Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Llwyddiant
| ← Gweithdy'r Undeb | Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones |
Capten Trefor |
PENNOD III
Llwyddiant.
FEL yr oedd Mr. Bithel wedi rhagweled, daeth Enoc yn fachgen rhagorol, dysgodd ei fusnes yn gyflymach na'r cyffredin. Ond mynych y dywedodd Mr. Bithel wrtho ei fod yn ofni na wnâi byth feistr, am ei fod yn rhy swil, anwrol, a hygoelus. Yr oedd gormod o wir yn hyn, fel y ceir gweled eto. Nid oedd Enoc heb ymwybod o hyn, a pharai lawer o boen iddo. Anodd ganddo wrth-ddywedyd neb; lawer pryd byddai fel pe'n cydsynio â'r hyn oedd mewn gwirionedd yn gwbl groes i'w feddwl. Cofiai bob amser, ac weithiau atgofid ef gan eraill, mai" bachgen y workhouse oedd, a dichon fod â wnelai hynny gryn lawer â'i ledneisrwydd. Yr oedd ef, wrth natur, o dymherau tyner, ac wrth feddwl am ei ddechreuad, fel yr adroddwyd y manylion iddo fwy nag unwaith, yn y tloty, rhag iddo ymfalchio, mynych y gwlychodd ei obennydd â dagrau. Fel y cynyddai mewn gwybodaeth a diwylliant, mwyaf poenus iddo oedd cofio'r hyn a adroddwyd wrtho, yn enwedig cofio nad oedd ei hanes yn ddieithr i'w gyfeillion. Mewn cwmni ac yn y capel, lawer pryd, tybiai Enoc fod pobl yn meddwl am ei ddechreuad, er na byddai dim pellach o'u meddyliau. Hoffid ef gan bawb, a gwerthfawrogid ei wasanaeth gan ei feistr. Pa fodd bynnag, pan enillodd ei ryddid, wedi bod chwe blynedd gyda Mr. Bithel, penderfynodd Enoc fyned i dref ddieithr, lle gallai gadw ei hanes iddo ef ei hun. Ac felly bu; ac i dref enedigol Rhys Lewis a Wil Bryan yr arweiniwyd Enoc gan ragluniaeth.
Digwyddodd fod angen am gynorthwywr yn Siop y Groes. Ceisiodd Enoc am y lle a chafodd ef. Cedwid a pherchenogid Siop y Groes gan wraig weddw a fuasai yn hynod anffortunus yn ei chynorthwywyr. Cawsai mai eu cynorthwyo eu hunain y byddai'r nifer fwyaf ohonynt, nid ei chynorthwyo hi. Ond yn Enoc Huws daeth o hyd i lanc gonest, medrus ac ymdrechgar. Rhoddodd Enoc wedd newydd ar y siop, a bywyd newydd yn y fasnach. Digwyddodd hyn pan oedd Hugh Bryan yn dechrau mynd i lawr yr allt. Er nad ydyw Rhys Lewis yn sôn am hynny yn ei Hunangofiant, yr wyf yn lled siŵr fod â wnelai dyfodiad Enoc i Siop y Groes gryn lawer â chyflymu methiant "yr hen Hugh," chwedl ei fab. Gan ddisgwyl "y plwm mawr " oedd o hyd mewn addewid, yr oedd Hugh Bryan, ers blynyddoedd, yn cario ei arian i waith mwyn Pwll y Gwynt, ac ar ôl cario ei arian ei hun yno, dechreuodd gario arian pobl eraill. Dan yr amgylchiadau, tra yr oedd Hugh Bryan yn mynd ar i waered, yr oedd Enoc Huws yn gwthio ymlaen, ac eisoes wedi cael y gair ei fod yn un garw am fusnes. Cenfigennid wrth y weddw ei bod mor ffortunus yn ei chynorthwywr. Gwyddai Wil Bryan hyn ers amser, ond yr oedd yn rhy gyfrwys i adael i neb wybod ei fod yn cenfigennu at lwyddiant Enoc, a'r unig sylw angharedig a glywais o'i enau, hyd yr wyf yn cofio, oedd hwn:
"'Does dim isio genius, wyddost, i wneud grocer llwyddiannus—second a third rate men ydyn nhw i gyd. Yn wir, mae pob genius o siopwr a weles i 'rioed yn torri i fyny yn y diwedd; a 'rydw i'n mawr gredu mai rhw successful provision dealer oedd y confounded Demas hwnnw y mae Paul ne Ioan, 'dwy i ddim yn cofio prun, yn sôn amdano."
Yr oedd popeth fel pe buasai'n gweithio i ddwylaw Enoc, ac yr oedd y weddw ac yntau cyn bo hir yn chwip ac yn dop. Yr oedd ar y weddw y fath arswyd rhag i Enoc anesmwytho drwy i rywun gynnig iddo gyflog mawr, nes iddi, heb ei gofyn, roddi iddo gyfran yn y fasnach, peth a barodd i Enoc ddyblu ei ymdrechion. Drwy hyn heliodd Enoc, nid yn unig dipyn o arian iddo ef ei hun, ond ychwanegodd gryn lawer at ffortun y weddw. Aeth misoedd lawer heibio, a bu'r weddw farw. Ond cyn marw gwnaeth ddarpariaeth yn ei hewyllys fod i Enoc Huws gael y cynnig cyntaf ar y siop a'r fasnach, a chael amser rhesymol i dalu i'r ysgutorion. Neidiodd Enoc i'r cynigiad; ac yr oedd pob awel fel pe'n chwythu o'i du.' Yn fuan iawn yr oedd ei lwyddiant yn destun ymddiddan llaweroedd.
Nid oedd Enoc Huws yn chwannog am swyddau cyhoeddus, ac nid oedd natur wedi ei ddonio â'r cymwysterau at hynny. Ond y mae rhyw reddf yn y natur ddynol yn ei gorfodi i gredu, os bydd dyn yn llwyddiannus yn y byd, y dylai dorri ffigur yn y capel, pa gymwyster bynnag fydd ynddo. Ac felly y bu gydag Enoc Huws. Nid oes dim, mewn byd nac eglwys, yn peri llwyddo fel llwyddiant. Cynyddodd masnach Enoc yn ddirfawr. Y mae pobl, fel defaid, yn hoff o dynnu i'r unfan. Ar ddiwrnod marchnad byddai siop Enoc Huws yn orlawn, tra'r oedd ambell fasnachwr, oedd cystal dyn ag yntau, a heb fod yn byw ymhell oddi wrtho, yn ddiolchgar am gwsmer yrwan ac yn y man. Taener y gair fod hwn-a-hwn
yn ei gwneud hi'n dda," a thyrra pobl i'w gynorthwyo i wneud yn well; sibryder bod un arall mewn trafferth yn cael y ddeupen ynghyd, a gadewir ef gan y lliaws, ac weithiau gan ei gyfeillion, er mwyn gyrru'r ddeupen ymhellach fyth oddi wrth ei gilydd. Dyna'r gwir, yn dy wyneb, amdanat ti, yr hen natur ddynol!
Ond yr oedd Enoc Huws yn haeddu llwyddo-yr oedd yn ddyn gonest, peth mawr i'w ddweud amdano, ac ni byddai byth yn taenu celwyddau mewn hysbyslenni ar y parwydydd, ac yn y newyddiaduron. Ond yr oedd yn byw yn ei ymyl ddynion cyn onested ag yntau, yn yr un fasnach ag yntau, yn methu talu eu ffordd. Nid oedd y dŵr wedi dechrau rhedeg at eu melinau hwy—yr oedd agos i gyd yn mynd i droi olwyn fawr Siop y Groes, a gwnaent hwythau, druain, eu gorau i ddal y trochion oddi wrth yr olwyn fawr pan drôi gyflymaf. Fel y cynyddai ei fasnach, cynyddai dylanwad Enoc yn y capel. Cyfrannai yn haelionus. Er nad oedd ynddo lawer o elfennau dyn cyhoeddus, gwnaed ef yn arolygwr yr Ysgol Sul, ac ychydig fu'n fwy llwyddiannus nag ef i gael athraw- on ar ddosbarthiadau. Yr oedd rhywbeth mor ddymunol yn ei wyneb fel na feiddiai neb ei wrthod. Credid fod Enoc yn gyfoethog, a dyweder a fynner, y mae i gyfoeth lawer o fanteision. Nid y lleiaf yw bod yn anos i'w berchen gyfarfod ag anufudd-dod. Byddai Pitar Jones, y crydd, yr arolygwr arall, er ei fod yn alluocach dyn, ac yn un o farn addfetach, yn methu'n glir yn fynych â chael athro ar ddosbarth, ond nid oedd gan bobl nerf i wrthod Enoc. Mynych y teimlodd Pitar i'r byw, ond yr oedd yn anghofio'r gwahaniaeth oedd yn ei sefyllfa. fydol, a'r ymwybyddiaeth ym meddyliau pobl, na wyddent pa mor fuan y byddai arnynt angen am gynhorthwy Enoc Huws.
Gallesid meddwl nad oedd dim yn fyr yn amgylchiadau Enoc Huws at ei wneud yn ddyn dedwydd. Ond cyn lleied a wyddom am ddirgel ddyn calon ein gilydd. Yr oedd syniad Enoc Huws amdano ei hun mor wylaidd, a'i duedd mor ddi-uchelgais, fel nad oedd swydd na pharch yn cyfrannu ond ychydig, os dim, at ei ddedwyddwch. Dyn sengl ydoedd, ac yn hynny yn unig yr oedd llu o ofidiau a phrofedigaethau na chyfaddefir monynt gan hen lanciau ond pan fônt yn adrodd eu profiad y naill i'r llall. Ond, hyd yn oed yn y wedd honno, nid ysgafnha- odd Enoc ddim ar ei fynwes. Cadwodd ei holl gyfrinach iddo'i hun. Yng ngwaelod ei galon diystyrai'r syniad ei fod yn perthyn o gwbl i'r clwb, ond nid oedd ganddo'r gwroldeb y dynoldeb-i'w ddiaelodi ei hun. Paham? Oherwydd ei fod wedi gosod ei serch yn rhy uchel ar wrthrych anghyraeddadwy. Unig ferch ydoedd hi i'r Capten Trefor, Ty'n yr Ardd, a hwyrach mai yma y dylwn ddwyn teulu Ty'n yr Ardd i sylw.