Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Capten Trefor (2)

← Datguddiad

Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones

Adeiladu Cestyll

PENNOD XXXVI

Capten Trefor

WEDI i'r Capten ac Enoc gyrraedd y ffordd fawr, ebe'r blaenaf:

"Yr wyf yn cofio, Mr. Huws, pan oeddwn dipyn iau nag wyf yn awr, y byddwn yn cael difyrrwch nid bychan wrth gerdded allan yn nhrymder y nos ar fy mhen fy hun, pan fyddai trwst y byd a masnach wedi distewi, a dim yn bod, mewn ffordd o siarad, i aflonyddu ar fy myfyrdodau. I un o duedd fyfyrgar, fel fy hunan, mewn ffordd o siarad, nid oes dim yn fwy hyfryd i'r teimlad, nac, yn wir, yn fwy llesol i'r enaid, na thro wedi bo nos, pryd y gall dyn, mewn dull o ddweud, ymddiosg oddi wrth bob gofalon a thrafferthion bydol ac ymollwng, megis, i gymundeb â natur fel y mae, yn ôl fy syniad i, yn fwy impressive yn y nos,—nid oes gair Cymraeg yn 'i gynnig ei hun i mi ar y foment—yn fwy impressive, meddaf. Hynny ydyw, mi fyddaf yn meddwl—hwyrach fy mod yn camgymryd ond yr wyf yn wastad yn agored i gael f'argyhoeddi mi fyddaf yn meddwl, meddaf, fod yn haws yn y nos, yn enwedig ar noson dawel fel heno, i'r ysbryd, megis yn ddiarwybod, ymlithro i fyfyrdod ar bethau ysbrydol a thragwyddol. Y ffaith ydyw, Mr. Huws, mae fy meddwl, fel y gwyddoch, wedi ei gymryd i fyny mor llwyr, yn ddiweddar, gyda phethau daearol a darfodedig, fel yr wyf yn teimlo angen mewnol, a hwnnw yn ddwfn, am seibiant, pe na byddai ond hanner awr, i ymollwng, fel y dwedais, i fyfyrdodau cwbl wahanol o ran eu natur, ac yn fwy felly, yn gymaint â'm bod, fel y gwyddoch, newydd ddyfod oddi wrth glaf wely fy ngwraig, a'm bod, i ryw raddau, o leiaf, wedi fy nwyn i deimlo gwagedd pethau'r byd a'r bywyd hwn, hynny ydyw, o'u cymharu â phethau tragwyddol. Ar adegau, Mr. Huws, mi fyddaf yn meddwl—oni bai fod yr hen fyd yma wedi bod mor greulon wrthyf, a chymryd, bron, fy holl amser, er bod yn rhaid i rywrai fod gyda'r byd—mi fyddaf yn meddwl, meddaf, mai yn ffilosoffydd y bwriadwyd fi. Oblegid, cyn gynted ag y caf ddeng munud o hamdden oddi wrth orchwylion bydol, bydd fy myfyrdodau yn rhedeg ar ôl y pethau mawr—pethau'r enaid. Ond hwyrach fy mod yn camgymryd."

"Yn ddiame," ebe Enoc, oblegid nid oedd yn gwrando ond ychydig, ac yn deall llai o'r hyn a ddwedai'r Capten. Ac nid oedd y Capten heb ganfod bod meddwl Enoc yn rhywle arall, ac er mwyn ei ddwyn gartref, ebe fe:

"Beth ydyw eich syniad, erbyn hyn, Mr. Huws, am ein gweinidog—Mr. Simon?"

"Fy syniad yw ei fod yn gerddor gweddol," ebe Enoc. "Ie, ond beth yr ydech yn ei feddwl ohono fel gweinidog?" gofynnai'r Capten.

"Wn i ddim a ydw i'n abl i roi barn," ebe Enoc. "Ac yn wir, 'dydi o ddim yn waith hoff gen i farnu dynion, yn enwedig pregethwyr. 'Na ddywed yn ddrwg yn erbyn pennaeth dy bobl.' Mae rhyw air tebyg yn rhywle. Ond gan eich bod yn gofyn, mi ddwedaf wrthoch chi—nid fy marn, ond fy nheimlad, wrth gwrs, ac ni fynnwn i chi wneud un defnydd ohono, oblegid ni fynnwn er dim greu rhagfarn yn ei erbyn. Ond fy nheimlad, o'r dechre, ydyw nad oes gan Mr. Simon ddim dylanwad ysbrydol arnaf—dim i ddyrchafu fy syniadau am bethau crefyddol—dim i gynhesu fy nghalon at Grist. 'Dydw i ddim yn teimlo bod ei bregethau, na'i anerchiadau yn y seiat, na'i ymddiddanion mewn cwmni, yn gwrthweithio dim ar y dylanwad sydd gan y byd a masnach i fferru teimladau dyn. A buase yn haws gen i fadde hyn iddo pe buasai'n goleuo rhyw gymaint ar fy neall, ond, yn wir, 'dydw i byth yn teimlo damed gwell o'i herwydd. Mae rhyw syniad gennyf y dylai gweinidog yr Efengyl ddiddyfnu tipyn ar ddyn oddi wrth y byd, a gwneud pethau crefydd a byd arall yn fwy dymunol yn ei olwg. Ni theimlais i erioed felly dan weinidogaeth nac yng nghwmni Mr. Simon. Ond yr wyf yn barod iawn i gydnabod y gall mai ynof fi fy hun y mae'r diffyg."

"Mr. Huws," ebe'r Capten, " yr ydech yn f'argyhoeddi fwy—fwy bob dydd eich bod wedi'ch cynysgaeddu â thalent neilltuol i adnabod cymeriadau, a hynny, megis ar drawiad. Wrth fynegi'ch barn—neu fel y mynnech chwi ei osod, eich teimlad—yr ydech wedi rhoi mynegiad i 'nheimlad innau hefyd, er, hwyrach, na allaswn ei ddangos mor gryno ac mewn cyn lleied o eiriau, oblegid yr ydech, mewn ffordd o siarad, wedi ffotograffio cymeriad Mr. Simon fel y gallaf ei adnabod ar unwaith."

"Nid wyf yn siŵr am hynny," ebe Enoc, "na'm bod wedi gwneud chware teg â Mr. Simon, oblegid, a dweud y gwir i chi, mae gen i ragfarn o'r dechre yn ei erbyn. Ond gallaf ddweud yn onest o waelod fy nghalon fy mod yn gobeithio fy mod yn meddwl yn rhy isel ohono, a'i fod yn llawer gwell ac amgenach dyn nag yr ydw i wedi arfer meddwl ei fod."

"Syr," ebe'r Capten, "ni ddaw rhagfarn o'r pridd mwy na chystudd—mae'n rhaid bod rhyw reswm am eich rhagfarn, rywbeth ddarfu ei achosi. Yr wyf yn credu—cewch fy nghywiro os wyf yn camgymryd—mai'r rheswm am ragfarn, mewn dynion goleuedig, wrth gwrs, ydyw eu bod yn feddiannol, er yn anymwybodol, ar ryw ysbryd proffwydol sydd yn eu galluogi i ffurfio syniad cywir am alluoedd a chymeriad dyn cyn cael y cyfleusterau y bydd dynion cyffredin yn ffurfio barn wrthynt. Nid yw'r gallu hwn yn eiddo i bawb. Na, syr, mae arnaf ofn eich bod gyda llawer o ledneisrwydd mi addefaf—wedi gosod allan, mewn byr eiriau, wir gymeriad Mr. Simon, ac, os ydwyf wedi cymryd i mewn gyda graddau o gywirdeb wir ystyr eich geiriau, eich syniad—neu eich teimlad ydyw hyn—nad ydyw Mr. Simon—fel yr arferai'r hen Abel Huws ddweud—coffa da amdano —nad ydyw Mr. Simon, meddaf, wedi profi'r pethau mawr, neu, mewn geiriau eraill, ei fod yn fwy o ddyn y byd hwn na'r byd a ddaw."

"Dyna fy nheimlad, ond gobeithio fy mod yn methu," ebe Enoc.

"Mae arnaf ofn, syr," ebe'r Capten, eich bod gyda hyn, fel gyda phopeth arall, wedi taro'r hoel ar ei phen, ac yr wyf yn fwy argyhoeddedig o hyn yn gymaint â bod Susi acw wedi awgrymu fwy nag unwaith syniadau cyffelyb. Yn wir, yr ydech fel pe byddech wedi bod yn cynnal cyngor ar achos y gŵr gan mor debyg ydyw'ch syniadau."

"Ni chefais ddim ymddiddan â Miss Trefor, hyd yr wyf yn cofio, ynghylch Mr. Simon," ebe Enoc.

"Nid yw hynny," ebe'r Capten, " ond yn profi'ch bod yn dra thebyg o ran cyfansoddiad meddwl, a gallaf eich sicrhau, syr, nad un yw Susi i gadw ei llygad yn gaead. Ond goddefwch i mi ofyn hyn—a oes gennych le i gredu fod gan Mr. Simon eiddo? Mae ei ymddangosiad yn peri i mi feddwl bod ganddo rywbeth mwy wrth ei gefn na'r tipyn cyflog y mae yn ei gael gennym ni, ac yr wyf yn meddwl ei fod wedi awgrymu wrthyf fwy nag unwaith ei fod o deulu da, ac yr oedd Susi yn dweud wrthyf na chostiodd y fodrwy sydd ganddo ar ei fys lai na deg punt. Fy rheswm dros ofyn y cwestiwn i chwi ydyw hyn—yr oeddwn braidd yn meddwl ar olwg Mr. Simon heno ei fod yn cymryd cryn ddiddordeb yng ngwaith Coed Madog, ac na fuasai ganddo wrthwynebiad, pe buasem yn gofyn iddo gymryd shares yn y Gwaith. Beth ydyw'ch syniad chwi?"

'Dydw i'n gwybod dim am sefyllfa fydol Mr. Simon," ebe Enoc, "ond prin y buaswn yn meddwl bod ganddo eiddo. Mae gweinidogion dan ryw fath o angenrheidrwydd i wisgo'n dda, ac i ymddangos yn respectable. Mi welais cyn hyn ambell bregethwr ifanc yn cychwyn i'w daith ar ddydd Sadwrn mor drwsiadus ag un gŵr bonheddig yn y wlad, ac fel yr oedd y gwaethaf, heb fwy na cheiniog a dimai ar ei elw wedi talu am docyn ei drên, a phe digwyddasai i'r blaenor lle y pregethai anghofio rhoi'r degwm iddo, buasai raid iddo gerdded yr holl ffordd adre neu fenthyca arian. A hyd yn oed pe buasem yn siŵr fod gan Mr. Simon arian wrth ei gefn, prin yr wyf yn meddwl y buasai yn ddoeth gofyn iddo gymryd shares yng Nghoed Madog. Mwy priodol fuasai ei annog i gloddio a myned yn ddwfn i bethau'r Beibl, nag i gloddio am blwm, fel chwi a minnau. Ac, yn wir, 'dydw i ddim yn credu y bydd arhosiad Mr. Simon yn hir yn Bethel. Mae o eisoes yn ymddangos i mi wedi mynd trwy ei stoc, ac yn ailadrodd pethau ers tro. Ond hwyrach mai fy rhagfarn i yn erbyn y dyn ydi hyn i gyd."

"Wyddoch chi beth, Mr. Huws?" ebe'r Capten, mi rown lawer am eich gallu i adnabod cymeriadau. Yr wyf yn meddwl y byddai yn amhosibl i'r un dyn yn y byd gael yr ochr ddall i chwi—yr ydech fel—fel yr anifail, onid e?—y mae'r Ysgrythur yn sôn amdano yn llawn llygaid—a 'does ryfedd yn y byd eich bod wedi llwyddo cymaint. Rhaid i mi ofyn eich maddeuant—achos 'doedd o ond tipyn o ysmaldod—mi dries dipyn o dric arnoch, ond fasai waeth i mi heb, ac nid yw'n bosibl, fel y dywedais, ddwad o hyd i'r ochr ddall i chwi. Y gwir ydyw hyn yr oeddwn yn sylwi eich bod yn canfod bod Mr. Simon yn cymryd diddordeb mawr yn newydd da Sem Llwyd, ac yr oeddwn yn ofni yn fy nghalon. i chwi, yn ddifeddwl, ofyn iddo gymryd shares, ond mi welaf, ac mi ddylaswn wybod, nad oedd raid i mi ofni. Nid pregethwyr na phersoniaid ydyw'r bobl i ni, Mr. Huws. Yn wir, pwy bynnag gymerwn yn bartneriaid, —os cymerwn rywrai o gwbl,—bydd raid iddynt—yrwan wedi i ni ddarganfod y plwm—ystyried ein bod yn gwneud ffafr fawr â hwynt—fe allwn fforddio bod yn independent, syr, a dweud wrthynt os nad ydynt yn fodlon i roddi hyn a hyn o arian i lawr, a ninnau wedi profi bod plwm yng Nghoed Madog,—ni allwn ddweud, meddaf, wel, peidiwch, ni fedrwn wneud heboch, a hynny'n burion. Wyddoch chi beth? mae 'n dda gennyf ein bod wedi taro ar y faen, er mwyn Denman, druan, oblegid, rhyngoch chwi a fi, mae arnaf ofn ei fod wedi gwario agos gymaint sy ganddo."

"Mae'n wir ddrwg gen i glywed hynny, ond tybed na chaiff o'r cwbl yn ôl ryw ddiwrnod," ebe Enoc.

"Y cwbl yn ôl, syr? Caiff, fel y cawn ninnau, a llawer ychwaneg," ebe'r Capten, ac ychwanegodd, "Ond dyma ni yn awr wedi dwad at eich palatial residence a noble residence ydyw mewn gwirionedd. A chymryd y tŷ a'r siop efo'i gilydd, nid llawer o rai gwell sydd, os oes un, yn y dref, yn ôl fy meddwl i. Ond dyna'r oeddwn yn cychwyn ei ddweud—oni bai fod fy llygaid wedi syrthio ar eich tŷ ardderchog—dyna'r oeddwn yn mynd i'w ddweud,—fy mod am ofyn cymwynas gennych, ac nid peth arferol, fel y gwyddoch, ydyw hynny i mi. Yn wir, yr wyf wedi gofyn cyn lleied o gymwynasau fel yr wyf yn teimlo'n bur anfedrus gyda'r gwaith. Ond dyna'r oeddwn yn mynd i'w ddweud—chwi wyddoch ein bod wedi gwario tipyn ar Goed Madog, er nad oes un geiniog wedi ei gwastraffu. Hwyrach y dylaswn fod wedi eich cymryd, Mr. Huws, i'm cyfrinach deuluol cyn hyn, ond tipyn yn glos yr wyf wedi arfer bod,—yn wir, ni ŵyr fy nheulu ond ychydig am f'amgylchiadau. Yr wyf ar fai, mi wn. Ond y ffaith ydyw, fod yr ychydig arian a gesglais yn ystod blynyddoedd fy llafur—a llafur nid bychan ydyw wedi bod, fel y gwyddoch, wedi eu suddo mewn lle diogel, oblegid yr oeddwn bob amser yn ceisio cofio am fy nheulu. Peidiwch ag agor y drws, Mr. Huws, cyn i mi orffen fy stori,—yr oeddwn bob amser yn ceisio cofio am fy nheulu, meddaf, ac yn ceisio paratoi ar eu cyfer, pe digwyddasai i Ragluniaeth ddoeth fy nghymryd i ymaith yn sydyn, fel na fyddai raid iddynt, wedi i mi fynd, ddibynnu ar na phlwy na pherson. Yr wyf, erbyn hyn, braidd yn ofni i mi fod yn rhy ofalus am y dyfodol, ond, ar yr un pryd, nid wyf yn awr yn teimlo'n barod iawn i aflonyddu ar yr hyn a wnes. Wel, y canlyniad ydyw, fel y gallech gasglu, nad oes gennyf erbyn hyn lawer o arian wrth law, a mi a'i hystyriwn yn gymwynas—yn gymwynas fawr iawn—pe gallech, heb achosi dim anghyfleustra i chwi eich hun, roddi benthyg can punt i mi—nid i gario'r Gwaith ymlaen, deallwch, ond i mi yn bersonol, oblegid y mae gennyf dipyn wrth gefn i gario'r Gwaith ymlaen, ond yr wyf yn gofyn am hyn fel ffafr, i'r diben fod gennyf, fel y dywedais, heb aflonyddu ar bethau eraill, dipyn o arian yn tŷ, achos y mae arnaf ofn iddynt gredu fy mod yn dlawd, ac ym—ollwng yn eu hysbryd acw. Rhoddaf i chwi fy I.O.U., a chewch hwy yn ôl gydag interest ymhen mis, dau, tri, pedwar, neu flwyddyn—just yn ôl y ffordd y penderfynaf alw pethau i mewn. Ni buaswn yn beiddio gofyn y ffafr hon—yn wir, yr oeddwn wedi penderfynu galw rhyw bethau i mewn—oni bai am y newydd da a gawsom heno gan Sem Llwyd."

"Cewch yn eno dyn, â chroeso; dowch i mewn, syr," ebe Enoc, ac i mewn yr aethant. "Gwarchod pawb! 'does yma ond twllwch yr Aifft," ychwanegai Enoc wedi agor y drws, ac ni ddywedai ef lawer o ormodiaith, oblegid yr oedd Marged wedi diffodd y gas, a gadael i'r tân fynd yn isel yn y grât, ac yn ôl pob golwg, wedi mynd i'r gwely ers meityn.

"Mae'n ddrwg gen i," ebe Enoc wrth danio'r gas, "eich dwyn i le mor anghyfforddus, ond gwelwch sut fyd sydd ar hen lanc."

"Just so," ebe'r Capten, "ond pwy sy gyfrifol? Mae'n ymddangos i mi, Mr. Huws, eich bod yn hoffi'r trueni fel yr oedd Diogenes yn hoffi ei dwb, oblegid mi wn—nid wyf yn tybied, ond mi wn—y gallech yn y fath gartref ac yn y fath sefyllfa, dim ond wrth godi eich bys bach, swyno'r ferch ieuanc orau a phrydferthaf yn y plwyf i gynhesu a dedwyddoli eich aelwyd. Self-imposed misery ydyw'r eiddoch chwi, Mr. Huws."

"Wn i beth am hynny," ebe Enoc, "ond mi wnaf y cheque i chwi 'rwan, Capten Trefor."

"Os nad ydyw yn rhyw wahaniaeth i chwi, Mr. Huws," ebe'r Capten, "byddai yn well gennyf eu cael mewn aur neu notes, ond peidiwch ag achosi dim anghyfleustra" i chi'ch hun. Ond chwi wyddoch, Mr. Huws, fel y mae gan foch bychain glustiau mawr, felly y mae gan rai bankers bychain lygaid mawr; ond fel y mae fwyaf cyfleus i chwi."

"'Rwyf yn meddwl y gallaf eu rhoi i chi mewn notes," ebe Enoc.

"Very good," ebe'r Capten, "ond arhoswch—ydech chi ddim yn peri rhyw anghyfleustra i chwi'ch hun wrth wneud hynny?"

"Dim o gwbl," ebe Enoc wrth fynd i'r offis i gyrchu'r nodau, a thra bu ef yn yr offis edrychai'r Capten yn foddhaus i'r tân—hynny o dân oedd yno, gan chwibanu yn isel yr hen dôn "Diniweidrwydd."

Daeth Enoc yn ôl gyda'r papurau, gan eu gosod bob yn un ac un ar y bwrdd, a chymerodd y Capten hwynt yn rasol, gan eu dodi yn ofalus yn ei logell—lyfr.

"Diolch i chwi, syr," meddai, "os byddwch mor garedig â rhoi i mi fymryn o bapur a phin ac inc, mi roddaf i chwi gydnabyddiaeth amdanynt, Mr. Huws."

"Na hidiwch," ebe Enoc.

"Na, syr, busnes ydyw busnes," ebe'r Capten, "er, rhaid cyfaddef, nad ydyw peth felly ond amddiffyniad i ddyn gonest rhag ystrywiau dyn anonest, ac nid ydyw'n anhepgor, mewn ffordd o siarad, rhwng pobl o gymeriad. Ar yr un pryd,—wel, mi gofiaf am y peth yfory. Ac yn awr, Mr. Huws, wrth edrych ar y cloc yna mae'r gair hwnnw'n dwad i'm meddwl,—tempus fugit, ac er mwyn cadw gweddusrwydd, mae'n rhaid i mi ddychwelyd, er y buasai yn dda gennyf gael parhau'r gymdeithas."

"A gaf i ddwad i'ch danfon adre, syr," gofynnai Enoc.

"Na chewch, Mr. Huws," ebe'r Capten, "nid am na fuasai'n dda gennyf am eich cwmni, ond chwi wyddoch, yn ein hamgylchiadau presennol, pe deuech, mai llithro a wnaem i ymddiddan am v byd a'i bethau, ac y mae gennyf innau, fel yr awgrymais gynnau, eisiau ychydig funudau o seibiant ar fy mhen fy hun i feddwl a myfyrio, os gallaf, am bethau uwch. Ond diolch i chwi, Mr. Huws, yr un fath."

Wedi ysgwyd dwylo yn garedig, aeth y Capten ymaith yn hollol fodlon ar lwyddiant ei neges.