Hanes Brwydr Waterloo/Dysgrifiad O Faes Y Frwydr

← Yr Amrywiol Fyddinoedd

Hanes Brwydr Waterloo gan Hugh Humphreys, Caernarfon

Gwawriad Bore Y Frwydr

DYSGRIFIAD O FAES Y FRWYDR.

Yr wyf yn bwriadu yn awr roddi brås eglurhad o faes yr ymladdfa, a sefyllfaoedd y ddwy fyddin. Yr wyf yn meddwl mai y ffordd oreu, tuag at roddi rhyw syniad i'r Cymro o'r lle, fydd ei gyfeirio i lunio iddo ei hun ddyffryn tebyg iddo yn ei fro enedigol. Bydded iddo, gan hyny, ddychymygu dyffryn oddeutu tri chwarter milldir o led, ac ychydig dros ddwy o hyd, yn rhedeg o'r deau orllewin i'r gogledd ddwyrain, a llechweddi lled uchel o bob ochr. Wrth sefyll yn y pen deheuol, ac edrych tua'r gogledd ddwyrain, efe a genfydd fyddin Prydain ar yr aswy iddo, a byddin Ffraingc ar y ddeau. Yr oedd cadres Brydain wedi cael ei threfnu yn debyg i be baech yn tori cylch crwn yn ei hanner, ac yn troi y camedd at y Ffrangcod, ac yn gosod rhes o wŷr ar hyd yr ochr allanol iddo: felly byddai bob pen yn fynu i fewn ychydig, a'r canol yn fwy yn mlaen, fel hyn,)) Yr oedd y fyddin yn ddwy rês. Yr oedd y rhes gyntaf wedi cael ei gosod ar war trum, oddeutu haner ffordd i fyny y llechwedd, y tu ol i hen glawdd lled rwyllog, a ffos ag oedd yn rhedeg o dreflan Mynydd St. Jean, tua phentref Ohain. Yr oedd yr ail rês wedi ei chyfleu mewn pant, tu ol i'r drum, aci ryw raddau yn cael ei chysgodi rhag ergydion y gelynion. Y mae y llechwedd oddeutu La Haye yn lled goodiog, ac yn bur agenog, ac hyd yma y cyrhaeddai pen eithaf cadres Brydain, ar yr aswy. Y mae flordd yn myned o La Hayei Ohain a St. Lambert, ac ar hyd hon yr oedd Wellington yn dysgwyl yr hen Flucher i'w gynorthwyo. Yr oedd canolbwynt byddin Prydain ar gyfer pentref Mynydd St. Jean, oddeutu canol y bryn, yn agos i'r llanerch ag y mae y ffordd fawr o Brussels yn fforchi yn ddwy, un yn arwain i Nivelles, a'r llall i Charleroi. Yr oedd pen eithaf y fyddin, ar y ddeau, yn terfynu yn Merke Braine. Tua phen deheuol y fyddin, yn mhell y tu blaen, yr oedd lle o'r enw Hougoumont, tŷ gŵr boneddig, yr hwn a gylchynid o un tu â thai allan, ac o'r tu arall â gardd eang, yn llawn o rodfeydd. Yr oedd yr ardd hon yn cael ei chau allan â gwal uchel, a thu allan i'r wal yr oedd clawdd a ffos. Yn amgylchu y cyfan yr oedd tyrau o goed talgryfion yn gorchuddio yn nghylch pedair erw o dir. Yr oedd y llanerch hon o'r pwys mwyaf in milwyr ni. Yr oedd y lle ynddo ei hun fel rhyw gaer fechan, a thra safai yn meddiant y Prydeiniaid, yr oedd bron yn amhosibl i'r Ffrangcod lwyddo yn erbyn pen deheuol y fyddin. O'r tu arall, pe syrthiassi i ddwylaw y gelynion, buasai y Prydeiniaid yn yn cael eu caethiwo i'r llechweddi, a'u hysgogiadau yn cael eu cyfyngu i lawer llai o gwmpas. Rhoddasai fantais i Buonaparte i blanu ei fagnelau yno, ac anrheithio ein byddin, a'i maeddu, drwy saethu ar hyd y gadres. Rhoddwyd amddiffyniad y lle hwn i ofal dosbarth o'r Gosgorddion; a La Haye Sainte, yr hwn oedd ar gyfer canolbwynt y fyddin, ac oedd yn cynwys tŷ annedd, ac ychydig dai allan, a ymddiriedwyd ir Hanoveriaid. Y tu ol i'r clawdd, ar hyd y ffordd a grybwyllwyd, yr hwn sydd yn rhedeg o La Haye Sainte i La Haye, y trefnid dosparth ein cydwladwr Syr Thomas Picton. Dysgwylid mawr daro ar y lle hwn, oherwydd mai yma yr edrychid am fyddin Blucher i ddyfod i gyduno a'r Prydeiniaid. Nid oedd dim yn hynod yn sefyllfa Ffrangcod, namyn mai llechwedd oedd, lled debyg i'r ochr ar yr hon y safai y fyddin wrthwynebol. Yr oedd y dyffryn rhyngddynt yn hollol agored, heb ei ranu yn gaeau, na'i ddosbarthu â chloddiau, ac mewn rhai manau yn gulach na'i gilydd. Nid yw yn gwbl wastad, ond y mae ar hyd—ddo amrywiol bongciau a phantiau. Ar y dydd nodedig hwn yr oedd yn cael ei orchuddio ag yd, bron yn barod i'r cryman, ac yn tyfu can uched ag ysgwyddau yr ymrafaelwyr, Yr oedd dyfodiad y Prydeiniaid i'r lle yn gynarol y dydd o'r blaen, sef yr 17eg, yn fantais fawr iddynt. Cafodd y gwyr amser i orphwyso, i lanhau ei harfau, ac i'w cynysgaethu eu hunain â phob anghenrheidian anhebgorol. Cafodd y Duc Wellington hefyd amser i drefnu ei fyddin, i gadarnhau pob lle yn y modd goreu. Yn hyn cynorthwyid ef yn fawr gan ddau beiriannwr enwog, y rhai oeddynt hynod o gyfarwydd yn y gelfyddyd o drefnu a hwylio y magnelau. Dywedir fod y Duc Wellington wedi gorchymyn i ddarlun o'r fan gael ei dynu, pan ymwelodd a'r lle dro yn ol, fel y soniwyd, ac iddo alw am hwnw yn awr, er ei gynorthwyo i drefnu ei barotoadau amddiffynol. Wedi gorphen y cyfan, efe a neillduodd i bentref Waterloo, yn nghydag amryw o'r prif gadfridogion, lle y lletyodd am y noson, Gorphwysai y milwyr yn y lle, a'u pwys ar eu harfau. Ac yr oedd lluoedd Ffraingc yn dyfod i fyny ar hyd y nos, i fod ar y bryn ger llaw iddynt. Yr oedd y tywydd yn hynod o dymhestlog drwy y nos, yn goleuo mellt ac yn taranu yn y fath fodd na chanfu ein milwyr na'u blaenoriaid erioed ei gyfryw. Yr oedd y gwlaw yn ymdywallt yn genllifoedd, a hwythau heb unrhyw gysgod. Yr oedd y taranau a'r mellt fel pe buasent yn ymryson yn eu ffyrnigrwydd a'r hyn oedd i gymeryd lle dranoeth.

Cynwysai byddin Prydain mor agos ag y gellir barnu yn nghylch 82,000, ac a wneid i fyny fel canlyn:—Prydeiniaid, 38,000;—Lleng Ellmynaidd, 8,000;—Hanoveriaid, 14,000;—Lluoedd y Duc Brunswick a'r Belgiaid, 22,000.—0 wŷr traed, 62,000— Gwŷr meirch, 15,000;—Magnelwyr a pheiriannwyr, 5,000. Cynwysai byddin Ffraingo yn nghylch 90,000, Lletyai Buonaparte mewn treflan fechan a elwir Planchenoit Noswyl arbenig oedd hon i'r milwyr a'u cadfridogion o bob ochr: a chyda dysgwyliad pryderus am gyflafan erchyll, yr hon y byddai iddi y canlyniadau mwyaf pwysig, yr arosasant am wawriad y 18fed o Fehefin.