiant eu cynllun cyfrwys i ddifa gwŷr Bendigaid Fran. Wedi eistedd aed drwy'r seremoni o roddi'r frenhiniaeth i Wern fab Matholwch a Branwen. Galwodd Bendigaid Fran y mab ato, a dug ef at Fanawyddan ei frawd. A phob un a'i gwelai carai ef. Yna galwodd. Nisien fab Euroswydd, y gŵr caruaidd y soniwyd amdano ar y dechreu, ar Wern i ddyfod ato, ac aeth yntau'n dirion.

Yr oedd Efnisien hefyd yno.

"Paham," eb ef, "na ddaw fy nai fab fy chwaer ataf i? Hyd yn oed pe na byddai'n frenin ar Iwerddon da fyddai gennyf fod yn gyfeillgar ag ef."

"Aed yn llawen," ebe Bendigaid Fran. Ac aeth Gwern ato'n llawen.

"I Dduw y dygaf fy nghyffes," eb yntau yn ei feddwl, "annhebyg gan y teulu y gyflafan a wnaf i yr awron."

A chyn i neb yn y tŷ fedru gafael ynddo, cymerodd Wern gerfydd ei draed a lluchiodd ef wysg ei ben i'r tân. Gwelwch o hyd fel y mae duw casineb a duwies cariad—Efnisien a Branwen—mewn brwydr â'i gilydd. Daw hyn i'r golwg drwy holl droeon rhyfedd y stori.

Pan welodd Branwen hyn ceisiodd fwrw naid i'r tân o'r lle yr oedd, rhwng ei dau frawd, ond cydiodd Bendigaid Fran ynddi yn y naill law, ac yn ei darian â'r llaw arall. Ac yna cyfododd pawb yn y tŷ, ac i'w harfau, a dyma'r cynnwrf mwyaf a fu mewn un tŷ erioed. Ac fel yr oedd pawb yn defnyddio eu harfau daliai Bendigaid Fran Franwen rhwng ei darian a'i ysgwydd.

Cofiodd y Gwyddyl am y pair a roddodd Bendigaid Fran yn anrheg i Fatholwch, y pair os teflid gŵr marw iddo y deuai'n fyw drachefn, ond na byddai lleferydd iddo. Cyneuasant dân o dano, a bwriwyd cyrff y milwyr marw iddo onid oedd yn llawn, a thrannoeth cyfodent yn fyw yn gystal milwyr â chynt, ond na allent ddywedyd dim.

Wrth weld hyn, ac yn enwedig wrth weld gwŷr Ynys y Cedyrn yn aros yn farw, ymddengys fod Efnisien wedi rhyw lun o edifarhau am ei weithred. Ac eb ef yn ei feddwl,-" gwae fi fy mod yn achos y dinistr hwn ar wŷr Ynys y Cedyrn, a gwarth fydd arnaf oni cheisiaf ymwared rhag hyn." Gorweddodd fel gŵr marw ymhlith cyrff y Gwyddyl, a daeth dau Wyddel ato a'i fwrw i'r pair gan dybio mai Gwyddel ydoedd. Ymestynnodd yntau yn y pair hyd nes torri o'r pair yn bedwar darn. Yna torrodd yntau ei galon. Ac oherwydd hynny yr arbedwyd hynny a arbedwyd o wŷr Ynys y Cedyrn. Ni ddihangodd dim ond saith, canys brathwyd Bendigaid Fran ei hun yn ei droed â gwaywffon wenwyn. Y gwŷr a ddihangodd oedd Pryderi, Manawyddan, Glifieri, Eil Taran, Taliesin, Ynawg Gruddieu fab Muriel, a Heilyn fab Gwyn Hen.

Dychwelyd i Gymru.

DECHREU y diwedd fu hyn oll Llwyddodd llid Efnisien i ddinistrio dwy deyrnas. Ac nid dyma'r tro diweddaf i dduw llid ddinistrio teyrnasoedd, er gwaethaf pob ymdrech gan dduwies cariad i'w cyfannu.

Daw hanes rhyfedd am Bendigaid Fran yn awr, a dengys mai duw yw ef o hyd, er ymddwyn ohono weithiau fel dyn. Ac yn yr hanes hwn cewch wybod beth oedd syniad yr hen Gymry am y nefoedd. Sut le yw'r nefoedd yn ol eich syniad chwi? A yw'n lle gwahanol i syniad yr hen Gymry amdani?

Dywedais ddarfod i waywffon wenwyno Bendigaid Fran, a gorchmynnodd yntau i'r seithwyr a ddihangodd dorri ei ben, a'i gymryd i'r Gwynfryn yn Llundain, a'i gladdu yno â'i wyneb at Ffrainc. Dywedodd wrthynt y byddent ar y ffordd yn hir, y byddent yn Harlech ar ginio am saith mlynedd, ac adar Rhiannon yn canu iddynt. Dyna nefoedd yr hen Gymry, byd o fwyta a gwrando canu. Hysbysodd hwynt y byddai cymdeithas ei ben ef gystal iddynt ag y bu erioed ganddynt pan oedd ar ei gorff ef. Ac wedi gorffen yn Harlech, y byddent yng Ngwalas ym Mhenfro am bedwar ugain mlynedd, ac yr arhosai'r pen heb lygru nes agor ohonynt y drws a wynebai Aber Helen tua Chernyw. O'r adeg yr agorent y drws hwnnw ni allent fod yno, y pydrai'r pen, ac y byddai raid brysio i Lundain i'w gladdu.

Wedi clywed hyn torasant ben Bendigaid Fran, a chychwyn tuag adref, â'r pen gyda hwy, a Branwen yn dilyn. Daethant i dir yn Ynys Fôn, yn Aber Alaw yn Nhal Ebolion, ac eisteddasant i orffwys. Edrychodd Branwen ar Iwerddon ac ar yr ynys hon,—Ynys y Cedyrn,— hynny a welai ohonynt. "O! fab Duw," ebe hi, "gwae fi o'm genedigaeth. Dwy ynys a ddifethwyd o'm hachos i."

Rhoddodd ochenaid fawr a thorri ei chalon ar hynny. A gwnaethant fedd ysgwâr iddi, a'i chladdu ar lan afon Alaw.

Dyna ddiwedd Branwen wedi oes o ddioddef, a phob ymdrech o'i heiddo i ddwyn pobl yn nes i'w gilydd yn cael ei difetha gan Efnisien, y gŵr a ymhyfrydai mewn gwahanu.

Wedi claddu Branwen aeth y seithwyr tua Harlech, a phen Bendigaid Fran ganddynt. Fel y cerddent ymlaen dyma dyrfa fawr o wŷr a gwragedd yn cyfarfod â hwynt.

"A oes gennych chwi chwedlau?" ebe Manawyddan.

"Nac oes," ebe hwy, "ond goresgyn o Gaswallon fab Beli Ynys y Cedyrn, a'i fod yn frenin coronog yn Llundain."

Cofiwch am Garadog fab Bran a'r gwŷr eraill a adawodd Bendigaid Fran ar ôl i wylio'r ynys hon tra fyddai ef yn Iwerddon. A gofynnodd y gwŷr a gariai ben Bendigaid Fran beth a ddaeth o'r rheiny.

"Daeth Caswallon i'w herbyn," ebe'r dyrfa, "a lladd y chwe gwŷr, a thorrodd Caradog yntau ei galon o dristwch am weled y cleddyf yn lladd ei wŷr, ac na wyddai pwy a'u lladdai. Gwisgai Caswallon len hud amdano, ac ni welai neb ef yn lladd y gwŷr, dim ond gweled ei gleddyf yn unig. Ni fynnai Caswallon ei ladd ef, canys ei nai fab ei gefnder oedd." Charadog oedd y trydydd dyn a dorrodd ei galon o dristwch."

Am Bendaran Dyfed a oedd yn was ieuanc gyda'r seithwyr," ebe hwy, "dihangodd ef i'r coed."

Agor y Drws Dirgel.

DAETH y gwŷr a gludai ben Bendigaid Fran o'r diwedd i Harlech. A dyna'r cipolwg a gewch o syniad yr hen Gymry am y nefoedd,—lle heb farw ynddo, a bwyta diderfyn, a chanu cyfareddol. Dechreuasant eistedd ac ymddigonni â bwyd a diod. Daeth tri aderyn gan ddech- reu canu iddynt ryw gerdd a yrrai bob canu arall yn ddiflas. Ac er bod yr adar ymhell uwchben y môr, cyn amlyced oeddynt â phe byddent gyda hwy. Buont wrth y cinio am saith mlynedd. Yna cychwynasant tua Gwalas ym Mhenfro. Ac yno yr oedd iddynt le teg brenhinaidd uwchben y môr. A neuadd fawr oedd yno iddynt, ac i'r neuadd y cyrchasant. A'i deuddrws oedd yn agored, a'r drws a wynebai Gernyw yng nghaead. Dyma eu nefoedd hwy.

"Wel di," ebe Manawyddan, "dacw'r drws na ddylem ni ei agor."

Buont yno y nos honno yn ddiwall ac yn ddifyr arnynt. Yr oeddynt uwchben eu digon,―bwyd a diod hyd ormodedd. Ac ni allent gofio am unrhyw angen nac am unrhyw alar yn y byd.

Ac yno y treuliasant y pedwar ugain mlynedd heb wybod iddynt erioed dreulio tymor cyn ddifyrred â hwnnw. Ni flinent fwy ar gwmni ei gilydd ar ddiwedd y tymor na phan ddaethant yno. Ac ni flinent fwy ar gwmni pen Bendigaid Fran, na phan oedd Bendigaid Fran ei hun gyda hwy. Galwyd y tymor neu'r ysbaid y buont yng nghwmni pen Bendigaid Fran yn Ysbaid Urddawl Ben," a'r tymor neu'r ysbaid y buont yn Iwerddon yn "Ysbaid Branwen a Matholwch."

Eithr awyddai Heilyn fab Gwyn am agor y drws a wynebai Gernyw, y drws y gorchmynnwyd hwy i beidio â'i agor os oeddynt am barhau'r tymor dedwydd. Aeth ato ac agorodd ef ac edrych ar Gernyw ac ar Aber Helen. A phan edrychasant drwy'r drws, medd yr hanes, daeth i'w cof bob colled a gollasant erioed, a phob câr a chydymdaith a gollasant, a phob drwg a ddaeth iddynt, a phob bai a gyfarfuasai â hwynt, ac yn bennaf am helynt Bendigaid Fran eu harglwydd.

Dyma'r hen hanes o hyd, onide? Yr ydych yn gyfarwydd â stori'r Iddew am y nefoedd a leolodd ef yng Ngardd Eden. Awydd dyn am fwy nag a oedd ganddo a ddinistriodd honno. A dyna, ebe'r hen Gymry, a ddinistriodd eu nefoedd hwythau. Anfodlonrwydd dyn ar ei gyflwr sy'n dinistrio ei holl ddedwyddwch. Ac eto dyna'r ffordd yr ymleda eich byd, ac y tyfwch, ac y cewch nefoedd fwy yn y diwedd, mwy cydnaws â'ch natur,—y nefoedd o chwilio am bethau allan o'ch cyrraedd. Peidiwch â beio gormod ar Adda yr hen Iddewon a Heilyn yr hen Gymry.

Bu raid cychwyn am Lundain ar eu hunion wedyn. Wedi cyrraedd yno claddasant y pen yn y Gwynfryn. Ac ni ddeuai gormes byth, ebe'r hanes, drwy fôr i'r ynys hon tra fyddai'r pen hwnnw yng nghudd.

Hanes prudd yw hanes Branwen. Ymdrech yr hen Gymry mewn cyfnod tywyll iawn ar eu hanes ydyw i geisio esbonio peth o ddirgelwch bywyd. A ffordd yr hen fyd o egluro'i feddwl oedd drwy chwedlau. Beth bynnag arall feddylient yn y stori, drwy gymysgu hanes eu hen dduwiau,-Bendigaid Fran, duw gwlad y tywyllwch, a noddwr cerddorion; Manawyddan, duw gwlad y goleuni, a meistr y crefftau; Branwen, duwies cariad a phryd- ferthwch; Efnisien, duw casineb a llid; a llawer o fân dduwiau eraill, dysgasant hyn, fod casineb ymhob oes yn gwahanu a dinistrio, ac mai mewn cariad y mae'r

unig obaith am gyfannu a gwynfydu'r byd.

WRECSAM:

HUGHES A'I FAB, CYHOEDDWYR.

---

1923

NEDW:

Ystori bachgen bywus a hollol naturiol. Llawn direidi a phranciau doniol ryfeddol. Gan y PARCH. E. TEGLA DAVIES. Gyda chwech o ddarluniau da. Llian, 2/-

Dyma ddywed yr ATHRO W. J. GRUFFYDD, yn Y Llenor:—

"Nid yn rhy aml, ysywaeth, y ceir cyfle i groesawu gwaith sy'n ddiamheuol, yn ei ffordd ei hunan, ar ben y dosbarth blaenaf. Ni allaf feddwl am un llyfr o'r fath allodd Lloegr ei gynhyrchu y gellir ei gymharu am funud â gwaith Mr. Tegla Davies: rhaid myned i America, i wlad Tom Sawyer a Huckleberry Finn am gymheiriaid i'r rhai hyn. Hanes hogyn,—a hwnnw'n hogyn arbennig o gynhesol a deniadol ydyw NEDW, a dychmygwyd ef gan ŵr sydd a chanddo gydymdeimlad perffaith a "hir feddyliau ieuenctid" a dawn ddigonol i fynegi ei ddealltwriaeth. "Dawn ddigonol" meddaf, ac wrth hynny yr wyf yn golygu nad oes cymaint rhagoriaeth ar y ddawn, er ei chystal, ag sydd ar y dychymyg,—ac yn wir, ni ddigwydd hynny ond yn anami iawn yn hanes llenyddiaeth.

Disgrifio byd y mae NEDW, y byd mewnol hwnnw sydd ym meddwl hogyn, y byd y buom i gyd yn byw ynddo rywdro, a byd, yn ol dysgeidiaeth Crist, y mae'n rhaid inni fynd iddo eto rywdro, os am ddiweddu'n dda, a chyfraniad y llyfr hwn yw rhoi yn nhabernacl Cymru ystafell arall sy'n gyforiog o sancteiddrwydd a glendid, lle yr ymgryma pob dyn ystyriol ac yr addola, y man sancteiddiolaf hwnnw y gwyddai Wordsworth a Blake am dano. Ac yn wir, yn y bennod oreu yn y llyfr, "Rhen Nedw," dengys yr awdur yn amlwg ei fod yn un o'r etholedig sy'n gwybod am y teimladau ecstatic.

Yn y bennod hon, ac yn Sec, y mae'r awdur ar ei oreu a'i uchaf ; yr ydych yn teimlo drwyddynt nad oes yr un teimlad o'i le, na'r un gair yn rhy fychan nac yn rhy fawr yn y mynegiant; a mae'n disgrifio pethau sy'n dragwyddol eu parhad, pethau na newid er i holl adeilad cymdeithas fyned yn chwilfriw, y pethau hynny sy'n gwneuthur y byd yn hardd ac yn werth ysgrifennu am dano........ Yr wyf yn ei theimlo'n anodd ymadael a NEDW."

"Ystori yn llawn donioldeb, difyrrwch a direidi iach. Ni ŵyr neb yn well am ogwydd ac athrylith plentyn na TEGLA." -Yr Efrydydd.

HUGHES A'I FAB, CYHOEDDWYR, WRECSAM.