Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Ymson Capten Trefor
| ← Wedi Mynd | Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones |
Y Parch. Obediah Simon |
PENNOD XLIII
Ymson Capten Trefor
Yr oedd Miss Bifan wedi cymryd ei lle yn Siop y Groes cyn i Enoc gofio nad oedd wedi gofyn dim am ei charitor, na hyd yn oed ymorol i bwy 'r oedd hi'n perthyn, na lle y buasai hi'n gwasanaethu ddiwethaf. Ac, erbyn hyn, yr oedd yn rhy hwyr i ymholi. "A pha bwys i bwy y mae hi'n perthyn na ile bu hi ddiwethaf," ebe Enoc, os etyb hi 'r diben i mi?" A heblaw hynny, yr oedd gan Enoc ddigon i feddwl amdano heb golli pum munud i feddwl am ei housekeeper newydd. Yr oedd ef wedi ymgymryd â chario allan y trefniadau ynglŷn â chladdedigaeth Mrs. Trefor, yr hyn a wnaeth heb arbed cost na thrafferth. Yn y cynhebrwng gweinyddwyd wrth y tŷ gan Mr. Simon, ac yn yr eglwys a'r fynwent gan Mr. Brown, a thystiai'r Capten Trefor fod popeth wedi pasio yn hapus dros ben. Ymhen diwrnod neu ddau, ar ddymuniad y Capten, anfonwyd yr holl filiau i mewn, ac yn absen Miss Trefor, cyfrifodd Enoc yr holl gost a chyflwynodd yr arian i'r Capten. Yna aeth y Capten o gwmpas a thalodd i bawb. Wrth setlo pob bil dywedai'r Capten ei fod yn synnu ei fod mor fychan—ei fod wedi disgwyl y buasai yn gymaint arall, ac yn wir, "mewn ffordd o siarad," pe buasai'n gymaint deirgwaith na fuasai ef yn grwgnach. Ac felly y dywedai wrth bob un wrth dalu'r arian, yr hyn a barai i'r derbynnydd—yn enwedig y dyn a wnaeth yr arch—ofidio na fuasai wedi codi chwaneg; a dywedai, wedi i'r Capten droi ei gefn: "Waeth be ddeudith pobol, y mae gan y Capten ddigon o bres."
Ymhen ychydig amser anghofiodd pawb—oddieithr rhyw ddau neu dri—fod y fath un â Mrs. Trefor erioed wedi bod yn y byd. Pregethodd Mr. Simon bregeth angladdol sych ei gwala, a chanodd Eos Prydain a'i gôr y Vital Spark, ac yna nid oedd ond un yn gwir deimlo fod pob man yn wag heb Mrs. Trefor. Bu agos i mi anghofio hefyd i un o feinars Coed Madog, oedd fardd, ac a adnabyddid wrth y ffugenw persain Llew Rhuadwy, anfon dau englyn i'r County Chronicle ar farwolaeth Mrs. Trefor; ond y mae'n rhaid i mi ddweud nad oeddynt yn fwy tebyg i englynion nag ydyw buwch i gogwrn. Mae'n wir eu bod y peth gorau a allai'r Rhuwr ei gynhyrchu, achos bu dair noswaith yn gwneud yr englynion, ac yr oeddynt wedi rhoi bodlonrwydd mawr i'w gydweithwyr, a hyd yn oed i'r Capten, a phan gyntaf y gwelodd ef y Llew rhoddodd iddo ddarn deuswllt.
Ac felly y terfynodd Mrs. Trefor ei gyrfa, ac ni chymerodd i'r Capten fawr o oriau i fwrw ei hiraeth. Ac yn awr yr oedd ganddo hamdden i roi ei holl sylw i Waith Coed Madog. Ond yr oedd un peth yn ei flino, ac yn ei flino yn fawr. Yr oedd ei sefyllfa rywbeth yn debyg i hyn Yr oedd yn dlawd a llwm. Credai, erbyn hyn, beth bynnag y bu yn ei gredu o'r blaen, nad oedd fymryn o obaith am blwm yng Nghoed Madog. Ac eto Coed Madog oedd ei unig swcwr; a phe darfyddai hwnnw, ni byddai ganddo afael ar swllt. Gwyddai ei gydwybod —os oedd ganddo un—mai arian Enoc Huws oedd yn cario'r Gwaith ymlaen, oblegid yr oedd Mr. Denman ers tro wedi methu ateb y galwadau, er ei fod mewn enw yn gyd-berchennog. Tybiai'r Capten hefyd ei fod yn ddigon craff i ganfod mai'r unig reswm fod Enoc yn parhau i wario cymaint ar y Gwaith oedd ei serch at Miss Trefor ei ferch—a'r munud y deuai rhyw anghaffael ar hynny y byddai ef a'i Goed Madog wedi mynd i'r gwellt. Yn wir, yr oedd ef wedi ofni pan beidiodd Enoc am amser ag ymweled â Thŷ'n yr Ardd fod yr aflwydd wedi dyfod arno, a dyna pam yr ymollyngodd i yfed mwy nag arfer. Ond yn awr ymgysurai fod ei ferch ac Enoc yn ymddangos ar delerau hynod gyfeillgar. Ystyriai'r Capten, os oedd ei ferch ac Enoc Huws yn debyg o briodi, y byddai, wrth gario'r Gwaith ymlaen, yn tlodi ei fab yng nghyfraith, ac felly, "mewn ffordd o siarad," yn ei dlodi ei hun, ac yn taflu arian i ffwrdd y byddai'n dda iddo wrthynt ryw ddydd i gadw corff ac enaid ynghyd. Yr adeg honno rhoesai'r Capten lawer am wybodaeth sicr am wir berthynas ei ferch ag Enoc Huws. Gyda'r amcan o gael allan a oedd Susi ac Enoc yn caru, arferodd y Capten bob dyfalwch a gwyliadwriaeth. Ymddarostyngodd gymaint â gwrando wrth dwll y clo pan fyddai Miss Trefor ac Enoc mewn ystafell ar eu pennau eu hunain, a hyd yn oed ymguddio yn yr ardd pan fyddai Enoc yn ymadael. Ar fwy nag un achlysur, pan fyddai'r Capten yn ymguddio yn yr ardd, siaradai ag ef ei hun i'r perwyl canlynol:
"Wel, Mr. Huws, mae hi tua'r adeg y byddwch chwi yn gyffredin yn troi adref—ac yr ydych, fel rheol, yn lled exact—ac mae Susi yn siŵr o ddwad i agor y giât i chi, ac i ddweud nos dawch. A phe gwelwn i'chi, syr, yn rhoi cusan iddi—a gwyn fyd na welwn hynny—mi ddywedwn wrthych yfory rywbeth fel hyn: Mr. Huws, mae fy ngobeithion wedi troi allan yn rhai gau—nid ydwyf ond dyn ffaeledig, ac yr wyf wedi fy siomi—ac y mae arnaf ofn nad oes obaith i ni gael plwm yng Nghoed Madog, a ffolineb fyddai i chwi a minnau wario chwaneg o arian. Yr wyf yn teimlo bod gonestrwydd yn galw arnaf i ddweud hyn wrthych. Ar yr un pryd, os ydych yn awyddus i gario ymlaen, mi sinciaf fy siawns gyda chwi, er—mae'n rhaid i mi gyfaddef, nad ydyw fy mhwrs lawn mor hir â'r eiddoch chwi, ac yr wyf eisoes yn dechre gweld ei waelod. Os cymerwch fy nghyngor i, yr wyf yn meddwl yn onest mai rhoi'r Gwaith i fyny fyddai ore.'"
Yn y man deuai Enoc allan a Susi gydag ef. Siaradent am y tywydd, ysgydwent ddwylo yn gyfeillgar, dywedent nos dawch, a dyna'r cwbl, a melltithiai'r Capten ddydd ei enedigaeth. Onid oedd mwy na chyfeillgarwch rhwng ei ferch ac Enoc, teimlai'r Capten mai ei ddyletswydd oedd cario'r Gwaith ymlaen cyhyd ag y medrai. Ond yn ei fyw ni allai beidio â chredu bod rhyw ddealltwriaeth rhwng y bobl ieuainc, ac os felly, gresyn oedd i Enoc wario ei arian yn ofer, a'i ddwyn ei hunan yn y man, efallai, i sefyllfa na allai fforddio priodi. Wedi cryn ymdrech meddwl a phendroni nid ychydig, pender—fynodd y Capten ofyn y cwestiwn yn syth i'w ferch. Ac un noswaith pan oedd hi ac yntau yn y parlwr, ac wedi gwlychu ei benderfyniad gyda dogn go lew o wisgi, ebe'r Capten:
"Susi, mae rhywbeth, ers tro, yn pwyso'n drwm ar fy meddwl, ac yn peri tipyn o bryder i mi—yn wir, yn peri i mi fyw megis rhwng ofn a gobaith, ac, mewn ffordd o siarad, yn f'anghymwyso i ryw raddau i roddi'r sylw a ddylwn i'm gorchwyliaethau—gorchwyliaethau, fy ngeneth, fel y gwyddoch, sydd yn gofyn fy holl sylw."
Be ydi hynny, 'nhad?" gofynnai Susi.
"Wel," ebe'r Capten, mae o'n gwestiwn delicate i'w grybwyll, mi wn, ond y mae'ch mam wedi'n gadael—a gwyn ei byd—ac oherwydd hynny fe ddylai fod mwy o confidence rhyngoch chwi a minnau, fy ngeneth. Y cwestiwn ydyw hwn, a mi wn y gwnewch ei ateb yn onest a digêl: A oes rhywbeth rhyngoch chwi ac Enoc Huws? Peidiwch ag ofni ateb, Susi, oblegid mi wn sut bynnag y mae pethau, eich bod wedi gwneud yn iawn."
Rhywbeth rhwng Mr. Huws a fi ym mha fodd, 'nhad?" gofynnai Susi.
"Wel," ebe'r Capten, "yr oeddwn yn disgwyl y buasech yn deall fy nghwestiwn heb i mi orfod ei sbelio, ond y peth yr wyf yn ei ofyn ydyw hyn, ac fel tad, yr wyf yn ystyried bod gennyf hawl i'w ofyn: A ydych dan amod i Mr. Huws?
Amod i beth, 'nhad?" gofynnai Miss Trefor.
Amod i'w briodi, wrth gwrs; yr ydych yn deall fy meddwl yn burion, Susi, ond eich bod yn dymuno fy nhormentio," ebe'r Capten yn ddigon anniddig.
"Gwarchod pawb! na, wnes i erioed amod â Mr. Huws, nac â neb arall," ebe Susi yn benderfynol.
"A 'does dim dealltwriaeth ddistaw rhyngoch chi'ch dau mai i hynny y daw hi rai o'r dyddiau nesaf?" gofynnai'r Capten, ac ychwanegodd: "Cofiwch, 'dydw i'n dweud dim yn erbyn y peth."
"Dim o gwbl, 'nhad, na dim tebygolrwydd i'r fath beth byth ddigwydd. Beth wnaeth i chwi feddwl am y fath beth?" ebe Susi.
"Wel," ebe'r Capten yn siomedig, "nid oeddwn yn meddwl bod y peth yn amhosibl, nac yn wir yn annhebyg, ond gan mai fel yna y mae pethau'n sefyll, purion; a mi wn nad ydyw o un diben i mi'ch cyfarwyddo i wneud fel hyn neu fel arall, mai eich ffordd eich hun a wnewch." "Mi geisiaf fy ngore wneud yr hyn sydd yn iawn, 'nhad, a'm penderfyniad ydi glynu wrthoch chi to the bitter end," ebe Susi.
"Bitter a fydd, y mae arnaf ofn, fy ngeneth," ebe'r Capten yn fyfyriol, ac yma y terfynodd yr ymddiddan, a diolchai Susi nad oedd ei thad wedi gofyn a oedd Enoc wedi ei gynnig ei hun iddi, oblegid buasai raid iddi ddweud y gwir, a gwyddai y buasai ei thad yn gynddeiriog wedi clywed y gwir.
Myfyriodd y Capten gryn lawer y noson honno. Gwenieithiai iddo'i hun bob amser ei fod yn adnabod y natur ddynol yn lled dda, ond yr oedd yn gorfod cydnabod bod ei ferch yn ddirgelwch iddo. Buasai'n cymryd ei lw fod rhywbeth rhyngddi hi ac Enoc Huws, ond yr oedd wedi methu. Ac eto teimlai'n sicr yn ei feddwl fod gan Enoc fwriadau gyda golwg ar Susi, ac ar yr un pryd yr oedd yn eithaf amlwg—oblegid ni ddywedai Susi gelwydd nad oedd ef wedi hysbysu ei fwriadau. A beth oedd meddwl y dyn? Os oedd wedi gosod ei fryd ar Susi, paham na ddywedai hynny wrthi, a darfod â'r peth?
"Oblegid," ebe'r Capten wrtho ei hun: "fyddai hi ddim gymaint ffŵl â'i wrthod o? Ac os byddai, mi 'i crogwn hi. A wyf wedi fy nhwyllo fy hun am gyhyd o amser gyda golwg ar fwriadau Mr. Huws? Mae'n bosibl. Hwyrach, wedi'r cwbl, fod medru deall hen lanc allan o'm lein i, er fy mod bob amser yn meddwl fy mod yn deall bron bopeth. A pha beth 'rwyf i'w wneud? Mae'n ddrwg gennyf ysbeilio Mr. Huws o'r holl arian yma, ac eto os rhown Goed Madog i fyny mi fyddaf ar y clwt. Ac y mae'n eglur ddigon y bydd i Enoc Huws dorri ei galon a thaflu'r cwbl i fyny—fedr o ddim dal—mae'n amhosibl iddo ddal—i wario hyd os na ddaw rhywbeth i'r golwg. Ac o ba le y daw? Yr oeddwn wedi meddwl y buasai Mr. Huws wedi'i gynnig 'i hun i Susi cyn hyn,—yn wir, y buasent wedi priodi ac arbed yr holl drafferth hon i mi, achos mi gawswn felly damaid yn eu cysgod. Ond mi welaf erbyn hyn y bydd raid i mi drio ffurfio rhyw fath o gwmpeini i Goed Madog—mae'n amhosibl i un dyn ddwyn yr holl gost, ac i minnau gael cyflog. Mae cael machinery a phethau eraill allan o'r cwestiwn—fe âi holl arian Mr. Huws—bob dimai goch, i gael y pethau angenrheidiol, a fedra i ddim ffrwytho i ofyn iddo wneud hynny, bydae o gymaint o ffŵl â gwneud er i mi ofyn. A fyddai'r cwbl da i ddim yn y diwedd. Ond y mae'n rhaid gwneud rhywbeth i gael tamaid. Ac am Denman, druan, y mae ef fel finnau cystal â bod up the spout unrhyw ddiwrnod. 'Does dim arall amdani, ond ceisio codi cwmpeini a thyngu bod yng Nghoed Madog faint fyd fyw fynnom o blwm, ond bod eisiau arian i fynd ato. Pe cawn i ryw ddeg neu ddeuddeg o rai go gefnog, mi allwn gario ymlaen am blwc eto, a 'does neb ŵyr yn y cyfamser beth a ddigwydd hynny ydyw yn rhywle arall, achos 'does yno fwy o blwm yng Nghoed Madog nag sydd ym mhoced 'y ngwasgod i. Bydawn i yn gallu ffurfio cwmpeini fe ysgafnhai hynny dipyn ar faich Mr. Huws achos mae'n ddrwg gen i robio cymaint arno, p'run bynnag a briodith o Susi ai peidio. Rhaid i mi roi Sem Llwyd ati i bylafro am ragolygon Gwaith Coed Madog, ac felly yn y blaen, ac felly yn y blaen. Mae Sem yntau, ar ôl deall 'i bod hi dipyn yn galed arna i, a'm bod yn analluog i iro ei ddwylo fel y bu, yn ddigon independent a sychlyd, ond rhaid iddo wneud yn ôl fy nghyfarwyddyd. Mi wn ei fod yn gwybod fy secret, y ffŵl dwl. Ond y mae Sem dan fy mawd, ac fe ŵyr hynny'n burion. Mi achubais gorn ei wddw pan laddwyd Job Jones, druan, ym Mhwll y Gwynt. Wn i beth wnaeth i Sem gymryd yn erbyn y bachgen clyfar hwnnw. Ond fel y dywedais i wrth Sem—mi gofith y noswaith tra bydd o byw—fe fuasai mor hawdd i mi ei wneud yn gyfrifol am wel, cyn sicred â bod f'enw i yn—ie, ond pwy ŵyr hwnnw oddieithr Sem! Yr ydym yn quits! Ond mae'n rhaid i mi feddwl am ffurfio rhyw fath o gwmpeini—pro. Tem., fel y dywedir, i 'ngalluogi i fynd dros y gamfa hon yn fy mywyd."