Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Enoc a Marged

← Dafydd Dafis a'r Seiat Brofiad

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Torri Amod

PENNOD XXV

Enoc a Marged.

SEFYDLWYD Y Parchedig Obediah Simon yn fugail ar eglwys Bethel. Ar ôl yr ymgom yn nhŷ Dafydd Dafis, ni chollodd Eos Prydain un cyfle i osod rhagoriaethau Mr. Simon gerbron pob aelod o'r eglwys y digwyddodd gyfarfod ag ef. Nid ei reswm lleiaf dros alw Mr. Simon yn fugail oedd, fod arnynt eisiau rhywun a fedrai roi taw ar Didymus. Am ryw reswm yr oedd Didymus yntau wedi penderfynu bod yn fud. Wrth weled bod y teimlad yn gryf a chyffredinol ym mhlaid Mr. Simon, ni fynegodd Dafydd Dafis ei deimlad personol, yn unig anogai bawb i weddïo yn ddyfal am arweiniad. Ymhen tri mis yr oedd Mr. Simon yn weinidog Bethel.

Prin yr oedd Mr. Simon wedi troi yn ein plith bythefnos pryd y taenwyd y newydd galarus fod gwaith Pwll y Gwynt wedi sefyll. Yr oedd hyn yn ddigwyddiad anffortunus iddo ef ac i eglwys Bethel, a phe gwybuasid yn gynt fod y fath anffawd wrth y drws, mwy na thebyg y buasai'r rhai mwyaf selog o bleidwyr Mr. Simon yn petruso nid ychydig, yn gymaint â bod nifer mawr o aelodau Bethel yn dibynnu ar Bwll y Gwynt am eu cynhaliaeth. Yr oedd y cwrs wedi ei gymryd, ac nid oedd mwy ddim ond gwneud y gorau ohono. Ond yr oedd rhai gwrthfugeilwyr bron ag awgrymu nad oedd yr holl anffawd ond barn ar Bethel am yr hyn a wnaeth. Tipyn o beth, hefyd, oedd fod eglwysi eraill, a hyd yn oed Eglwys Loegr, yn gorfod dioddef oddi wrth y farn honno.

Ni bu Capten Trefor, oherwydd amgylchiadau, yn y cyfarfodydd eglwysig ers rhai misoedd, ac felly yr oedd yr eglwys wedi gorfod dewis bugail heb ei gynorthwy ef. Câi'r Capten holl fanylion trafodaethau'r seiat gan Mrs. Trefor, oedd yn hynod ffyddlon yn y moddion. Nid anfynych y gresynai Mrs. Trefor na allai'r Capten gynorthwyo'r brodyr, ond atebai'r Capten:

"Chwi wyddoch, Sarah, er bod amgylchiadau bydol, mewn ffordd o siarad, yn cymryd fy holl amser, oherwydd fod bywoliaeth llawer teulu yn dibynnu arnaf, chwi wyddoch, meddaf, fod fy nghalon gyda chwi—'rwyf yn bresennol yn yr ysbryd, er yn absennol o ran y corff, ac 'rwyf yn meddwl na pherffeithir chwithau hebof finnau hefyd." Ac ychwanegai'r Capten, oherwydd fy mod yn cydweled yn hollol â'r hyn y mae eglwys Bethel wedi ei wneud—sef dewis Mr. Simon i'n gwasanaethu, nid wyf yn gweled, meddaf, y buasai'n wahanol, hyd yn oed pe buaswn yn yr holl gyfarfodydd, oblegid fe ŵyr pawb fy mod bob amser yn bleidiol i fugeiliaeth eglwysig, a'm bod, ar fwy nag un achlysur, wedi dangos yr afresymoldeb i ni, mwy nag un enwad arall, fod yn amddifad o weinidog—cwbl rydd oddi wrth ofalon bydol—i edrych ar ôl lles ysbrydol yr aelodau a'r gymdogaeth yn gyffredinol."

Rhoddai'r mynegiad hwn a'r cyffelyb fodlonrwydd i Mrs. Trefor fod eglwys Bethel wedi ei chadw rhag gwneud camgymeriad, er nad oedd y Capten wedi ei helpu â'i gynghorion.

"Sarah," meddai'r Capten ryw ddiwrnod, "er nad yw'n hamgylchiadau y peth fuont, nid gweddus i ni ddangos un math o oerfelgarwch tuag at ein gweinidog, a gwell a fyddai i chwi ofyn i Mr. Simon ddyfod yma i gael tamaid o swper gyda Mr. Huws a Mr. Denman."

Hyfrydwch gan Mrs. Trefor ydoedd gwneud hyn, ac nid annifyr gan Mr. Simon gydsynio, oblegid clywsai fod Capten Trefor yn ŵr o ddylanwad yn y gymdogaeth, a hyd yn hyn, ni feddai ond cydnabyddiaeth amherffaith iawn ag ef a'r teulu. Mae'n wir ei fod wedi sylwi ar Miss Trefor, ac wedi bod yn siarad unwaith neu ddwy â Mrs. Trefor.

Nid drychfeddwl yn unig, erbyn hyn, oedd y fentar newydd, sef gwaith Coed Madog. Yr oedd y Capten wedi gosod amryw ddynion ar waith i sincio, ac eisoes. wedi gwneud allan y planiau, ac mewn gohebiaeth am beiriannau. "Oblegid," meddai, "yr oedd yn rhaid edrych ar y ffaith yn ei hwyneb wrth gychwyn, y bydde'r hen elyn, sef dŵr, yn sicr o ddangos ei ddannedd, ac y bydd raid i gwmni Coed Madog ddangos iddo yntau fod dyfais dyn yn drech nag ef. "Yn wir," meddai'r Capten, "lle bynnag y mae plwm mawr, y mae yno hefyd ddŵr mawr. Mae i bob trysor, syr," meddai, "mewn natur a gras ei wyliwr eiddigus, a gwyliwr y plwm ydyw DŴR. Ond, gyda bendith a rhwydeb, ni ddygwn y caffaeliad o law'r cadarn. Medrusrwydd, amynedd, ffydd, a chalon i fentro, ac nid oes arnaf ofn na'r amheuaeth lleiaf na welir y gymdogaeth eto'n llwyddiannus, a dynion, oherwydd cyflawnder gwaith, ar ben eu digon."

Yr oedd Enoc Huws, erbyn hyn, yn ymwelydd cyson â Thy'n yr Ardd, ac wedi gorchfygu llawer ar ei swildod, a magu mwy o wroldeb nag y tybiasai erioed ei fod ganddo. Yr oedd yn iechyd i galon dyn sylwi ar y newid dymunol a ddaethai drosto. Yn lle bod â'i holl fryd ar y siop—y cyntaf yn agor a'r olaf yn cau, ac wedi cau, yn ei lusgo ei hun yn flinedig yn ei ddillad blodiog i'r offis i fygu ei getyn byr i aros amser gwely—yr oedd ef yn awr, fel masnachwr parchus ac annibynnol, yn gorchymyn cau'r siop cyn gynted ag y clywai'r gloch wyth. Yna âi'n syth i'r llofft i eillio ac ymolchi—deuai i lawr fel pin mewn papur—gosodai rosyn, os gallai gael un, yn nhwll lapel ei got; taniai ei sigâr, cymerai ffon â phen arian iddi yn ei law, ac âi am dro i Dŷ'n yr Ardd. Codai ei het yn foesgar pan gyfarfyddai â merch ieuanc a adwaenai, ac yn ad-daliad, derbyniai wên gydnabyddgar, a addfedai i chwerthiniad wedi iddo ef fyned heibio. Er y dydd y daeth Enoc gyntaf i Siop y Groes, cydnabyddid ef gan bawb. fel gŵr ieuanc da, gwylaidd, a chrefyddol, ond yr oedd gorfoesgarwch yn rhywbeth cwbl newydd yn ei gymeriad. Nid ystyriai ei gymdogion y ffaith—oedd ddigon adnabyddus erbyn hyn—sef bod Enoc yn bartner yn y fentar newydd, yn rheswm digonol am y newid sydyn a thrylwyr a ddaethai drosto, ac nid oedd modd cyfrif amdano—yn enwedig gan y merched—ond drwy ddweud fod Enoc yn ei baratoi ei hun i fod yn ŵr i ferch y Capten Trefor. Anghwanegid eu ffydd yn ddirfawr yn y grediniaeth hon gan ffaith amlwg arall sef y newid cyfamserol yng ngwisg, dull, ac ymddygiad Miss Trefor. Yr oedd yr eneth, meddent, yn prysur ddyfod i'w hadnabod ei hun, ac yn dechrau bod fel rhyw eneth arall nid oedd yn dangos "airs "—nid oedd yn dal ei phen mor uchel—yr oedd yn dyfod i'r capel yn gyson—yn sylwi ar bawb, tlawd a chyfoethog,—yn weddus ei gwisgiad—yn ostyngedig ei hysbryd. Amlwg ydoedd, meddai ei chyfeillesau, ei bod wedi anobeithio am ŵr bonheddig yn ŵr, a'i bod yn ei chyfaddasu ei hun i fod yn wraig i fasnachwr, ac yn paratoi magl i ddal Enoc Huws, druan gŵr. Eglur ydoedd, meddai'r un awdurdodau, mai egwyddor Miss Trefor oedd lefelu i lawr, ac mai egwyddor Enoc oedd lefelu i fyny, ac mai'r canlyniad naturiol yn y man fyddai—cyd-ddealltwriaeth —canu'r clychau—taflu reis a gweiddi hwrê! Yr oedd y mater wedi ei setlo gan y cymdogesau—nid oedd dim arall yn bosibl.

Ar y cyfan yr oedd Enoc yn lled lon ei ysbryd—o leiaf yn ymddangos felly—ond da fuasai ganddo pe cawsai weledigaeth mor eglur â'i gymdogion. Prin yr âi diwrnod heibio heb i rywun neu'i gilydd ei longyfarch am ei ragolygon. Ar y dechrau, byddai hyn yn boenus iawn iddo, yn enwedig pan soniai rhai o'i gwsmeriaid diseremoni am y peth yng ngŵydd ei gynorthwywyr yn y siop. Byddai enw Miss Trefor yn peri iddo deimlo fel torth newydd ddyfod o'r popty. Ond y mae dyn yn dyfod i ddygymod â phopeth, bron, ac o dipyn i beth teimlai Enoc yn siomedig os âi diwrnod heibio heb i neb gyfeirio at deulu Ty'n yr Ardd. Yr oedd rhai o'i gwsmeriaid—mwy gonest na chall—yn beiddio siarad yn anfwyn am wrthrych ei serch, ac er na ddywedai Enoc ddim (yr oeddynt yn gwsmeriaid da) tystiai ei wyneb nad hyfryd oedd ganddo glywed eu hymddiddan, ac yn ei galon, yr oedd yn casáu pob un a sibrydai air amharchus am Miss Trefor. Deuai un wraig dafodrydd i Siop y Groes bob nos Sadwrn pan fyddent ar fin cau. Tystiai'r wraig hon fod Enoc a Miss Trefor yr un ffunud â'i gilydd, ac er bod Enoc yn cymryd arno ei fod wedi blino ar ei stori, sylwai'r cynorthwywyr y byddai bob amser yn rhoi melysion i blant y wreigan hon.

Er mor gyffredin oedd y gred yng ngharwriaeth Enoc a Miss Trefor, yr oedd un na allai oddef sôn am y peth, ond fel chwedl ffôl a disynnwyr, a'r un honno oedd Marged, housekeeper Enoc ei hun. Cyfaddefai Marged fod ei meistr yn mynychu Tŷ'n yr Ardd yn lled gyson, ond yr oedd yn gorfod gwneud hynny, meddai hi, am ei fod wedi bod mor ffôl a dechrau mentro." Ond nid oedd hi wedi bod yn Siop y Groes am gyhyd o amser heb wybod meddwl ei meistr, ac yr oedd sôn am i'w meistr hi briodi rhyw ddoli a ffifflen anfedrus fel Miss Trefor yn groes i synnwyr cyffredin yng ngolwg Marged. Byth ar ôl y noson y dywedasai Enoc wrthi y gwnaethai hi wraig ragorol, a'i fod yn resyn o beth ei bod hi heb briodi, yr oedd y ddau wedi byw ar delerau hynod o hapus. Yr oedd Marged mor dirion a chyweithas, ac mor ofalus am ei gysuron ac am gario allan ei ddymuniadau, a hyd yn oed ei awgrymiadau, fel na allai Enoc ddyfalu rheswm am y newid dymunol hwn yn ei hymddygiad, oddieithr ar yr ystyriaeth ei bod wedi ei breintio â synnwyr newydd sbon. Rhoddai Enoc y fath bris ar y gwelliant hwn, fel y darfu iddo, un noswaith, ohono ei hun, grybwyll wrth Marged am godiad yn ei chyflog. Ond ni fynnai Marged glywed am y fath beth—yn wir, 'doedd ganddi hi, meddai, eisiau dim cyflog ond just ddigon i gael dillad symol teidi." Sylwasai Enoc, gyda phleser, fod Marged, yn ddiweddar, wedi ymdecáu cryn lawer. Tipyn o slyfen a fuasai hi bob amser, a difyr gan Enoc oedd sylwi ar geisiadau Marged i fod yn fain ei gwasg ac yn fin-gaead. Ond er gwneud ei gorau yn y ffordd hon, lled aflwyddiannus a fu ymdrechion Marged—yn enwedig gyda'r wasg—oblegid wedi tynnu a thynnu, nid oedd fawr well yr olwg na phe rhoid gardas am ganol sached o datws. Ac ni allai Marged, gyda diogelwch, ychwanegu bustle neu dress improver, canys yr oedd y rhannau a addurnir â'r cyfryw bethau eisoes o faintioli mor anghymedrol fel, pe rhoesid rhyw atodiad y buasai hynny'n golygu gorfod lledu allan furiau Siop y Groes. Er hynny, hyfryd odiaeth gan Enoc oedd gweled y gwelliant hwn yn niwyg Marged, oblegid yr oedd yr olwg aflawen gynt fyddai arni, yn rhy fynych wedi bod yn brofedigaeth fawr iddo fwy nag unwaith, ac wedi peri iddo ofni i bobl gredu nad oedd ef yn rhoi o gyflog iddi ddigon i gael dillad gweddus. Wrth weled Marged wedi ymdwtio cymaint, ni allai Enoc lawer pryd beidio â'i chanmol a'i llongyfarch. Yr oedd Enoc yn ŵr mor dirion a hael-galon, fel y bu i waith Marged yn gwrthod yn bendant godiad yn ei chyflog, achosi poen mawr iddo. Gresynai at ei diniweidrwydd, ac yr oedd yn ddyn rhy gydwybodol i gymryd mantais ar hynny. Ni allai Enoc gael tangnefedd i'w feddwl heb wobrwyo Marged mewn rhyw ffurf neu'i gilydd.

Meddai Marged dymer mor rhyfedd, fel yr ofnai ei meistr gynnig anrheg o ddilledyn iddi; ac eto, pa ffordd arall y gallai ddangos ei werthfawrogiad o'i gwasanaeth? Mentrodd un diwrnod, gydag ofn, gynnig iddi anrheg o brooch. Boddhawyd Marged yn ddirfawr—yn wir, gorchfygwyd hi gan ei theimladau, ac ni allai beidio â cholli dagrau. Wrth ganfod ei mawr foddhad, anrhegodd Enoc hi, o dro i dro, ag amryw ddarnau o ddilladau, cyfartal o ran gwerth i swm y codiad yn y cyflog y bwr—iadasai ei roddi iddi. Yr oedd llonder Marged ar dderbyniad yr anrhegion, a'r effeithiau daionus oedd yn dilyn, yn fforddio pleser mawr i Enoc. Un diwrnod, tybiai Enoc fod gwobr yn ddyledus i Marged—yn fwy felly, am ei bod wedi gwrthod yn benderfynol ei chwarter cyflog, gan ddweud wrtho am ei gadw hyd ryw dro arall. Gofynnodd Enoc i Marged beth fuasai hi yn ei ddymuno yn y ffurf o rodd; synnwyd ef gan ei hatebiad, ac ni allai beidio â chwerthin yn ei lewys. "Wel, gan ych bod chi mor geind, mistar," ebe Marged, "mi faswn yn licio'n anwêdd gael modrwy debyg i honna sy gynnoch chi, ond heb fod mor gostus."

Yr oedd ffyddlondeb Marged mor fawr, ei diniweidrwydd plentynnaidd mor amlwg, fel na feiddiai Enoc wrthod ei chais, ac ebe fe: "Wel, gan mai dyna liciech chi, ewch i siop Mr. Swartz i brynu un, a deudwch wrtho y dof i yno i dalu. Mi gewch fodrwy go lew, Marged, am rhw bum swllt ar hugain." "Yr ydech chi'n bur garedig, mistar," ebe Marged, ac i siop Mr. Swartz â hi heb golli amser. Ond er trio llawer ni feddai Mr. Swartz fodrwy ddigon ei hamgylchedd i fys Marged, a phe buasai ef yn fasnachwr anonest, anfonasai yn ddirgel i siop yr ironmonger am fodrwy cyrten gwely. Ond ni wnaeth hynny, eithr yn hytrach cymerodd fesur ei bys i gael gwneud modrwy yn arbennig iddi. Pan glywodd Enoc gan Marged am hyn, teimlai awydd angerddol i chwerthin, ond ni feiddiai. Pa fodd bynnag, yr oedd y ddau yn cyd-fyw yn " ffamws," a dechreuai Enoc fwyn gredu, os digwyddai iddo fod yn llwyddiannus i ennill llaw a chalon Miss Trefor—ei phriodi, a'i dwyn i Siop y Groes, na fyddai raid troi Marged i ffwrdd fel yr ofnasai. Hwyrach," ebe Enoc, rhyngddo ag ef ei hun, "ei bod hithau, fel llawer eraill, yn meddwl bod popeth wedi ei wneud i fyny rhyngof fi a Miss Trefor, a'i bod hi yn ymbaratoi erbyn y bydd Miss Trefor yn Mrs. Huws; a diolch am hynny. 'Rwyf yn cofio'r amser pan fyddwn yn dychrynu wrth feddwl be ddeude Marged pe baswn yn sôn am briodi. Druan ydi Marged! Yr hen greadures ddiniwed a ffyddlon, mi licie 'ngweld i wedi priodi a setlo i lawr."

Gan fod bron bawb o'i gydnabod, yn eu tro, wedi crybwyll wrtho—rhai yn chwareus, eraill yn ddifrifol—enw Miss Trefor, synnai Enoc, weithiau, na soniodd Marged erioed amdani, nac awgrymu dim am y siarad oedd mor gyffredin yn y gymdogaeth. A llawer tro pan ddigwyddai iddo aros yn hwyr yn Nhŷ'n yr Ardd, y disgwyliai Enoc i Marged led—awgrymu rhywbeth am yr argoelion. Ond y cwbl a ddywedai Marged fyddai: Sut mae'r gwaith mein yn dwad ymlaen, mistar? a dywedai Enoc ynddo ei hun: "Dydi hi ddim yn licio cymryd hyfdra arna i."

Aethai pethau fel hyn ymlaen yn hynod o gysurus yn Siop y Groes am amser. Yr oedd Enoc wedi gwario cryn lawer i brydferthu ei dŷ, oddi mewn ac oddi allan, a phob teclyn newydd a chwanegwyd at y dodrefn wedi derbyn cymeradwyaeth wresog Marged, ac nid oedd ond un peth yn ôl yng ngolwg Enoc i wneud ei fywyd yn berffaith gysurus. Ond byr ei barhad yw dedwyddwch dyn syrthiedig ar y gorau, ac yn aml pan fydd y cwpan yn ymddangos bron yn llawn at yr ymyl, a ninnau ar fedr drachtio gydag aidd, bydd rhyw ffawd ddrwg yn ei thorri'n deilchion yng ngwydd ein llygaid. A gorau bo'r dyn, tebycaf yn y byd ydyw i'r aflwydd hwn ddigwydd iddo, fel pe bai'r nefoedd yn rhy eiddigus i ddyn fwynhau gormod ar y byd hwn, rhag siomi ei ddisgwyliadau yn y nesaf. Gwirwyd hyn yn rhy fuan yn hanes Enoc a Marged—y ddau fel ei gilydd.