Hanes Brwydr Waterloo/Dechreuad Yr Ymosodiad

← Gwawriad Bore Y Frwydr

Hanes Brwydr Waterloo gan Hugh Humphreys, Caernarfon

Yr Ymosodiad Ar Ganolbwynt Ein Byddin

DECHREUAD YR YMOSODIAD.

O'r diwedd gwelent y gwŷr meirch, y rhai o'r blaen oodd fel cymylau rhyngddynt a'r goleuni, yn symud i waered; ac am 11eg o'r gloch, ar yr un munudiau ag yr oedd sain heddychlawn y gloch Eglwys yn galw eu cydwladwyr yn Mhrydain i addoli Duw ar ei ddydd, yn ei deml a'i gysegr, seiniad udgyrn, curiad tabyrddau, rhuad magnelau, ac anferth drwst parotoadau rhyfelgar oedd yn llenwi eu clustiau hwy ar faes Water- loo. Dechreuodd y frwydr drwy gyflegriad dychrynllyd o du y Ffrangood, dan gysgod yr hwn yr oedd Jerome Buonaparte i arwain mintai luosog, yn nghylch 30,000 yn erbyn Hougoumont. Yr oedd yr ymosodiad hwn wedi cael ei drefnu gan yr Ymerawdwr ei hun, ac yn cael ei wneuthur o flaen ei lygaid. Gwyddai fod y lle hwn o'r pwys mwyaf i'n byddin ni, a'r fantais annhraethol a ddeilliai iddo o'i gymeryd; ac y mae yn ddiameu na adawwyd dim a allai dyfais a dewrder ei ddychymygu er gwneuthur y rhuthr yn llwyddiannus. Mor ffyrnigwyllt ac arswydus oedd yr ymosodhad fel yr ysgubasant o'u blaenau y milwyr tramor, sef Nassau Usaingen, y rhai oodd yn y coed o flaen Hougoumont, a rhuthrasant yn mlaen, gan ddadymchwel pob rhwystr, hyd nes y daethant at lidiart y farmyard, lle yr oedd dosparth o'r Gosgordd- ion Seisonig yn barod i'w derbyn. Wedi eu dyfod yn lled agos, taniasant arnynt eu holl ddrylliau ar un waith yr hyn a arafodd eu camrau; a'r rhai a anturiasant yn mlaen a dderbyniwyd ar flaenau y bidogau. Mor ofnadwy oedd y gyflafan yn y llanerch hon, fel mewn llai na haner awr yr oedd 1,500 o gyrph meirwon yn hulio y berllan yn unig. Olynol, fel tonau ewynawg yr eigion, dylifai minteioedd y gelyn yn erbyn y lle hwn; a'r Gosgorddion Saosonig, i'r rhai yr ymddiriedid ei gadwraeth, fel creigiau cedyen a wrthsafasant eu holl ymgyrch, gan daflu yn ol eu hymosodiadau brochus, yn ddrylliedig ac ar wasgar, Yr oedd pob un yn ymladd fel pe buasai yn ymddibynu ar ei ymdrechiadau personol ef et hun droi mantol y frwydr o ochr Brydain. Yr oedd y magnelau oddi ar y bryn yn tywallt eu cynwysiadau dinystriol ar y lle ar yr un pryd. Anturiai rhai o'r Ffrangcod dros y clawdd i'r berllan, lle y byddai blaenau llymion cannoedd o fidogau yn barod i'w derbyn. Yna tröent eu hymgais yn erbyn y tŷ a'r tai allan, y rhai, o'r diwedd, a gymerasant dân; ond yn nghanol y tan a'r mwg a'r cwbl, ni phallodd y Gosgorddion yn eu hymdrechiadau. Yr oeddynt yn ymladd yn nghanol y flamau, nid oedd dim ond angeu ei hun a'u hataliai. Ond och! i'r rhai hyn yr oedd cannoedd o'r clwyfedigion wedi ymlungo am gysgod, a thrwm yw adrodd iddynt drengu oll yn y fflamau! Yr oedd eu cyfeillion o'r tu allan yn rhy brysur i wrandaw ar eu hysgrechau, ac yr oedd hyd yn nod pob munudyn o gymaint pwys, fel nad allent ganiatáu amser i'w hachub! Er holl ymgais y Ffrangood ni lwyddasant. Ein milwyr dewrion, gyda mwy o wrolder nag y gall tafod draethu, a'u gorthrechasant ymhob ymgyrch, a chadwasant y lle yn eu meddiant drwy gydol y dydd.

YMWELIAD A MAES Y FRWYDR.

Rhoddwn lythyr y Parch. Mr. Rudge, yr hwn a ymwelodd â maes Waterloo ychydig ddyddiau wedi y frwydr. Efe a ddyry yr hanes canlynol o Hougoumont:— "Ond wedi y cyfan nid oedd unrhyw fan o faes yr ymladdfa a ddygodd fy sylw yn fwy na thŷ a gardd Hougoumont, lle y dechreuodd yr ymladdfa. Yn y lle hwn treuliais rai munudiau mewn synfyfyr mawr. Yn y llanerch hon y bu y frwydr yn fwyaf gwaedlyd. Yma y dangosodd y milwyr Saesonig y fath ddewrder pwyllog, a grym corphorol, nes gwneyd yn gwbl ofer holl ymosodiadau dychrynllyd y Ffrangcod. Profodd pob Prydeiniad ei hun yma yn wron. Yr oedd yr holl dai fel rhyw hen furddynod pan ymwelais i a'r lle. Nid oedd unrhyw ran yn gyfan: ond yr oedd y cwbl i edrych arnynt yn arswydus. Yn un o'r tai, nen a mur yr hwn oedd wedi dryllio yn fawr, yr oedd ystafell eang, ar yr hon yr oedd cannoedd o gyrph y meirw yn gorwedd wedi eu llosgi. Yr oedd eu lludw eto yn mygu, ac yr wyf yn sicr na ryfygwn pe dywedwn fod lludw y meirw yn y fan hon yn dair troedfedd o ddyfn. Yr oedd yr ardd ag oedd yn perthyn i'r tŷ yn lled helaeth, ac mi feddyliwn ei bod ar y cyntaf wedi ei threfnu yn hardd a dillynaidd. Yr oedd yn cael ei chylchynu â gwal gadarn, yr hon a gaed yn gysgod i'n gwŷr ni, i'r rhai yr ymddiriedwyd y lle. Ar ei chyfer yr oedd coedwig fechan, yn yr hon yr oedd y Ffrangcod; ac oddi yma tanient arnynt drwy gydol y dydd, a'n gwyr dewrion ninau a ergydient arnynt hwythau drwy fylchau a dorasent yn y wal. Yr oedd effeithiau y bwledau ar y coedydd â rhyw beth yn hynod ynddynt. Nid oedd gymaint a choeden nad oedd wedi ei thyllu yn mhob cwr. Yr oedd brigau y coedydd yn llawn dail, ac yn edrych yn goch, a'u gwyrddlesni arnynt, a'r bonau yn ysgythrog, wedi eu tyllu a'u dirisglo. Yn agos i'r tŷ anedd y mae y llanerch lle y claddwyd, neu y llosgwyd dros fil o laddedigion. Yr oedd yr arogl yn y lle hwn yn hynod o drymllyd! ac mewn rhai manau gallech weled rhyw ranau o'r cyrph. Yr oedd y pridd ag oedd yn eu cuddio wedi gostwng, gan ddwyn i'r golwg fraich mewn un cwr, gwyneb yn y cwr arall, &c. Yr oedd pob peth yn profi dychrynfeydd a galanastra rhyfel! O bob ochr, yr oedd ar led wedi eu taenu arfau a dillad y rhai trengedig; esgidiau, capiau, gwregysau, a phob ceryn milwraidd arall, wedi eu llychwino â gwaed, neu eu toi â chlai a phridd tomlyd. Yn y maesydd yd, y rhai oedd wedi cael eu mathru a'u migno gan garnau y meirch a thraed y milwyr, yr oedd nifer o lyfrau, tocynau, a llythyrau. Yr oedd amryw o honynt yn Saesoneg, ychydig o'r rhai a ddarllenais, ac yn enwedig un oddiwrth un o'r milwyr at ferch ieuangc yn y pen gogleddol i Loegr, yn yr hwn y rhoddai iddi hanes ei fod yn mrwydr yr 16eg, af fod mor ffawdus a diangc heb ei glwyfo; ei fod yn dysgwyl brwydr arall, ac yn gobeithio y cymerid Boni, y gosodid pen ar y rhyfel, ac yna y cai ddychwelyd, a bod yn ddedwydd gyda'i—am y gweddill o'i ddyddiau. Yr oedd y llythyr hwn wedi ei ddyddio y 17eg, a'i lwybreiddio, ond heb ei selio. Pan ddychwelais i Loegr, ysgrifenais at y person i'r hon yr oedd wedi ei gyfeirio, gan ei roddi y tu fewn, a hysbysu hefyd y dull a'r modd y cawawn ef." Wedi ffaelu o'r ymosodiad ar Hougoumont, deuodd yr ymdrech yn gyffredin drwy bob cwr i'r fyddin. Tröwyd ffroenau mwy na dau gan' magnel yn erbyn y Prydeiniaid, a than gysgod y rhai hyn yr oedd ymosodiadau y gwŷr traed a'r gwŷr meirch braidd yn afrifed. Gwelid colofnau cedyrn yn dyfod allan o bob cwr, y rhai a esgynasant yr ochr ar yr hon yr oedd milwyr Lloegr, ac a ruthrasant a'u holl rym ar eu hysgwariau. Ond er bod magnelau y Ffrangcod yn medi i lawr rengau cyfain o'n bechgyn dewrion, ni oddefid i'r gelyn gymeryd y fantais leiaf ar hyn. Llenwid y bylchau i fyny yn ddioed gan ereill parod i aberthu eu heinioes yn achos eu gwlad; a chlywid Buonaparte yn tori allan mewn canmoliaeth iddynt, drwy ddywedyd wrth y wwyddogion oedd o'i ddeutu, "Onid ydynt yn filwyr dewrion! gwelwch mor odiaeth y cyflawnant eu hysgogiadau, ao y cymerant eu hamrywiol sefyllfaoedd! Y mae yn resyn eu dyfetha, ond myfi a'u trechaf wedi'r cwbl."

YR YMOSODIAD AR LA HATE SAINTE

Try yr ymosodiad yn awr yn erbyn canol ein byddin, ar gyfer Mount St. Jean. Prif wrthddrych yr ymosodiad oedd y tŷ fferm o'r enw La Haye Sainte. Lle o fawr bwys i'r Prydeiniaid oedd hwn. Yr oedd Boni yn meddwl y byddai iddo drwy lwyddo yma, dori drwy ganol y fyddin, a gwneyd ei ffordd i Brussels. Yr oedd y lle ychydig yn mlaen i sefyllfa corph y fyddin, efallai oddeutu 300 o latheni. Ymddiriedwyd ei gadwraeth i'r lleng Ellmynaidd y rhai nid oeddynt yn ol mewn dewrder i oreuon milwyr Prydain. Gwyddai pob ochr yn dda ddigon werth y lle, ac ymdrechasant yn ol hyny, o un tu i'w amddiffyn, o'r tu arall i'w gymeryd. Yr oedd yr ymosodwyr yn gynwysedig o bedair byddin o wyr traed, a mintai anferth o'r cuirassiers yn eu blaenori. Deuodd y rhai hyn yn mlaen ar lawn carlam ar hyd ffordd Genappe, ac yma cyfarfu- wyd â hwynt gan oreufeirch Prydain, ac ofnadwy a dychrynllyd fu yr ymdrech. Yr oedd swn a thrwst eu cleddyfau i'w glywed yn mhell, a hir y buont yn ymladd wyneb yn wyneb, a chledd yn nghledd, nes o'r diwedd i wŷr Ffraingc gael eu llwyr orthrechu. Y pedair colofn o wyr traed, y rhai a ddetholid i wneuthur yr ymosodiad, a ruthrasant yn mlaen drwy bob rhwystrau nes cyrhaeddyd i dy fferm La Haye Saintee, yno gwasgarasant gatrawd o'r Belgiaid, ac yr oeddynt yn y weithred o sefydlu eu hunain yn nghanol sefyllfa y Prydeiniaid, pryd y dygwyd i fyny fyddin y Cadfridog Pack i'w gwrthwynebu. Rhan o'r fyddin Ffrengig, oddeutu yr un amser, a amgylchynasant y ty fferm, a thost a gwaedlyd iawn a fu y gyflafan o'i ddeutu. Ond trwy ryw ddrwg anffawd, fe ddarfu powdwr a bwledau y Lleng Ellmynaidd, yr hyn a roddes i'r Ffrangcod gyfryw fantais ag a'u gwnaeth yn feddianwyr o'r lle. Gwthiasant yr holl Ellmyn i angeu ar flaenau eu bidogau. Yr oedd Buonaparte yn syllu yn graff o'i dŵr gwylio i edrych pa wedd y tröai yr ymosodiad hwn allan, a phan welodd ei wyr yn lwyddo yn eu hymgais yn erbyn y tŷ fferm, yr oedd yn llawn ffrost a gorfoledd, gan benderfynu fod y fantol yn troi o'i ochr, ac y caffai gyflawn fuddugoliaeth. Yn ddioed y mae efe yn anfon brys-negeswyr i Paris, i ddywedyd fod y frwydr wedi ei henill. Dros awr gyfan y parhaodd yr ymosodiad yn amheus, Yr oedd pob ochr yn gyru i fyny fyddinoedd cynorthwyol, a phob modfedd o dir a ystyrid o'r canlyniad mwyaf i'w enill neu i'w golli. Y Cuirassiers a'r Lancers a ruthrent yn mlaen ac a hyrddient eu hunain ar yr ysgwariau. Gyda dewrder digyffelyb, marchogent eu ceffylau o gwmpas yr ysgwâr i edrych a gaent fwlch yn rhywle, ond y cwbl yn ofer. Dro arall deuai ychydig o honynt allan o'u cadres, gan farchog i wyneb yr ysgwâr; a saethu at y swyddogion, a heriaw y milwyr yn ysgoywedd, i edrych a allent eu hanog i danio eu drylliau, fel y byddai i gorph y gadres ruthro arnynt, cyn gallu o honynt ail-lwytho eu drylliau; ond y cyfryw ydoedd dysgyblaeth a dewrder pwyllog y milwyr, fel y dyoddefasant hyn oll heb saethu ergyd.—Cymeriad tŷ fferm La Haye Sainte yw yr unig fantais a gafodd Buonaparte yn erbyn Duc Wellington yn y frwydr waedlyd hon; a nid oedd hyn ond mantais fechan wedi y cyfan. Am fod y lle mor agos i sefyllfaoedd ein magnelau, yr oeddynt yn ymdywallt arno yn y fath fodd dychrynllyd, fel y bu raid i'r cadfridog anfon yn ddioed at Buonaparte i hysbysu iddo fod yn amhosibl iddynt ei gadw, heb gael eu dinystrio oll, heb adael un yn weddill. Cyn pen nemawr, bu raid iddynt ei adael Mae llawer yn barnu fod y frwydr, yn ystod yr ymosodiad ar La Haye Sainte a Mynydd St. Jean yn hynod o amheus. Barnant, pe buasai Buonaparte yn sefydlu magnelau yn ddiatreg ar La Haye Sainte, ac yn dwyn i fyny y milwyr ag oedd ganddo wrth gefn, y buasai braidd yn amhosibl hyd yn nod i dalentau Wellington, na dewrder ei filwyr, eu gwrthsefyll. Ond Rhagluniaeth, er hedd Ewropia, ac ereill ddybenion pwysig, a drefnodd yn wahanol. Yn yr ymgais hon, fel yr holl rai blaenorol, efe a aflwyddodd. Yr oedd y Duc, yn nghanol yr holl derfysg, yn hynod o bwyllus ac arafaidd. Dywedir, pan oedd yn syllu trwy ei yspienddrych ar y fintai luosog a chadarn ag oedd yn wynebu ar Hougoumont, yn nechreu y frwydr, iddo lefain wrtho ei hun, "Yn awr, fy anwyl osgorddion, curwch hwy yn ol." Dro arall pan ddygwyddodd iddo fod yn gyfagos i'r 95 gatrawd, a chanfod fod mintai arswydus o wyr meirch yn ymbarotoi i ruthro arni, efe a farchogodd i fyny at y gatrawd, gan waeddi, "Sefwch yn sad, 95, ni wiw i ni gael ein curo, beth a ddywedant hwy yn Mhrydain?"—Yr oedd Buonaparte o'i ochr yntau, wrth weled y frwydr yn fwy aflwyddianuns nag y dysgwyliodd, yn dyfod yn amhwyllus a phigog. Deuodd cenad ato, i hysbysu iddo fod pethau yn ymddangos yn lled wgus, efe a drôdd ei gefn ar y genad, ac ni fynai ei wrandaw. Nid oedd dim yn awr ond hyrddio ei wyr yn mlaen, mintai ar ol mintai, rhuthr ar ol rhuthr; ac fel yr oedd y rhai hyn yn aflwyddo, yr oedd ei ddigllonedd yn cynyddu. Ei ateb i bob newydd anghysurus oedd, "Rhagoch, rhagoch." Yr oedd ei ymddygiad yn llenwi y milwyr a'u blaenoriaid â hollol ddibrisdod, ac yn peri iddynt anturio eu bywydau yn ddirfawr a diarswyd. A llefaru yn ddynol, ni fuasai un fyddin arall dan haul yn gallu gwrthsefyll y fath ymosodiadau; ac y mae y fuddugoliaeth i'w phriodoli gymaint i bwyll ac amynedd y milwyr ag i'w dewrder.