Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Adeiladu Cestyll
| ← Capten Trefor | Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones |
Cariad Newydd |
PENNOD XXXVII
Adeiladu Cestyll
WEDI ei adael ei hunan, tynnodd Enoc ei gadair at y mymryn tân oedd yn y grât—llwythodd a thaniodd ei bibell, ac fe'i gosododd ei hun yn yr agwedd gorfforol fwyaf manteisio i adolygu'r holl sefyllfa. Ond rhaid i mi ei adael yn ei fyfyrdodau am ychydig amser.
Ni ddarfu i'r Capten Trefor ond rhoi prawf arall at brofion dirifedi a gafwyd o'r blaen o'i adnabyddiaeth o'r natur ddynol, pan ddywedodd, wrth weled Mr. Denman yn troi adref mor gynnar ar ôl y swper y noswaith honno yn Nhŷ'n yr Ardd, mai brys oedd arno am gael dweud y "newydd da" i Mrs. Denman. Dyna oedd y ffaith. Hon oedd y noson hapusaf a brofasai Mr. Denman ers llawer o amser. Y creadur! mewn ffydd ddiffuant yng ngalluoedd, rhagwelediad, a gonestrwydd y Capten Trefor, yr oedd ef wedi fforffedu'r cwbl oedd ar ei helw, a hynny megis am y pared â'r wraig, oblegid er ei bod hi yn dyfalu ei fod wedi gwario wmbredd ar weithydd mwyn, ni ddychmygai fod y cwbl wedi mynd "i lawr siafft gwaith mein," chwedl Thomas Bartley. Rhwng Pwll y Gwynt a Choed Madog, byd truenus iawn a gawsai Mr. Denman er ys talm. Yr oedd gan y Capten ddylanwad swyn gyfareddwr arno. Cofiai Mr. Denman amser pryd yr oedd ganddo ychydig dai, ychydig diroedd a thipyn o arian, a phryd y golygai ei fod mewn sefyllfa led glyd. Ond erbyn hyn, yr oedd y cwbl, bron, wedi mynd drwy ddwylo'r Capten a'u claddu ym mherfeddion y ddaear heb obaith atgyfodiad. A mwyaf a wariai mwyaf anodd oedd rhoi heibio i "fentro," oblegid ni chlybuwyd erioed am neb wedi dyfod i " blwm mawr" ond y rheini oedd yn mentro, ac mewn gobaith am "lwc," y toddodd eiddo Mr. Denman fel iâ ar lechen yng ngwres yr haul. Heblaw hynny, yr oedd Mr. Denman wedi dioddef am flynyddoedd rinc feunyddiol ei wraig, oedd yn ei fyddaru ac yn ei boenydio â'i hedliwiadau am ei ffolineb yn cario ei arian "i'r hen Gapten y felltith ene." Yr oedd hyn wedi dinistrio ei gysur teuluaidd, a rhawg cyn i Bwll y Gwynt sefyll, yr oedd Mr. Denman wedi peidio â chymryd ei wraig i'w gyfrinach, ac yr oedd yn byw mewn arswyd beunyddiol rhag iddi ddyfod i ddeall gymaint yr oedd wedi ei wario, a chyn lleied oedd ganddo o'r hyn a allai ei alw yn eiddo iddo ef ei hun. Pe gwelsai ef ei ffordd yn glir i ddyfod dros yr helynt o ddatguddio ei sefyllfa i Mrs. Denman, buasai yn eithaf bodlon i daflu'r cwbl i fyny ac ail ddechrau byw. Dyfeisiai ddydd a nos pa fodd y gallai fynd dros y garw a dweud y gwaethaf wrth ei wraig, ac yr oedd y peth yn dyfod i bwyso yn drymach arno bob dydd am ei fod yn gweld yn eglur y byddai raid i'r terfyn ddyfod yn y man. Teimlai fod cadw hyn i gyd yn ei fynwes ei hun yn ei nychu ac yn ei fwyta ymaith yn raddol, a mynych y dywedai ei gymdogion fod Mr. Denman yn heneiddio yn dost. Ychydig a wyddent hwy am ei bryderon a'i ofnau.
Ond ffordd hir yw honno na bo tro ynddi, a'r noson yr wyf wedi bod yn sôn amdani—wedi clywed newydd da Sem Llwyd, yr oedd gwên foddhaus ar wyneb Mr. Denman a'i ysbryd wedi bywiogi drwyddo. Prin y buasai neb yn adnabod ei gerddediad pan gyfeiriai'n gyflym tuag adref. Cerddai fel llanc. A pha ryfedd? canys, fel pererin Bunyan, yr oedd y baich oedd agos a'i lethu wedi syrthio i'r llawr. Cofiai Mr. Denman eiriau proffwydoliaethol y Capten y noson y cytunodd ef i ymuno yng Ngwaith Coed Madog: "Mr. Denman "—dyna oedd geiriau'r Capten—" mi welaf amser pryd y byddwch yn dweud y cwbl i Mrs. Denman, ac y bydd hithau yn eich canmol." Synnai Mr. Denman at allu rhagweledol y Capten. "A'r fath lwc," ebe fe wrtho 'i hun—" na ddaru mi ddim torri 'nghalon! Y fath fendith! Mi fase cannoedd wedi torri'u calonne a rhoi'r cwbl i fyny ers talwm. Ond 'roedd gen i ffydd o hyd fod y Capten o'i chwmpas hi. Pwy arall fase'n gwario'r cwbwl oedd ganddo, os gwn i? Ond mi ga'r cwbwl yn ôl, 'rwan, ar ei ganfed. A diolch y medra i fynd adre a dangos wyneb llawen, a deud y cwbl i gyd i'r wraig! A mi gaf dipyn o gysur teuluaidd 'rwan, tybed, peth na ches i mono ers blynydde. Yr Arglwydd a roddodd,' etc." A chyda geiriau Job ar ei wefusau, yr aeth Mr. Denman i'w dŷ yn llawen.
Wrth natur, nid oedd Mrs. Denman yn flinderog, ond yr oedd mynych hir—ddisgwyl am ei gŵr gartref hyd ddeg, un ar ddeg, ac weithiau hanner y nos, a'r ffaith, oedd ddigon amlwg iddi, erbyn hyn, eu bod yn mynd yn dlotach bob dydd, wedi rhoddi ffurf ddreng i'w hwyneb a thôn gwynfannus i'w llais. Yr oedd y plant newydd fynd i'r gwely, a hithau, Mrs. Denman, wedi ei gosod ei hun mewn cadair wrth y tân i bendwmpian i aros ei gŵr gartref. Hi a synnodd pan welodd Mr. Denman yn dyfod i mewn yn fywiog a hoyw, cyn iddi dynnu mig efo'r cyntun cyntaf, a deallodd ar ei olwg fod rhywbeth mwy na chyffredin wedi digwydd, ac ebe hi, dipyn yn wawdlyd:
"Diar mi! be sy'n bod?"
"Mi ddeuda i chi, Mary bach, cyn gynted ag y byddaf wedi tynnu fy 'sgidie," ebe Mr. Denman. Ac wedi gwneud hynny a thynnu ei gadair at y tân, a gosod ei draed ar y stôl haearn, edrychodd yn foddhaus ar ei wraig, ac ebe fe:
"O'r diwedd! o'r diwedd! Mary."
O'r diwedd be! Denman?" gofynnai Mrs. Denman. "Wedi—dwad—i blwm—wedi—dwad—i blwm, Mary, —wedi taro ar y faen, Mary, o'r diwedd! Ac yr ydw i fel y gog—'rydw i wedi f' ail 'neud. Mi wn 'y mod i wedi achosi llawer o flinder i chi wrth fentro, a mentro am gymin o flynydde, a gwario cymin o arian, a mi fasech yn blino mwy o'r hanner bydasech chi'n gwbod y cwbl. Ond mi wyddwn o hyd—'roedd rhywbeth yn dweud wrtha i y cawn i blwm yn fuan, a dyma fo wedi dwad, diolch i'r nefoedd amdano—achos 'roedd hi agos â mynd i'r pen arna i—'roeddwn i just a thorri fy nghalon, a bron meddwl y byddwn i farw yn ddyn tlawd. Ond diolch i'r nefoedd, meddaf eto.'
"Deudwch yn fwy plaen wrtha i, Denman, 'dydw i ddim yn ych dallt chi," ebe Mrs. Denman.
"Mi 'na, Mary bach, mor blaen â haul hanner dydd. Mi wn 'y mod i wedi'ch cadw chi yn y twllwch, Mary, ac na wyddoch chi fawr am waith mein. 'Roeddwn i ar fai, a 'rwan mi fedra ofyn i chi faddau i mi, a mi wn y gwnewch chi faddau i mi pan ddeuda i'r cwbl. Yr ydw i wedi gwario ar weithydd mein, Mary, fwy nag y daru chi 'rioed freuddwydio. Wel, waeth i mi 'rwan gyfadde'r gwir—'rydw i wedi gwario hynny oedd gen i—mae'r tai a'r tir a'r cwbl wedi mynd, heblaw y tipyn stoc sydd yn y siop, ac erbyn heno, 'dydi ddim yn 'difar gen i—yn wir, yr ydw i'n teimlo'n ddiolchgar 'mod i wedi dal ati, achos daswn i wedi rhoi i fyny ddim ond wythnos yn ôl, mi faswn wedi colli'r cwbl. Ond mi ga'r cwbl yn ôl 'rwan, a llawer chwaneg. Fedrwn i yn 'y myw ffrwytho i ddeud wrthoch chi cyn heno, Mary, ond y mae popeth yn all right 'rwan. A llawer gwaith yr ydech chi wedi galw Capten Trefor yn hen Gapten y felltith' yntê, Mary? Ond alwch chi byth mono felly eto. Dyn iawn ydi'r Capten. Ond a dwad at y pwnc a siarad yn blaen—mae Sem Llwyd wedi taro ar y faen yng Nghoed Madog, Mary, hynny ydi, wyddoch, wedi dwad i blwm, a ŵyr neb be fydd ein cyfoeth ni, achos y Capten a finnau a Mr. Huws, Siop y Groes, bia'r holl waith. Na, ŵyr neb eto be fydd ein cyfoeth ni, Mary."
"Ond ydi o'n wir, Denman? Be os celwydd ydi'r cwbl a chithe wedi gwario'ch eiddo i gyd? O, diar! 'rydw i just yn sâl, ydi o'n wir, Denman?"
Yn wir, wraig bach? ydech chi'n meddwl na ŵyr Sem mo'r gwahaniaeth rhwng plwm a baw? Yn wir? mae cyn wired â'ch bod chithe'n eistedd yn y gader ene. Mi wn fod y newydd mor dda fel y mae'n anodd ei gredu, ond y mae'n eitha gwir—yr yden ni wedi'n gneud i fyny am ein hoes, Mary, a diolch i Dduw am hynny! A wyddoch chi be, Mary, 'roeddwn i just yn meddwl ych bod chi a finne'n dechre mynd i oed, ac mae'r peth gore i ni 'rwan, hynny ydi, ymhen ychydig wythnosau, fydd rhoi'r busnes yma i fyny, achos 'dydi o ddim ond poen a blinder. Ac i be y boddrwn ni efo busnes pan fydd gynnon ni ddigon o fodd i fyw yn respectable? Fydde fo ddim ond ynfydrwydd. Mi bryna ferlen a thrap just i redeg i'r Gwaith ac i gnocio tipyn o gwmpas, ac i'ch cymryd chithe allan dipyn ar ddiwrnod braf. Mae'n rhaid i ni feddwl am hyn—sef rhoi addysg dda i'r plant yma—y pethe bach! Yr ydw i'n meddwl y gneith Bobi bregethwr ne dwrne, mae o mor siarp, ac wedi iddo gael ysgol dda, mi gyrrwn o i'r Bala, i'r Coleg. Ac am Lusi, rhaid i ni ddysgu miwsig iddi, achos y mae o yn yr eneth yn amlwg i bawb. Mi gawn gysidro eto am y plant eraill," ebe Mr. Denman.
"O! Denman, mae o fel breuddwyd gen i'ch clywed chi'n siarad!" ebe Mrs. Denman.
"Ydi, mae o, ond yn ddigon gwir er hynny, Mary. Mae ffordd Rhagluniaeth yn rhyfedd, ydi yn rhyfedd! Ond deudwch i mi, Mary, oes gynnoch chi ddim rhywbeth yn y tŷ gawn ni'n damed blasus i swper? Achos, deud y gwir i chi, er bod gan y Capten swper ffyrs clas, fedrwn i yn 'y myw 'neud dim byd ohono rwsut ar ôl dallt eu bod nhw wedi dwad i blwm yng Nghoed Madog, a mi faswn yn licio bydase gynnon ni rw damed blasus i ni efo'n gilydd 'rwan."
"Mae 'ma dipyn o steaks, Denman, ond 'roeddwn i wedi llunio cadw hwnnw erbyn cinio fory," ebe Mrs. Denman.
"Hidiwch befo fory, Mary, 'dewch i ni 'i gael o.
"Raid i ni, bellach, ddim cynilo, mi gawn ddigon o bopeth, a mwy na digon. O 'dewch i ni gael tamed cyfforddus efo'n gilydd, a siarad tipyn dros bethe, sut y gwnawn i, ac felly yn y blaen, achos mi wn na chysga i ddim heno, mae fy meddwl i'n rhy gynhyrfus," ebe Mr. Denman.
Prin y gallai Mrs. Denman gredu mai Mr. Denman oedd yn ymddiddan â hi, gan mor fwyn a hawddgar oedd ei eiriau, ac mor wahanol oedd ei ysbryd. Am dymor hir ni chawsai hi ganddo ond atebion byrion a chrabed, a thymer sur a phigog. Teimlai fel pe buasai wedi ei thaflu'n ôl i'r chwe mis cyntaf ar ôl priodi, ac yr oedd hi wedi ei hyfryd syfrdanu. Ni fuasai ganddi un amser lawer o ffydd y deuai dim daioni o waith Mr. Denman yn "mentro cymaint, ond yr oedd rhywbeth mor newydd yn ei ysbryd, a'i eiriau mor amddifad o os ac oni bai y noswaith hon, a hynny mor wir amheuthun iddi, fel yr oedd bron â chredu bod tymor o lawnder a dedwyddwch wedi gwawrio arnynt. Ac eto yr oedd yn methu cwbl gredu, ac yn methu, er ceisio, ymollwng i lawenhau yr un fath â Mr. Denman. Teimlai fil o obeithion yn ymddeffro yn ei mynwes, ac ar yr un pryd amheuaeth, na allai roddi cyfrif amdano, yn ei rhwystro i roddi rhaff iddynt i chwarae. A thra'r oedd Mrs. Denman, druan, yn hwylio " tamed o swper blasus," yn ôl dymuniad ei gŵr, a'i gestyll dirifedi, buasai'n anodd dyfalu ei gwir deimladau. Oblegid pan oleuid ei hwyneb gan wên siriol, dilynid hynny yn union gan ochenaid drom. Yr oedd hi yn obeithiol ac yn ofnus—yn llawen ac yn brudd bob yn ail, a mwy nag unwaith y gofynnodd hi i Mr. Denman: "Ond, Denman, ydech chi'n credu fod o reit wir?" a phan brotestiodd Denman ei fod o cyn wired â'r pader, wel, ni allai mwyach ond ei gredu, a theimlai Mrs. Denman, o'r diwedd, ei bod hithau wedi ei hail—falu. Yn wir, mor llwyr y meddiannwyd hi gan yr un ysbryd â'i gŵr fel, oherwydd rhyw air digrif o eiddo'r diwethaf, y chwarddodd hi dros y tŷ. Ni chwarddasai o'r blaen ers blynyddoedd, ac yr oedd y chwerthiniad hwn mor uchel ac aflafar nes deffro Sami, eu bachgen ieuengaf. Digwyddodd hyn pan oedd Mrs. Denman newydd roi'r wynwyn yn y badell ffrio gyda'r steaks. Wedi deffro, gwrandawodd y crwt yn astud, a chlywodd lais uchel a llawen ei dad yn siarad yn y gegin. Yn nesaf daeth aroglau peraidd y wynwyn a'r steaks i'w ffroenau. Llithrodd yn ddistaw o'r gwely ac i lawr y grisiau. Pan oedd Denman yng nghanol ei afiaith, a sŵn y badell ffrio ar ei uchaf, ac er dirfawr fraw i'w rieni, safodd Sami yn ei grys nos ar ganol llawr y gegin, ac ebe fo:
"Ga i gig, dada?"
Pe digwyddasai i Sami godi yn y cyffelyb fodd y noson cynt, cawsai "gweir" y cofiasai amdano. Ond yr oedd yr amgylchiadau'n wahanol—yr oedd ei dad wedi dyfod i blwm, ac ebe Mr. Denman yn groesawus:
"Cei, 'y ngwas gwirion i, tyrd yma ar lin dada, 'y mhwt aur melyn annwyl i. Gei di gig? Cei gymin fyw fyth ag a lici di. Ac mi gei bopeth arall y meder dy galon annwyl ddychmygu amdano, oni cheiff o, Mary?"
Ac felly nes iddi fynd yn fore y treuliodd Mr. a Mrs. Denman amser dedwydd yn cynllunio mil o bethau a wnaent wedi cael y plwm mawr. Ac nid cyn i'r ceiliog cochin china ganu ar ei glwyd yn y buarth cefn y dywedodd Mr. Denman:
"Wel, Mary, mae'n rhaid i ni fynd i'r gwely—just o ran ffasiwn, ond am gysgu, mae hynny allan o'r cwestiwn."
Mae'n rhaid i minnau yn awr ddychwelyd at wrthrych fy hanes, a adewais yn synfyfyrio o flaen ei fymryn tân.