Yn 1828 daeth adref o'r coleg yn wael. Ar ei adferiad cafodd lithyriaeth Gymraeg yng Nghaer a churadaeth yn Christleton gerllaw. Wedyn cafodd guradaeth Ince, ac yno y bu tan 1843; yno yr ysgrifennodd ei awdl ar "Wledd Belsassar," i ennill tlws Eisteddfod Dinbych yn 1828. Yno y priododd, yn 1829. Yno, hefyd, y dechreuodd lawer o waith llenyddol pwysicaf ei oes,—y "Gwladgarwr," cylchgrawn roddodd awydd i'r Cymry am wybodaeth gyffredinol; y "Seraph," wnaeth lawer i ddeffro cariad y Cymro at gerddoriaeth; y "Beibl Darluniadol", fu'n foddion i gryfhau cariad gwlad at y Beibl. Bu farw ei wraig, a gadawodd yntau Ince. Bu yn Nhrefriw o 1852 hyd 1854. pryd y symudodd i'r Rhyl fel curad. Oddiyno, wedi ei farw, dygwyd ef i huno i fedd a ddarparasai iddo ei hun yn Nhrefriw yn ymyl ei rieni.
Yr oedd Ieuan Glan Geirionydd yn llenor tyner, llednais, ac efengylaidd. Y mae caredigrwydd yn anadlu trwy bopeth wnaeth. Carai les y werin, ac y mae llawer o'i ganeuon a'i emynau wedi dod yn rhan o feddwl y Cymro. Bardd glan yr afon oedd,—afon Gonwy ac afon yr Iorddonen; ond y mae dedwyddwch ffydd a chydwybod dda ym mhopeth ysgrifennodd.
Codais y llyfr hwn,—goreuon ei awen yn ei holl amrywiaeth,—o "Geirionydd," o gasgliad ei nai Gwilym Cowlyd, a than olygiaeth Gwalchmai. Yr oedd Gwilym Cowlyd wedi rhoddi caniatad parod i mi rai blynyddoedd cyn ei farw.
OWEN EDWARDS.
- Dygwyl Dewi, 1908.
