Breuddwydion Myfanwy (testun cyfansawdd)

←

Breuddwydion Myfanwy (testun cyfansawdd) gan Elizabeth Mary Jones (Moelona)

I'w darllen pennod wrth bennod gweler Breuddwydion Myfanwy

Gellir darllen y testun gwreiddiol fel rhith lyfr ar Bookreader

BREUDDWYDION MYFANWY

BREUDDWYDION
MYFANWY

GAN

MOELONA

LLUNDAIN:

FOYLE'S WELSH DEPOT

121 CHARING CROSS ROAD

W.C.2

1928

GWNAETHPWYD AC ARGRAFFWYD YM MHRYDAIN FAWR GAN PURNELL A'I FEIBION

PAULTON (GWLAD-YR-HAF) A LLUNDAIN

BREUDDWYDION MYFANWY

RHAGAIR

YR oedd Miss Prys ar ymadael ag ysgol Brynbedw, ar ôl bod yno am ddeng mlynedd. Yr oedd tua thrigain o blant yn yr ysgol fach, a hi oedd y brif athrawes. Cofiai bob un o'r plant oedd yno yn awr yn dyfod i'r ysgol am y tro cyntaf. Yr oedd ei di- ddordeb yn ddwfn ynddynt i gyd, yn enwedig yn y plant hynaf. Beth a fyddai eu hanes yn y dyfodol? I ba le yr aent? Pa beth a wnaent o'u bywyd? Deuai hiraeth i'w chalon wrth feddwl eu gadael a cholli golwg arnynt. Ymhen wythnos arall byddai hi ymhell oddiwrthynt. Yr oedd yn mynd i briodi, ac yn mynd i fyw i un o drefi mawr Lloegr.

Un o'r dyddiau diwethaf hynny yn yr ysgol cafodd plant y safonau uchaf destun wrth fodd eu calon i ysgrifennu llythyr arno. "Y Bywyd y Carwn ei Fyw ar ôl Gadael yr Ysgol" oedd hwnnw. Cawsant awr o amser i ysgrifennu arno. Bwriadai Miss Prys gadw'r llythyrau hynny er cof am y plant.

Plant i ffarmwyr a'u gweithwyr oedd y rhan fwyaf ohonynt. Yr oedd yno hefyd blant i siopwr, saer, postman, crydd, melinydd, a phregethwr. Plant y wlad oeddynt bob un. Er hynny, yn ôl eu llythyrau, nid yn y yn y wlad y treulient eu hoes. Yr oedd eu llygaid ar y byd mawr. Byddai un yn ddoctor enwog, un arall yn siopwr cyfoethog yn Llundain, un arall yn athro mewn coleg, un arall yn gapten ar y môr, un arall yn filiwnydd yn America. Deuai'r bechgyn oll yn bwysig ac yn gyfoethog. Bywyd dedwydd mewn cartref hardd oedd delfryd y rhan fwyaf o'r merched.

Cadwodd Miss Prys—neu yn hytrach, Mrs. Harri— y llythyrau hyn yn ofalus. Darllenai hwynt yn awr ac yn y man, a deuai'r bechgyn a'r merched yn fyw ger ei bron fel yr oeddynt yn yr ysgol gynt. Pan welodd yn y papurau hanes rhyfedd Llew Llwyd a'i chwaer Myfanwy, tynnodd allan eu llythyrau hwy o blith y lleill a darllenodd hwy drachefn. Yr oeddynt yn ddwbl ddiddorol erbyn hyn. A oedd rhywbeth ym mwriadau cynnar y ddau hyn yn awgrymu dyfodol mor gyffrous? Beth bynnag am hynny, ni ddymunasent erioed am anturiaethau o'r math a ddaeth i'w rhan. Dyma'r ddau lythyr:

Brynteg,
Glyn y Groes,
Gorffennaf 20, 19—
ANNWYL ATHRAWES,

Ar ôl gadael yr ysgol, hoffwn fod yn ddarganfyddwr fel Livingstone neu Stanley. Awn i Affrica i saethu teigrod a llewod ac anifeiliaid gwylltion eraill. Byddwn bron â chael fy lladd, ond achubid fi gan fy ngweision duon. Yna, un dydd, ymladdem ni â llwyth arall, a ni a enillai. Deuwn adref wedyn am tua chwe mis. Deuwn â chroen teigr i fy mam a rhes o ddannedd llew i fy chwaer Myfanwy, a rhywbeth arall i fy nhad. Wedi mwynhau fy hun yn dda, awn yn ôl drachefn i Affrica. Wrth deithio trwy'r goedwig, deuem ar draws canibaliaid, a byddai'n rhaid i ni ymladd am ein bywyd. Y tro nesaf y deuwn adref, caem storm ar y môr. Chwythid fi yn erbyn yr hwylbren. Cawn ergyd mor enbyd nes bod pawb yn meddwl fy mod wedi marw.

Yr eiddoch,
Yn gywir,
LLEW LLWYD.

Llythyr byr oedd gan Myfanwy. Yr oedd hi ddwy flwydd yn ieuengach na'i brawd.

Brynteg,
Glyn y Groes,
Gorffennaf 20, 19—
ANNWYL ATHRAWES,

Ar ôl gadael yr ysgol hoffwn fynd yn forwyn i dŷ doctor. Byddai'n rhaid i mi gadw'r tŷ'n lân, a pharatoi brecwast, cinio, te, a swper, a golchi'r llestri ar ôl pob pryd.

Ar ôl i mi fod yno am rai blynyddoedd, deuai doctor arall i helpu fy meistr. Yna, cyn hir, byddai y doctor newydd a minnau yn priodi, ac aem i fyw i Canada neu i New Zealand.

Yr eiddoch,
Yn gywir,
MYFANWY LLWYD.

I

Mawryga gwir Gymreigydd—iaith ei fam,
Mae wrth ei fodd beunydd:
Pa wlad wedi'r siarad sydd
Mor lân â Chymru lonydd?
—CALEDFRYN.

PLANT Mr Meredydd Llwyd, y saer, a'i wraig, oedd Llew a Myfanwy. Enw anghyffredin yn yr ardal honno oedd Meredydd Llwyd, a dyn digon anghyffredin oedd y saer. Pe buasai'n debycach i ddynion eraill y rhan honno o'r wlad, efallai y buasai yn fwy llwyddiannus gyda'i grefft. Yr oedd yn hoff iawn o ddarllen. Weithiau pan gai lyfr wrth ei fodd, anghofiai ei fod wedi addo gwneud y peth hwn neu'r peth arall i rywun yn yr ardal erbyn amser neilltuol. Collodd lawer o waith yn y modd hwn. Er nad oedd ei well fel crefftwr pan roddai ei feddwl ar ei waith, dywedai pobl na ellid dibynnu arno.

Efallai mai am ei fod yn arfer darllen a meddwl y gwelodd yn gynnar yn ei fywyd mor ffôl yw Cymry yn dioddef newid eu henwau o'r Gymraeg i'r Saesneg yn eu gwlad eu hunain. Troir Dafydd yn David, Ifan yn Evan, Rhys yn Rees, Prys yn Price, Meredydd yn Meredith a Llwyd yn Lloyd, ac felly yn y blaen. Gwneir yr un peth ag enwau merched. Ffurfiau Saesneg sydd ar y rhan fwyaf ohonynt,—Mary, Jane, Annie, Maud, Grace, Laura, Lizzie, yn lle Mair, Sian, Ann, Mallt, Gras, Lowri, a Leisa. Dechreuodd y saer ysgrifennu ei enw yn Gymraeg—" Meredydd Llwyd." Gydag amser, daeth ei gymdogion i'w alw wrth yr un enw. Pan gafodd fab a merch, gofalodd ddechreu'n iawn gyda'u henwau hwy. Llewelyn Llwyd," a "Myfanwy Llwyd" a roddwyd ar lyfrau'r cofrestrydd ac ar lyfrau'r ysgol.

Brynteg oedd enw eu cartref. Tŷ bach hardd a glân ydoedd, ynghanol y wlad. Yr oedd tua milltir rhyngddo â phentref bach Glyn y Groes. Yr oedd gardd dda tu ôl i'r tŷ. O'i gylch yr oedd caeau glâs. Yno porai dwy fuwch a degau o ieir. Nid oedd rhent ar y saer i neb. Ei eiddo ef oedd y lle.

Dyna deulu bach hapus oedd teulu Brynteg! Carai'r tad a'r fam eu plant yn fawr, ond ni roisant eu ffordd eu hunain iddynt. Dysgasant hwy i fod yn ufudd; yna, wedi iddynt dyfu, nid oedd eisiau eu gwylio a'u ceryddu. Carent hwythau eu rhieni a pharchent hwy. Daeth y plant fel y rhieni i hoffi darllen a meddwl. Felly, aeth eu byd yn lletach. Yr oedd ganddynt bethau i'w diddori tuhwnt i'r tyddyn a siop y saer, a thuhwnt i'r cartref a'r ardal lle'r oeddynt yn byw. Ond nid yw bywyd neb yn para'r un fath o hyd. Fel y tyfai'r plant, daeth cysgod cyfnewidiadau dros y cartref bach. Daeth pryder hefyd i galonnau'r tad a'r fam.

Yr oedd Llew erbyn hyn wedi treulio chwe mis yn yr Ysgol Sir yn Llandeifi. Ai yno fore Llun ac yn ôl nos Wener gyda phlant y Felin yn eu car poni. Gwnai ei dad ychydig waith saer yn awr ac yn y man yn y Felin yn dâl am hyn. Ofnai ei rieni na allent ei gadw yno ar ôl diwedd y flwyddyn, ac ofnent na chai Myfanwy fynd yno o gwbl er mai dysgu oedd mwynhad pennaf y ddau blentyn. Y mae eisiau arian cyn cael addysg. Nid am ddim y ceir bwyd a dillad a llyfrau a llety. Nid oedd llawer o arian ym Mrynteg. Prin oedd gwaith y saer wedi bod er ys tro. Nid oedd yr hyn a ddeuai o'r tyddyn yn ddigon i gynnal pedwar, heb sôn am roi addysg i ddau ohonynt. Hyn oedd achos y pryder yng nghalonnau'r tad a'r fam. A fyddai'n rhaid i Llew a Myfanwy fynd i wasanaethu ar un o ffermydd yr ardal er mwyn ennill eu bywioliaeth? Pa lwybr arall oedd yn agored iddynt ynghanol y wlad? Pe rhoddid hwy i ddysgu rhyw grefft byddai'n rhaid aros yn hir cyn deuent i ennill dim. Sut gallai'r tad a'r fam oddef eu gweld yn gwneud gwaith y gallai'r mwyaf didalent ei wneud a gwybod bod ynddynt gymwysterau at bethau uwch? Breuddwyd y ddau oedd gweld eu mab a'u merch yn uchel mewn dysg a dylanwad.

Cyn iddynt benderfynu dim, ac ymhell cyn diwedd blwyddyn Llew yn yr ysgol, daeth llythyr i Mrs. Llwyd oddiwrth ei chwaer yn Sir Benfro, yn dywedyd y carent hwy fel teulu ddyfod am dro i Frynteg, a threulio noson yno pan fyddai hynny'n gyfleus.

Atebwyd y llythyr. Gwahoddwyd hwy yno i aros dros y Sul dilynol. Ni ddaeth i feddwl neb o deulu Brynteg ddylanwad yr ymweliad hwnnw ar eu bywyd.

II

Pob ystŵr, pawb a'i stori—
'Doedd neb mor ddedwydd â ni.
—SYR JOHN MORRIS JONES
(Cywydd Priodas).

Bu Llew a Myfanwy yn brysur iawn y Sadwrn hwnnw yn helpu eu mam i baratoi ar gyfer dyfodiad y dieithriaid. Gwnaeth Llew bopeth o'r tu allan i'r tŷ, y clôs, a thai'r anifeiliaid yn lân a threfnus. Bu Myfanwy yn ysgubo a golchi a thrwsio pethau o'r tu mewn. Aethai'r tad oddicartref i roddi dydd o waith ar ryw ffarm. Paratoi bwyd, yn bennaf, a wnai y fam. Yr oedd eisiau cael popeth yn barod erbyn y Sul. Ni fyddent byth yn gweithio na choginio ond cyn lleied ag a allent ar y dydd hwnnw.

"Gwrandewch ar y breuddwyd a gefais i neithiwr," ebe Myfanwy wrth ei mam a'i brawd pan oeddynt ar ginio. Yr oedd Myfanwy yn hoff o adrodd eu breuddwydion. Deuai rhai ohonynt i ben, meddai hi. Yr oedd llawer mwy heb ddyfod, felly ni roddai neb lawer o sylw iddynt ond Myfanwy ei hun.

"Gwelwn di, Llew, a Gareth a minnau yn byw mewn ogof. Yr oeddem heb esgidiau na hosanau, ac yr oedd ein hwynebau a'n breichiau a'n traed yn felyn, felyn. Yr oedd bord yn yr ogof a llyfrau arni, a channwyll. Daeth pwff o wynt a diffoddodd y gannwyll. Yr oeddem yno yn y tywyllwch, a'r môr yn rhuo tuallan fel pe bai yn arw iawn. Nid wyf yn cofio dim rhagor, ond dyna freuddwyd eglur oedd! Yr wyf fel pe bawn yn clywed sŵn y môr yn awr."

"Pa le'r oedd Gwen?" ebe Llew.

"Nid oedd Gwen yno. Dim ond ni ein tri oedd yn yr ogof," ebe Myfanwy.

"Paid â darllen cymaint cyn mynd i'r gwely. Y mae'r pethau a ddarlleni yn troi yn dy ben, a dyna yw dy freuddwydion," ebe'r fam.

"O, mam! History of England Llew a fum i'n ei ddarllen neithiwr. Nid oes dim am ogof yn hwnnw," ebe Myfanwy.

Ychydig cyn amser te aeth y ddau am dro hyd ben y lôn ac i lawr hyd y pentref i edrych a welent y car poni yn dyfod o draw. Dacw ef ar waelod y rhiw! Chwyfiodd y ddau eu breichiau, a gweiddi. Atebwyd hwy o'r cerbyd. Neidiodd Gareth a Gwen i lawr, a rhedodd y ddeubar yn llawen nes cyfarfod â'i gilydd. Aethai dwy flynedd heibio er pan gyfarfuasent o'r blaen. Wedi ysgwyd dwylaw, prin y gwyddai neb o'r pedwar am ba beth i ddechreu siarad.

Arhosodd y car poni pan ddaeth i'w hymyl. Plygodd yr ewythr a'r fodryb i ysgwyd llaw â Llew a Myfanwy a'u cusanu. Llaeswyd y tafodau. Yn fuan iawn, siaradent bob un ar draws ei gilydd.

"Nawr Gareth a Gwen," ebe eu tad, "peidiwch ag anghofio! Dim gair nes daw'r amser!"

"O'r goreu," ebe Gareth a Gwen, ac edrych a gwenu ar y ddau arall. Ond ni wyddai Llew a Myfanwy am ba beth y siaradent.

Ffarmwyr oedd Mr. a Mrs. Ifan Rhys. Y Neuadd oedd enw eu ffarm. Dim ond un mab ac un ferch oedd ganddynt hwythau. Efeilliaid oedd Gareth a Gwen. Yr oeddynt tua'r un oed â Llew. Y saer a ddysgodd ei frawd-ynghyfraith i ysgrifennu ei enw'n Gymraeg. Sâra oedd enw Mrs. Rhys ac Anna oedd enw Mrs. Llwyd—dau enw persain heb eisiau eu newid.

Dyna debig i'w gilydd oedd Gareth a Gwen! Gwallt a llygaid du oedd ganddynt, a'r un edrychiad byw, direidus. Gwallt byr oedd gan Gwen hefyd, ond ei fod dipyn yn dewach nag un Gareth. Gellid dywedyd ar unwaith bod Llew a hwythau'n berthnasau. Tebig i'w mam oedd Gareth a Gwen a thebig i'w fam oedd Llew. Merch ei thad oedd Myfanwy. Llygaid glâs oedd ganddi a gwallt goleu. Byddai yn debig o ddyfod cyn dáled â'i chyfnither. Yr oedd y ddau fachgen eisoes yn dál iawn.

Yr oedd y ddwy chwaer yn falch iawn o weld ei gilydd ar ôl cymaint o amser. Daeth dagrau o lygaid y ddwy am funud.

"O Anna fach!" ebe Mrs. Rhys. "Yr oeddwn yn dyheu am dy weld a chael siarad â thi. Gwnaethom y cwbl mor sydyn, ac yr oedd yn well gennyf dy weld nag ysgrifennu am y peth.

"Nawr mam, cofiwch!" ebe Gwen.

"O ie'n wir," ebe Mrs. Rhys, a chwerthin. "Rhaid i mi beidio ag anghofio."

"Beth sydd yn bod, ynteu?" ebe Mrs. Llwyd. "Ni welais i ti, Sâra, yn edrych erioed mor gyffrous. Beth sydd wedi digwydd?"

"Yr wyf yn siwr bod ganddynt ryw syndod mawr i'w roi i ni, mam," ebe Myfanwy.

"Byddwch yn synnu digon," ebe Mrs. Rhys. "Yr wyf heb orffen synnu fy hunan. Ond dyna ddigon. Cewch glywed y cwbl yn awr yn fuan."

"Wel, wel! Cawn de yng nghyntaf a holi wedyn, ynteu," ebe Mrs. Llwyd. "Tynnwch eich pethau, a dewch at y tân. Y mae'r cwbl yn barod ond rhoi te yn y tebot."

Erbyn hyn yr oedd y saer wedi dyfod adref. Daeth y ddau dad a'r ddau fab i mewn i'r tŷ. Dyna gegin lawn oedd ym Mrynteg y prynhawn hwnnw! Eisteddai wyth wrth y ford yn lle pedwar, ond yr oedd yno le i bawb a digon o fwyd ar eu cyfer. Gwyddai Mrs. Llwyd y ffordd i wneud pryd o fwyd blasus, a'i osod ar y ford mewn modd trefnus a deniadol. Nid oedd dim yn ormod ganddi ei wneud er mwyn dangos croesaw i'w chwaer a'i theulu.

"Y mae'r ham yma'n rhagorol," ebe Mr. Rhys. "Sut gwyddech chwi, Anna, mai te a ham yw'r pryd goreu gen i bob amser?"

"Gwyddwn y byddai eisiau rhywbeth sylweddol arnoch ar ôl taith mor bell," ebe Mrs. Llwyd, "Y mae tarten riwbob i ddilyn, cofiwch," ebe Myfanwy.

"A theisen gwrens," ebe Llew.

"O, modryb, dyna dda ydych!" ebe Gwen.

"Y mae rhyw gyfrinach ganddynt, Meredydd,— rhywbeth i beri syndod i ni i gyd," ebe Mrs. Llwyd. "A ddywedaist ti rywbeth, Sâra?" ebe Mr. Rhys.

"Buaswn wedi dweyd, 'rwy'n meddwl, onibai i Gwen fy atgofio," ebe Mrs. Rhys.

"Gwell i ni orffen y pryd yma mwy cyn dweyd, waith 'rwy'n siwr na fydd dim bwyta ar ôl ei glywed," ebe Mr. Rhys.

"Wel,—yn wir, yr ydych yn treio ein hamynedd yn ofnadwy," ebe Mrs. Llwyd.

"Y mae Gwen yn rhy ieuanc, neu buaswn yn dweyd mai hi sydd yn mynd i briodi, ebe Mr. Llwyd.

"O, Nwncwl!" ebe Gwen.

"Rhywbeth yn dechreu ag A ydyw," ebe Llew, wedi bod yn treio ei oreu i gael rhyw wybodaeth am y peth gan Gareth.

"America!" ebe Myfanwy. "Rhywun o America sydd wedi gadael arian i chwi."

"O, merch annwyl i!" ebe Mrs. Rhys.

"Wel," ebe Mr. Rhys, wedi dechreu ar ei drydydd cwpanaid o de, a'r lleill ar orffen eu pryd, "dyma'r dechreu. Yr ydym yn mynd i adael Y Neuadd."

"Gadael Y Neuadd!" ebe Mr. a Mrs. Llwyd gyda'i gilydd.

Ac yn mynd i Awstralia i fyw," ebe Gwen.

Dyna beth oedd syndod. "Bobol annwyl!" ebe Mr. Llwyd.

"O!" ebe Myfanwy, a chodi ar ei thraed, "Mi hoffwn ddod gyda chwi."

"A finnau!" ebe Llew. "Nhad a mam! Dewch!"

"O Sâra! A wyt ti am fynd mor bell oddiwrth dy unig chwaer?" ebe Mrs. Llwyd.

"Yr wyf am i chwi bob un ddod yno gyda ni," ebe Mrs. Rhys.

III

Penliniais:
Cleddais fy wyneb yn y mwsogl îr:
A dyna'm ffarwel olaf â santaidd ddaear fy mro.
—WIL IFAN (Bro Fy Mebyd).

YR oedd gan Ifan Rhys ddau frawd yn Awstralia. Ffarmwyr oeddynt hwythau. Dim ond wyth mlynedd oedd er pan aethent allan. Nid oedd ganddynt lawer o arian y pryd hwnnw. Erbyn hyn yr oeddynt yn berchen ar ffarm ddefaid fawr yn New South Wales. Cadwent lawer o weision a morynion. Dibriod oedd y ddau. Er ys amser bellach, ymhob llythyr a ysgrifennent at eu brawd, cymhellent ef a'i deulu i ddyfod allan atynt. Yr oedd yn Awstralia well cyfle i ddyfod ymlaen yn y byd nag oedd yng Nghymru. Byddai'r plant, yn anad neb, ar eu hennill o fynd yno. Caent fwy o le i ddewis cwrs eu bywyd. Byddai'r daith ei hun, a'r byw mewn gwlad a chyfandir newydd yn addysg ac yn brofiad gwerthfawr iddynt. Yr oedd yno alw am ffarmwyr, crefftwyr o bob math, masnachwyr, swyddwyr, athrawon a phregethwyr. Enillai hyd yn oed gweithwyr cyffredin o leiaf gymaint deirgwaith ag a wnaent yng Nghymru, Felly yr ysgrifennid o Awstralia. Wedi pwyso a mesur y manteision a'r anfanteision yn ofalus, penderfynodd Ifan Rhys a'i deulu ymfudo. Byddent yn cychwyn eu taith hir yn nechreu Hydref. Hoffent fedru perswadio teulu Brynteg i ymuno â hwy. Hynny, yn bennaf, oedd pwrpas eu hymweliad.

Buwyd ar lawr yn hwyr y noson honno, ac, wrth gwrs, Awstralia oedd pwnc yr ymddiddan. Dyna falch oedd Gareth a Gwen y gellid erbyn hyn siarad yn rhydd am y peth. Yr oedd eu calonnau'n llawn wrth feddwl am yr antur a'r pleser oedd yn eu haros. Gwelent y dyfodol mewn lliwiau dengar iawn.

"Gweithio ar y ransh y byddaf i," ebe Gareth. Bydd yn rhaid gweithio'n galed ar y dechreu, wrth gwrs, ond deuwn yn gyfoethog yn fuan iawn. Edrych ar ôl y gweithwyr fydd fy ngwaith i wedyn, Byddaf yn mynd ar gefn ceffyl ar hyd y ffarm, a mynd i'r marchnadoedd i werthu gwlân a defaid."

"Athrawes fyddaf i," ebe Gwen. "Byddaf yn mynd i'r coleg i Melbourne, efallai, neu i Sydney."

"A yw pobl yn saethu'r cangarŵ?" gofynnai Llew.

"Wn i ddim beth am y cangarŵ," ebe Gareth, a blino am nad oedd yn ddigon siwr o'i ffeithiau i ateb yn bendant, "ond byddaf yn saethu'r oppossum, a gwerthu'r croen wedyn am arian mawr."

A'r emu hefyd, er mwyn y plu," ebe Gwen. "Beth yw emu?" ebe Myfanwy.

"Yr Australian Ostrich—estrys Awstralia," ebe Llew, cyn i Gareth na Gwen gael amser i ateb.

"O, mi hoffwn innau fynd i weld y byd," ebe Myfanwy gydag ochenaid.

Siarad â'i gilydd a wnai'r plant â lleisiau isel, a'u rhieni yn siarad ar yr un pryd â lleisiau uwch. Yr oedd cymaint ganddynt i'w ddywedyd. Sut gallent eistedd yn ddistaw a gwrando, heb gyfle ond i roddi gair i mewn yn awr ac yn y man? Clywodd ei thad frawddeg ac ochenaid Myfanwy, er ei fod ef ar y pryd yn siarad yn brysur. Efallai i hynny ei helpu i benderfynu.

Yr oedd yn unarddeg o'r gloch ar y plant yn mynd i'w gwelyau, a chlywid murmur am amser ar ôl hynny o'r ddwy ystafell nes i gwsg fynd yn drech na hwy. Yr oedd wedi hanner nos pan noswyliodd y rhieni. Erbyn hynny, yr oedd Mr. a Mrs. Rhys bron â bod wedi perswadio'r ddau arall mai Awstralia oedd y wlad iddynt hwythau.

"Dyna beth od i'r cyfle hwn ddod i ni'n awr, a ninnau ynghanol ein penbleth ynghylch dyfodol y plant!" ebe'r saer wrth ei briod pan oeddynt wrthynt eu hunain. "Yr wyf bron â chredu mai mynd a fydd oreu i ni."

"Y mae eisiau meddwl llawer cyn cymryd cam mor bwysig," ebe Mrs. Llwyd.

Nid aeth neb ohonynt i'r capel y Sul hwnnw. Rhodio yn y caeau ac ar y lôn y bu'r ddau ddyn a'r plant, a'r ddwy wraig yn y tŷ yn paratoi bwyd ac yn siarad.

"Byddai'n hyfryd iawn bod gyda'i gilydd eto, a ninnau ddim ond dwy chwaer, a chael codi'n plant gyda'i gilydd," meddai Mrs. Rhys.

"Byddai'n wir, ond a wyt yn siwr y caem hynny, pe baem yn dod?" meddai Mrs. Llwyd.

"Caem y fordaith gyda'i gilydd, beth bynnag, ac O! wn i ddim beth na wnawn er mwyn cael eich cwmni i gyd ar y môr, a rhaid i ni drefnu i fyw gyda'i gilydd," ebe Mrs. Rhys.

Yr un oedd pwnc yr ymddiddan yn y caeau.

"Nid oes eisiau i ti ofni na allet werthu'r lle bach. Cei ddigon i brynu hwn bryd y mynnot. Nid bob dydd y ceir lle bach fel Brynteg," meddai Ifan Rhys. "Peth mawr yw torri cartref heb fod yn siwr o un arall," meddai Meredydd Llwyd.

"Gellir cael sicrwydd cyn gwneud dim," meddai Ifan Rhys.

Yr un fath eto ar y lôn, ond mewn tôn wahanol yno.

"Y mae digon o aur yn New South Wales," meddai Gareth. "Efallai mai gweithio yn y gwaith aur y bydd nhad a finnau eto. Dyna gyfle i ddod yn gyfoethog wedyn!"

"Beth pe baem yn darganfod aur ar ein tir ni!" meddai Gwen. "Y mae hynny'n ddigon posibl. O, 'rwy'n disgwyl yr amser i fynd!"

"Mi freuddwydiais i neithiwr ein bod ninnau'n dod," ebe Myfanwy.

"Ho! Croes yw breuddwyd," ebe Gareth.

"Gwelwn y llong yn mynd trwy Gibraltar, a'r creigiau mawr ar bob ochr, ac yna, yr oeddem ar y Môr Canoldir, a'r môr yn lâs-lâs ac yn dawel-dawel. O, dyna freuddwyd hyfryd oedd!"

"Y mae breuddwydio am y môr yn lwcus," ebe Gwen.

"Breuddwydia am Awstralia heno, er mwyn i ni gael bod yn siwr o fynd," ebe Llew.

"Efallai mai yn rownd i'r Cape of Good Hope y byddwn yn mynd, ac nid trwy'r Môr Canoldir," ebe Gareth.

Aeth Llew i'r tŷ i hôl ei atlas, a dyna lle bu'r pedwar ar bwys iet y lôn yn astudio map o'r byd, a Llew â'i bensil yn dangos y ddwy ffordd i Sydney.

"Y mae Myfanwy wedi breuddwydio eich bod chwithau bob un yn dod i Awstralia," ebe Gareth, pan oeddynt oll ar ginio.

"Y mae breuddwydion Myfanwy yn dod i ben ambell waith," ebe Mrs. Llwyd.

Erbyn bore Llun yr oedd penderfyniad pwysig wedi ei wneud. Os cai Meredydd Llwyd sicrwydd oddiwrth frodyr Mr. Rhys am waith cyson fel saer, a thŷ mewn man cyfleus, byddai'r ddau deulu yn ymfudo gyda'i gilydd ym mis Hydref.

Dawnsiodd y plant o lawenydd pan glywsant hyn. Byddai'n rhaid aros tri mis o leiaf, cyn ceid ateb o Awstralia, ond teimlai pawb ohonynt yn sicr mai mynd oedd i fod.

Tri mis hir iawn a fu y rhai hynny. Daeth yr ateb o'r diwedd, a phopeth yn ffafriol ynddo. Yna dechreuwyd paratoi o ddifrif am ymadael. Gwerth— wyd Brynteg yn fuan iawn am bris da. Cyn hir, gwelwyd yn ffenestri siopau'r pentref "bapurau acsion" a'r gair "Brynteg" mewn llythrennau bras arnynt, a phob gair arall yn Saesneg, er mai Cymry oedd pob un a fyddai'n debig o'u darllen. Dywedai'r papurau hyn y gwerthid, ar yr ail o Hydref bopeth oedd ym Mrynteg, oddimewn ac oddiallan,—gwair, gwartheg, hwyaid, ieir, ietau, peiriannau, gwelyau, dodrefn, llestri, darluniau a llyfrau. Diwrnod prudd iawn oedd hwnnw, yn enwedig i Mr. a Mrs. Llwyd. Chwalwyd y nyth y buwyd mor hapus yn ei hadeiladu. Mynnai dwy linell o hen rigwm Saesneg redeg drwy ben Meredydd Llwyd drwy'r prynhawn:—

"Not all the king's armies, nor all the king's men,
Can put Humpty Dumpty together again."

Gwerthwyd eu holl eiddo. Nid aent â dim gyda hwy ond a fedrent ei roddi mewn cistiau,—eu dillad, rhai llyfrau, a rhai trysorau bychain ereill na allent ymadael â hwy.

IV

Am olud gwell y bell bau hiraethodd,
A'm bro adawodd am wybr y dehau.
—R. WILLIAMS PARRY (Yr Haf).

O SOUTHAMPTON y cychwynai'r llong. Yr oedd y daith tuag yno hyd yn oed yn brofiad newydd a dieithr i bob un o'r wyth teithiwr. Ni fuasai'r plant erioed ymhellach na Chaerfyrddin. Ni welsent erioed y Bau hardd, na simneau uchel Llanelli, na düwch Glandwr, na dim o ryfeddodau eraill y daith chwyrn. Ni fuasent erioed mewn trên a ruthrai fel hwnnw. Yn ffodus iawn, digwyddai dau ffrind i Mr. a Mrs. Rhys fynd i Lundain ar yr un adeg. Addawsant hwy fynd gyda'r cwmni hyd Southampton a'u gweld yn ddiogel ar fwrdd y llong.

Yr oedd yn dechreu nosi pan ddaethant allan o'r trên yn Llundain. Gorfu iddynt ruthro drachefn mewn trên a redai o dan y ddaear nes dyfod i orsaf Waterloo. Dyna orsaf fawr! Dyna drênau diddiwedd! Dyna dyrfaoedd a dyna derfysg! Wedi cael pryd o fwyd yno, i'r trên â hwy drachefn. Tua deg o'r gloch cawsant eu hunain ar fwrdd y llong yn Southampton. Anfonasent eu cistiau o'u blaen. Yr oeddynt yno yn eu disgwyl, fel hen gyfeillion mewn gwlad ddieithr.

Cyn hir yr oeddynt yn eu hystafelloedd eu hunain. Yr oedd caban ar gyfer pob dau neu bob dwy ohonynt. Ystafelloedd bychain bychain oeddynt, a'r ddau wely, fel dwy silff, un uwchben y llall. Pan agorid un o'r ffenestri bychain crwn, clywid rhu y môr, a deuai cawod o ewyn i mewn yn awr ac yn y man. Siglai'r llong fel crud pan fo'r baban ar gysgu.

Wedi tipyn o gerdded ar y dec a syllu o'u cwmpas, ffarweliwyd â'r ddau ffrind, Dyna hwy bellach wrthynt eu hunain, yn rhan o deulu mawr y Ruth Nikso. Ni chychwynai'r llong am dair neu bedair awr arall. Yr oeddynt oll yn flinedig iawn ar ôl dydd mor gyffrous, felly da oedd ganddynt fynd i'w gwelyau cul i orffwys, ac os gallent, i gysgu.

Rywbryd, dihunwyd hwy gan dwrw anghyffredin, cerdded gwyllt ar y dec uwch eu pen, a bloeddio uchel. Gwelent y goleuadau o'r tu allan a'r llongau a'r cychod yn symud. Deallasant yn fuan mai hwy eu hunain oedd yn mynd. Swn dirwyn rhaff yr angor oedd y twrw a'u deffroisai. Yr oedd y fordaith fawr wedi ei dechreu.

Aeth tri diwrnod heibio cyn iddynt fod drachefn gyda'i gilydd ar y dec. Erbyn hynny daethai'r lliw yn ôl i'w hwynebau, gallent gerdded yn hŷ, ni wnai symudiadau'r llong un niwed iddynt, a medrent chwerthin am brofiadau'r dyddiau cyntaf ar y môr. Dyna hwy wedi croesi Bau Biscaia sydd mor enwog am ei stormydd, heb wybod mai arno yr oeddynt. Bellach, gwelent greigiau moelion Portugal ar eu haswy, a'r Ruth Nikso yn prysuro dros fôr llyfn i gyfeiriad Gibraltar. Yr oedd y plant erbyn hyn yn ddigon hŷ i siarad â rhai o'r teithwyr eraill. Holent hwy am enwau'r trefi a welent ar y llethrau pell. Yr oedd уг atlas a astudient ar y Sul hwnnw ym Mrynteg yn llaw Llew, a gwneid defnydd mawr ohono gan y pedwar. Mynnent weld arno bob porthladd a phen— rhyn, pob ynys ac afon a welent ar y daith. Fel hyn gwelsant Vigo, Oporto, Lisbon, Penrhyn Sant Finsent, Pileri Hercules a Gibraltar. Pan ddaethant i fyny i'r dec ar y pumed dydd yr oeddynt ar y Môr Canoldir. O, dyna lâs oedd y môr a'r awyr! A dyna beth rhyfedd oedd meddwl mai Affrica oedd y tir a welent ar y dde!

"Dyma fy mreuddwyd i wedi dod i ben," ebe Myfanwy.

"A freuddwydiaist ti ddim am Awstralia?" ebe Gareth.

"Naddo" ebe Myfanwy.

"Trueni," ebe Gwen, "Gallem gael gwybod gennyt sut le sydd yno."

"Allaf i ddim breuddwydio pryd y mynnaf na pheth y mynnaf," ebe Myfanwy.

"Cei ddigon o amser i freuddwydio am Awstralia cyn byddwn ni yno," ebe Llew.

Yr oedd yn dwym fel canol haf. Nid oedd ar neb awydd gwneud dim ond lled-orwedd ar y cadeiriau oedd ar y dec, ac edrych o'u cylch. Hyfrytach fyth oedd eistedd yno yn y nos, pan oedd popeth yn ddistaw ond sŵn y peiriannau, a gwylio'r sêr yn yr awyr ac yn y lli. Y rhieni a wnai hyn fynychaf. Yr oedd y pedwar ieuanc ar ôl eu mwynhau eu hunain drwy'r dydd yn ddigon parod am eu gwelyau pan ddeuai'r amser. Ni feddyliasai neb ohonynt erioed fod bywyd ar fwrdd llong yn un mor bleserus. Yr oeddynt yn byw yn union fel pe baent mewn gwesty mawr. Yr oedd yno ddigon o chwarae a chanu y darllen a siarad, a digon o gwmni. Yr oedd yn bosibl gwneud ffrindiau newydd o hyd. Saeson oedd y rhan fwyaf o'r teithwyr. Yr oedd yno rai Cymry hefyd heblaw hwy eu hunain, Iddewon, Ffrangwyr a Hispaenwyr. Yr oedd gweld y gwahanol genhedloedd a'u clywed yn siarad yn ddiddorol iawn. Cenid cloch i'w galw at fwyd, yna, i lawr â hwy dros lawer o risiau i'r ystafell ginio fawr. Yr oedd ystafelloedd eang eraill ar y llawr, ond ar y dec y treulient hwy y rhan fwyaf o'u hamser. Ni flinai'r bechgyn wylio'r morwyr wrth eu gwaith.

Pan ddaethant yn agos at Malta dywedodd Meredydd Llwyd :—

"Dyma'r lle mwyaf diddorol a welais i eto. Dyma'r ynys y taflwyd yr Apostol Paul arni pan dorrodd y llong yn y storm ofnadwy honno."

Edrychodd pawb yn sýn.

"Wel! Wel! Dyna beth rhyfedd yw meddwl ein bod ni ar fôr y bu Paul arno. Mi ddarllenaf y ddwy bennod olaf yn yr Actau heno, a byddant yn fwy diddorol nag erioed," ebe Ifan Rhys.

"Y mae gen i Feibl yn fy mhoced. Cei eu darllen yma yn ein clyw ni," ebe'r saer.

"Y mae'r llong yn mynd i alw yma," ebe Gareth. "O da iawn," ebe Mr. Llwyd. Cawn fwy o gyfle felly i weld yr ynys, a chawn hanes Paul wedyn ar ôl cychwyn."

"Byddwn ni yn mynd o Malta yr un ffordd ag y daeth ef iddi," ebe Llew.

Pan oeddynt yn neshau at yr ynys dangosodd rhywun golofn uchel ar graig yn y pellter, a dywedwyd wrthynt ei gosod hi yno i ddangos y lle y glaniodd Paul.

Yr oedd porthladd Valetta yn llawn o longau o bob math. Ynys greigiog uchel yw Malta. Edrych i fyny ar y dref hardd a wnaent o'r porthladd. Disgynnodd rhai teithwyr yma, a daeth eraill i mewn. Yn fuan iawn canodd y gloch fawr, ac i ffwrdd â'r Ruth Nikso drachefn

"Pe bai gen i ddigon o arian," ebe Mr. Llwyd, "mi dreuliwn flwyddyn gyfan yn y rhan hon o'r byd oddiyma i'r Aifft a Phalesteina. O fe fyddai'n hyfryd mynd trwy hen ddinasoedd y Dwyrain yma a gweld hen leoedd y gwyddom eu henwau er pan oeddem yn blant!

"Efallai bydd digon o arian gennych ar ôl bod yn Awstralia am dipyn," ebe Llew.

V

Gwelais yn gwgu lâs waneg eigion
A thywyllwch aeth ei llewych weithion.
—R. WILLIAMS PARRY (Yr Haf).

ER cymaint oedd awydd Meredydd Llwyd a'r lleill i aros ac edrych, mynd yn ei blaen a wnai'r llong o hyd, heibio a thrwy'r lleoedd mwyaf hen a diddorol a newydd a rhyfedd, Alecsandria, Port Said, Camlas Suez a'r Môr Coch. Wedi dechreu synnu at un rhyfeddod, deuai rhyfeddod arall i'r golwg.

"Yn wir, y mae dynion yn glefer," meddai Mr. Rhys. "Meddyliwch am y medr oedd yn eisiau i wneud y gamlas hon."

"Ie, ac i wneud y llong yma, o ran hynny," ebe ei wraig.

"Ac nid yn ddiweddar y mae dynion wedi bod yn glefer," ebe Meredydd Llwyd. "Dynion a adeiladodd y pyramidiau, filoedd o flynyddoedd yn ôl. Nid oes dim rhyfeddach na'r rhai hynny yn y byd."

"Y mae'r Aifft ar un ochr i ni yn awr, a Mynydd Sina ar yr ochr arall," ebe Llew.

"Yr ydym fel pe baem yn byw yn amser yr Hen Destament," ebe Ifan Rhys. Pan ddaethant i'r Môr Coch, synasant ei weld mor debig i bob môr arall. Yr oedd y tywydd boeth. Yr erbyn hyn bron yn annioddefol o oedd yn dda gan Myfanwy a Gwen fod dillad haf ganddynt. Yr oedd y dillad a wisgent ar ddechreu'r daith ar waelod eu cistiau erbyn hyn. Taflai haul y Trofannau ei wres tuag atynt yn ddidrugaredd.

Pan ddaethant ar y dec un bore ymhen tuag wythnos wedi gadael Aden, dywedodd Myfanwy:—

"O, dyma arogl hyfryd!"

"Yr wyf innau'n ei glywed hefyd," ebe Gwen. "Coginio rhywbeth y maent yn y gwaelod yna," ebe Gareth.

"Coginio'n wir!" ebe Llew. "O, dyna dri anwybodus ydych!"

"O, mi wn i beth ydyw," ebe Myfanwy. "Arogl coffi a cloves—arogl Ceylon."

Yr oedd Myfanwy'n iawn. Yn fuan, daeth yr ynys i'r golwg ar y gorwel, a chyn diwedd y dydd yr oedd y llong ym mhorthladd Colombo.

Nid oedd neb o'r cwmni Cymreig yn deithwyr digon profiadol, neu buasent wedi glanio a mynd i'r dref am ychydig oriau, fel y gwelent rai o'r lleill yn gwneud. Arhosai'r llong yma fel yn Suez ac Aden a lleoedd eraill i dderbyn stoc newydd o lô. Byddai eisiau stoc dda y tro hwn, oherwydd tir Awstralia a welent nesaf.

Wrth adael Ceylon, gadawent y Dwyrain o'u hôl. Gadawsent y Gorllewin wrth ddyfod i mewn i'r Môr Canoldir yn Gibraltar. Yn awr, wynebent ar y De. Pa beth a'u harhosai yno?

Hyd yn hyn yr oedd awyr a môr wedi bod yn hynod garedig tuag atynt. Ni ddaethai na storm na niwl i'w blino. Gwir bod y gwres enbyd wedi peri grwgnach rai gweithiau. Teimlent erbyn hyn fod y gwaethaf drosodd. Ymhen deuddeng niwrnod byddent yn St. George's Sound, yn Awstralia. Wythnos arall, a byddent yn Sydney.

Dyna'r cynllun, ond a ddeuai'r cynllun i ben? Wedi croesi'r cyhydedd, aeth y gwres yn fwy llethol. Rhyw wres trwm, llaith, ydoedd. Nid oedd na gwynt na thón, er hynny dechreuodd y llong godi a gostwng yn beryglus. Yn fuan, gyrrodd ei symudiadau y rhan fwyaf o'r teithwyr i'w cabanau. Teimlent fel pe bai hwnnw eu dydd cyntaf ar y môr. Rhedai'r morwyr yn wyllt yma a thraw, a'r chwys yn diferu oddiar eu talcennau. Aeth y si ar led fod y barometer yn isel iawn. Daeth ofn i galonnau llawer. Yr oedd storm yn rhywle. Deuai yn gyflym tuag atynt. Machludodd yr haul a'i liw fel lliw lleuad wannaidd. Rhyngddo â'r De cyfodai cwmwl tew, dugoch, ar y gorwel.

Yr oedd gan y teithwyr ffydd gref yn eu capten. Diau ei fod ef yn hen gyfarwydd â storm ar y môr. Efallai na fyddai hon pan dorrai yn waeth na llawer a welsai ef. Ond O! yr oedd yr ysgwyd yn ofnadwy! Ni allai neb na dim sefyll yn yr unfan.

Yr oedd y capten ei hun yn llawn pryder, er na ddangosai hynny. Un o gorwyntoedd mawrion y De-Orllewin oedd ar ddyfod, un olaf y tymor, yn ddiau, ac felly un o'r ffyrnicaf. A oedd yn bosibl, drwy yrru'r llong â'i chyflymder pennaf, fynd allan o lwybr y storm? Os nad oedd hynny'n bosibl, gwae hwy! Er cystal llong oedd y Ruth Nikso, sut gallai hi wynebu'r dymestl a byw?

Daeth ar eu gwarthaf yn sydyn, tua chanol nos. Yn lle'r distawrwydd cynt, ni chlywai neb leisiau ei gilydd gan ru ofnadwy'r gwynt, ac ergydion y tonnau dig. Nid ymysgwyd yn fwy neu lai rheolaidd a wnai'r llong bellach, ond neidio a gwingo fel creadur gwallgof. Teflid dillad, esgidiau, cadeiriau, a chistiau yma a thraw ar hyd y cabanau. Yn gymysg â rhu'r gwynt a'r môr deuai twrw byddarol o'r dec yn awr ac eilwaith,—sŵn llawer o ddyfroedd, a sŵn pethau trwm yn syrthio. Pan ddaeth y bore, yr oedd y Ruth Nikso filltiroedd lawer allan o'i chwrs, yn rhuthro'n wyllt o flaen y gwynt i gyfeiriad y Gogledd—Ddwyrain.

Parhaodd y storm am dri niwrnod, yna tawelodd mor sydyn ag y daethai. Yn fuan iawn wedyn daeth arnynt beth a ofna morwyr yn fwy na gwynt na thón. Daeth niwl tew dros bob man nes gwneud canol dydd yn waeth na chanol nos.

Yr oedd llawer o'r teithwyr yn llawen am fod y storm drosodd, heb wybod fod eu perigl yn fwy yn y niwl. Rywbryd wedi oriau o ymbalfalu, digwyddodd y gwaethaf. Trawodd y llong, gydag ergyd ofnadwy, yn erbyn craig.

O, dyna lle bu gweiddi a chrio a rhuthro gwyllt. Gan fod y llong wedi mynd o flaen y storm, yr oedd y cychod wedi eu harbed. A geid amser i fynd iddynt cyn i'r Ruth Nikso fynd o'r golwg yn y dyfnder?

Nid oedd modd cadw trefn pan na welai neb lathen o'i flaen. Wedi munudau oedd yn ddigon ofnadwy wneud y mwyaf pwyllog yn wallgof, cafodd Llew a Myfanwy a Gareth eu hunain gyda thyrfa gymysg mewn cwch. Ni wyddent pwy oedd eu cwmni. Pa le yr oedd eu rhieni? Pa le yr oedd Gwen? A oedd yn werth cael eu hachub a cholli'r lleill? A welent ei gilydd eto? I ba le yr aent?

VI

'Roedd rhyw law a dan y gwaelod,
fel tae anweledig beiriant
Yn ein gwthio drwy'r llifeiriant,
yn ein llithio o hyd yn nes,
Nes at ynys ar y gorwel,
werdd yn goron ar y glasddwr ;
'Roedd hi'n gorwedd yn ei basddwr,
gyda'i chwrel wrth ei throed,
Ninnau'n sýn fel rhai mewn breuddwyd.
—W. J. GRUFFYDD (Ynys yr Hud).

Yr oedd y niwl yn gwmwl tew am danynt o hyd. Ni welent na'r llong nag un o'r cychod eraill. Aethant hefyd, heb yn wybod iddynt, o glyw pawb a phopeth. Gwaeddodd y rhwyfwyr lawer gwaith er mwyn ceisio gwybod pa le yr oedd y lleill, a chadw gyda'i gilydd os oedd hynny'n bosibl. Ni chaed ateb o unman. Gellid meddwl mai'r cwch hwnnw oedd yr unig un ar wyneb y môr mawr.

Yr oedd y gwynt a'r tonnau wedi tawelu cryn dipyn erbyn hyn, ond yr oedd twrw a chyffro enbyd yn y cwch. Nid pob un a fedr fod yn dawel mewn enbydrwydd. Yr oedd tuag ugain o bobl ynddo heblaw y ddau forwr a rwyfai. Safai llawer o'r rhai hyn ar eu traed, yn gweiddi ac yn crio yn eu gwylltineb, a'u symudiadau sydyn yn bygwth dymchwelyd y cwch bob munud. Gwaeddai'r lleill arnynt i eistedd a bod yn llonydd ac yn ddistaw. Rhegai rhai, gweddiai eraill. Eisteddai Llew a Gareth a Myfanwy yn dynn gyda'i gilydd, yn crynu gan ofn, ond yn ddistaw iawn, a'u calonnau'n drwm gan bryder a gofid.

Arhosodd y ddau forwr ar eu rhwyfau am funud o seibiant. Synnodd pawb deimlo'r cwch yn mynd ymlaen yn gyflym ohono'i hun. Bernid eu bod yn llwybr rhyw chwyrnllif yn y môr, efallai mewn culfor rhwng rhai o'r ynysoedd bach a mawr sydd tua Gogledd Awstralia. I ba le yr arweinid hwynt? oedd yn bosibl bod rhai o'u cyd-deithwyr wedi mynd. gyda'r llif i'r un cyfeiriad â hwythau? Weithiau, am ychydig funudau, codai'r niwl fel pe i ddangos iddynt mor ddiobaith oedd eu sefyllfa. Ni welent nac ynys. na chraig, na chwch, dim ond ehangder o fôr llyfn ac wybren ddu uwch ei ben.

Ni fedrodd Llew na Gareth na Myfanwy byth wedyn ddisgrifio'n iawn ddigwyddiadau ofnadwy'r ddeuddydd dilynol. Yn y brys a'r rhuthr wrth adael y llong, ni feddyliwyd am roddi bwyd a dŵr yn y cwch. Pan ddaeth y bore daeth eisiau bwyd ar bawb. Gwaeth na hynny, daeth arnynt syched ofnadwy. Cliriodd y niwl gyda'r dydd. Gwenai awyr ddigwmwl uwchben. Yn fuan, aeth gwres yr haul yn annioddefol. Taflai ei belydrau tanbaid yn ddidrugaredd ar y cychaid digysgod. Paham y buont mor rhyfygus a grwgnach am y niwl a'r lleithter? Aeth rhai yn wallgof, a thaflu eu hunain dros ochr y cwch yn fwyd i'r môrgwn parod a wyliai eu cyfle yn y dyfnder clir. Bu Natur yn fwy caredig tuag at eraill. Gwnaeth iddynt gysgu a hanner llewygu. Ai'r cwch yn ei flaen neu yn ei ôl, fel y mynnai'r llif a'r llanw.

Rywbryd, dihunwyd Llew o gwsg neu o lewig gan waedd annaearol. Ar yr un foment disgynnodd un o'r rhwyfau gydag ergyd ofnadwy tua modfedd oddiwrth ei ben, a neidiodd rhywun,—un o'r morwyr ydoedd dros ben blaen y cwch i'r môr. Cododd Llew ar ei draed. Edrychodd o'i amgylch. Pa le yr oedd y dyrfa a ddechreuodd eu taith yn y cwch? Nid oedd ond nifer fach iawn ar ôl. Gorweddent ar draws ei gilydd yng nghornel y cwch. Cyn iddo gael amser i edrych pa sawl un oedd yno, a phwy oeddynt a sut oeddynt, daeth rhywbeth arall i'r golwg oedd ar y pryd yn fwy pwysig na dim arall.

Yr oedd y cwch yn neshau at ryw dir. Gwelai'r coed gwyrdd ar y llethrau. Tir! Aeth gwefr drwy galon Llew wrth ei weld. Rhyngddo ag ef, a chryn dipyn o bellter o'r lán, gwelai'r môr yn torri'n wýn yn erbyn rhywbeth. Cofiodd beth a ddarllenasai am Ynysoedd Môr y De. Y mae rhibyn uchel o gwrel o gylch y rhan fwyaf ohonynt. Tu mewn i'r rhibyn y mae'r môr yn dawel, bydded arwed ag y bo o'r tu allan. Y lagŵn yw'r lle tawel. Gwyddai hefyd fod bwlch rywle lle y gellid mynd i mewn i'r lagŵn. Yr oedd rhwyfau ar waelod y cwch. Cydiodd mewn dau ohonynt a rhoddodd hwy yn eu lle. Gwaith dieithr iddo oedd rhwyfo, ond dysgir yn gyflym mewn caledi. Yr oedd y môr yn weddol llyfn, a da iawn iddo ef oedd hynny. O, dyna falch oedd pan ddaeth i fedru symud y cwch wrth ei ewyllys. Ond gwaith caled oedd rheoli'r cwch ac edrych am y bwlch yn y graig. Gallai rhai o'r lleill ei helpu pe baent yn effro.

Gwaeddodd arnynt lawer gwaith, ond yr oedd ei gefn tuag atynt, ac ni chlywodd neb yn ateb nac yn symud. Gobeithiai fod Gareth a Myfanwy yno ac yn fyw. Beth os mai ef ei hunan oedd yn fyw yn y cwch!

O! dacw'r bwlch. Cariwyd ef gan dón fechan i mewn yn esmwyth i le tawel fel llyn. Rhwyfodd nes dyfod at y traeth gwýn, disglair. Trawodd y cwch. y gwaelod. Neidiodd Llew allan, a thynnodd ef gymaint ag a fedrai allan o gyrraedd y llanw. Taflodd ei hun i lawr ar y tywod caled. Syllodd yn sýn o'i flaen, fel un mewn breuddwyd.

VII

Dodwyd hwy ar dramor draeth
I fyw a bod, er gwell, er gwaeth.
—CEIRIOG (Llongau Madog).

DAETH ochenaid o'r cwch ag ef ato'i hun. Neidiodd i mewn.

"Llew! Llew!" ebe llais gwan Myfanwy. "Mae mam yn galw! Dere i'r tŷ."

Yr oedd Myfanwy wedi dyrysu yn ei synhwyrau, ac yn byw drachefn yr amser oedd mor bell yn ôl.

"O, Llew! Dŵr! Dŵr!"

'Ti gei ddŵr yn awr ymhen munud," ebe Llew, heb wybod o ba le y deuai. Cododd focs tin gwag oedd ymhlith pethau eraill ar lawr y cwch,—bocs melysion a adawsai rhywun yno. Gwelodd ei lygaid gwyllt rywbeth fel llinyn arian ar y traeth fan draw. Rhedodd nerth ei draed tuag ato. O, lawenydd! Afonig fach ydoedd yn ymledu'n fâs ar y tywod. Gwnaeth le i'r dŵr gronni. Llanwodd ei focs a rhedodd yn ôl. Yr oedd syched ofnadwy arno ef ei hun, ond nid oedd amser i'w golli. Beth pe bai Myfanwy'n marw!

"Dyma fe, Myfanwy. Myfanwy! Dŵr, Myfanwy!" Yr oedd Myfanwy wedi llewygu eto, neu wedi marw. Arllwysodd Llew ychydig o'r dŵr gwerthfawr ar ei law a thaflodd ef ar wyneb Myfanwy. Gwnaeth yr un peth â Gareth, a'i ysgwyd a galw arno.

"O, dir!" ebe Gareth. "O'r goreu, nhad. 'Rwy'n codi 'nawr."

Yr oedd yntau yn ôl yn y dyddiau pell, yn ei wely gartref, ac yn meddwl mai ei dad a'i galwai i godi.

Gwylltiodd Llew. Ysgydwodd Gareth yn ddidostur a gweiddi:—

"Dihuna, Gareth. Y mae eisiau dy help arnaf i. A wyt ti'n clywed? Gareth! Dyma ddŵr i ti. O, Gareth, dere! Y mae Myfanwy'n marw."

Aeth y geiriau hynny adref. Cododd Gareth ei ben. "Beth! Myfanwy! Pwy sydd yna? Pa le mae Myfanwy? Pa le'r wyf i?"

"Dihuna 'nawr, a dere i wneud rhywbeth," ebe Llew'n gwta. Aeth at Myfanwy. Arllwysodd ychydig ddŵr rhwng ei gwefusau, a thaflodd ychydig ar ei thalcen. Cyn hir, agorodd Myfanwy ei llygaid. Edrychodd ar ei brawd a dywedyd yn wannaidd, "Llew!"

Erbyn hyn yr oedd Gareth yn effro. Dechreuodd holi Llew.

"Nid oes amser i siarad yn awr," ebe Llew. "Yr wyf yn mynd i hôl ychwaneg o ddŵr. Paid â symud. oddiwrth Myfanwy. Byddaf yn ôl ymhen pum munud. Y mae eraill yn y cwch yma. Rhaid eu helpu hwythau."

Aeth yn uwch i fyny y tro hwn, lle nad oedd y nant mor fâs. Yfodd o'r dŵr clir nes ei ddisychedu. Llanwodd y bocs drachefn. I fyny yn y coed, ar fin y nant, gwelodd rywbeth a wnaeth i'w galon lamu. Brysiodd yn ôl. Gwaeddodd cyn cyrraedd y cwch:—

"A oes cyllell yn dy boced di, Gareth?"

"Oes," ebe Gareth.

"Rho'i benthyg i mi am funud Dôf yn ôl yn union. O, yr wyt yn well, Myfanwy. Dyma i ti ddŵr hyfryd."

Ymddangosai'r amser yn hir iawn cyn iddo ddychwelyd, er na fu ond rhyw chwarter awr o'r fan. Digwyddodd pethau yn ei absenoldeb. Aeth Gareth ddwywaith â'r bocs tin at y nant. Trwy ei ymdrechion ef yr oedd y dyn a'r fenyw oedd yn y cwch yn graddol ddyfod atynt eu hunain.

Eisteddai'r dyn a phwyso'i ben ar ei ddwy law. I olwg y bechgyn, ymddangosai'n hen iawn. oedd ei wallt yn wýn fel arian, er bod blew ei wefus a'i aeliau yn hollol ddu. Yr oedd y wraig yn hynach fyth. Yr oedd hithau wedi hanner codi. Estynnai ei breichiau allan, a llefain:—

"De l'eau! Encore de l'eau! S'il vous plaît! Ah, merci!"

Tybio'n unig a wnaeth Gareth mai dŵr a geisiai, oherwydd ni wyddai ef air o Ffrangeg.

Ar hynny, daeth Llew, yn cario baich mawr o fananau melyn, aeddfed,—fel mam aderyn yn cario bwyd i'w rhai bach diamddiffyn yn y nyth.

"O!" ebe pob un ohonynt ag un llef.

Dyna fwyta'n awchus a wnaethant! Gall bananau a dŵr fod yn bryd blasus iawn ambell waith. Siriolodd pawb. Daeth hyd yn oed y wraig a Myfanwy i fedru eistedd a siarad. Dechreuasant ddywedyd eu hanes wrth ei gilydd.

Sais oedd Mr. Albert Luxton. Ysgolfeistr ydoedd yn un o drefi mawr canol Lloegr. Rhoisid iddo chwe mis o seibiant o'r ysgol fel y gallai gymryd mordaith i Awstralia er mwyn adnewyddu ei iechyd. Yr oedd wedi gwella llawer eisoes cyn torri o'r llong. Beth a ddeuai ohono mwy? Ei ofid pennaf oedd meddwl am ei wraig a'i ddau blentyn yn Lloegr, a'u pryder am dano'n cynhyddu bob dydd, ac yntau heb fedru ysgrifennu atynt na rhoddi dim o'i hanes iddynt.

Ffranges oedd y wraig—Madame D'Erville o Bordeaux. Gwraig weddw ydoedd. Yr oedd ei merch yn athrawes yn un o golegau Melbourne. Mynd allan i fyw ati hi oedd ei bwriad. Ei morwyn oedd ei hunig gwmni. Daethai honno i'r cwch fel hithau. Pa beth a ddaethai ohoni ni wyddai. O, paham y gadawsai Ffrainc?

Er y medrai Mr. Luxton ddeall Ffrangeg o lyfr, ni fedrai ei deall pan siaredid hi yn gyflym, ac ni ddeallai'r tri phlentyn ond ambell air ohoni. Medrai Madame D'Erville ychydig Saesneg, felly mewn rhyw gymysg o Saesneg a Ffrangeg y rhoddodd ei hanes. Rhoddodd Llew a Gareth eu hanes hwythau. Hanes trist oedd ganddynt i gyd. Wylodd pob un ohonynt am ychydig. Dawnsiai'r awel yn y dail gwyrdd tywyll gerllaw iddynt. Torrai'r môr glas gyda miwsig tyner ar y tywod gwýn disglair. Gwenai'r haul yn fwyn wrth neshau at y gorwel.

"Ah! Mon Dieu!" ebe Madame. Husband gone, Marie gone. Me old, no friends, nobody, nothing, why me safe."

"Cawsoch eich achub er mwyn bod yn fam i mi," ebe Myfanwy.

"Ah! Chère petite orpheline!" ebe Madame, a rhoddi ei breichiau am wddf Myfanwy a'i chusanu. Heb eiriau, seliodd y ddwy gyfamod i fod yn ffyddlon i'w gilydd pa beth bynnag a'u harhosai.

Er mai digon gwan oedd Madame a Myfanwy, barnwyd mai gwell oedd iddynt ddyfod allan o'r cwch. Yr oedd yn lanach ac yn iachach ar y tir. Wedi iddynt oll lanio, dywedodd Mr. Luxton:—

"Gadewch i ni fynd ar ein gliniau i ddiolch am ein gwaredigaeth."

Penliniodd y pump, a gweddiodd Mr. Luxton yn syml fel hyn:—

Ein Tad, yr hwn wyt yn y nefoedd. Diolch i Ti am weld yn dda ein cadw ni'n fyw. Ein Tad wyt Ti. Gad i ni gofio hynny o hyd. Ni wyddom ni paham yr arbedaist ni. Ni wyddom ddim am y lle hwn y daethom iddo, ond gwyddom Dy fod Di yma. Yr ydym yn Dy fyd Di o hyd. Yr ydym yn Dy olwg. Dymunem roddi ein hunain yn Dy ofal. Edrych arnom bob un. Arwain ni. Os na chawn eto weld ein rhai annwyl, helpa ni i deimlo'n fodlon. Ac O! bydd yn gysur iddynt hwythau, os ydynt yn fyw ac mewn pryder am danom. Gad i ni deimlo dy fod Di yn agos atom bob amser ac ym mhob lle. Amen.

Wedi hynny, tynnodd Mr. Luxton a'r ddau fachgen y cwch yn uwch i fyny o gyrraedd y llanw. Yr oedd yr haul yn neshau at y gorwel. Gwyddent nad oedd cyfnos yn y rhan honno o'r byd. Wedi machlud haul deuai'r nos ar unwaith. Rhaid oedd paratoi rhyw fath o le i orffwys dros y nos. Aeth y tri eto i fyny i'r coed. Daethant yn ôl yn fuan â baich o frigau a dail mawr llydain. Ni fuont yn hir cyn gwneud rhyw fath o gaban drwy blannu'r brigau yn y ddaear a phlygu'r pennau at ei gilydd. Rhoisant ddail ar y tó a digon o ddail ar y llawr. Cafodd Madame D'Erville a Myfanwy yr adeilad hwnnw iddynt eu hunain. Ar wely o ddail yng nghysgod y palmwydd coco y gorffwysodd Mr. Luxton a Gareth a Llew. Cysgodd y pump yn drwm hyd y bore.

VIII

Let us then be up and doing,
With a heart for any fate.
—LONGFELLOW (Psalm of Life).

LLEW a Gareth oedd y cyntaf i godi bore trannoeth. Dyna deimlad hyfryd oedd deffro a'r awyr lâs uwch eu pennau, yr awel fwyn yn chwarae ar eu hwynebau, a miwsig y môr yn eu clustiau.

"Gareth," ebe Llew yng nghlust ei gefnder. "Yr wyf i'n mynd i ymdrochi yn y môr. A ddeui di?"

Yr oedd Gareth ar ei draed cyn pen munud.

Amneidiodd Llew arno i beidio â gwneud dim sŵn rhag deffro'r lleill. Rhedasant dros y tywod caled tua dau can llath o'r gwersyll. Gadawsant eu dillad ar y traeth ac i mewn â hwy, a chwarae fel pysgod yn nyfroedd clir y lagŵn. O dyna fore hyfryd ydoedd! Dyna lâs oedd dyfroedd y lagŵn! Dyna ddisglair oedd y traeth, a dyna ogoneddus o wyrdd oedd dail y coed ar y llethrau! Draw, tua hanner milltir o'r fan lle'r oeddynt, yr oedd y rhibyn o greigiau cwrel. Clywent ru'r môr o'r tuhwnt iddo, a deuai cawod o ewyn gwyn drosto yn awr ac yn y man. Ni welent un peth byw ond hwy eu hunain. Ni chlywent sain aderyn na bref anifail. Gwenai'r haul yn yr awyr asur a gwenai popeth yn ôl arno.

Yr oedd y rhibyn cwrel fel rhyw fraich drugarog am yr ynys—os ynys ydoedd yn cau allan bob aflonyddwch a berw a llid.

"O!" ebe Gareth, "dyna dda ein bod ni'n fyw!"

"Am râs â fi hyd y graig fan draw ac yn ôl," ebe Llew.

Ymaith â hwy fel y gwynt, a'u cyrff yn disgleirio yn haul y bore. Yr oeddynt yn hollol sych pan ddaethant yn ôl, a dechreuasant wisgo ar frys.

'Nid oes eisieu'r dillad hyn i gyd yn y lle hwn," ebe Gareth.

"Byddem yn ddigon cynnes heb ddim," ebe Llew. Wedi ystyried am ychydig, gwisgodd pob un ei grys a'i lodrau a'i esgidiau. Cariasant eu dillad eraill er mwyn eu rhoddi'n ddiogel yn rhywle.

"Beth wnawn ni pan dreulia'r rhai hyn?" ebe Llew.

"O Llew annwyl! Ni fyddwn yma'n hir," ebe Gareth. "Yr ydym yn sicr o weld llong yn pasio. Efallai y daw un heddiw, ac y byddwn wedi mynd oddiyma cyn y nos."

Ac efallai y byddwn yma am flwyddyn neu am flynyddoedd. Cofia am Robinson Crusoe a'r Swiss Family Robinson," ebe Llew.

"Pe bai mam a nhad a Gwen yma, a dy fam a dy dad dithau, buaswn i'n fodlon aros yma am byth," ebe Gareth. "A welwn ni rai ohonynt eto?" ebe Llew'n drist.

"O, nid wyt yn meddwl eu bod wedi boddi," ebe Gareth.

"Boddodd pawb o'n cwch ni ond ni ein pump," ebe Llew.

"Efallai eu bod hwy wedi bod yn fwy ffodus na ni. O, rwy'n gobeithio bod Gwen a hwythau gyda'i gilydd," ebe Gareth.

Dyna drueni ein bod ar wahân pan drawodd y llong! Pe baem gyda'i gilydd gallasem fod wedi mynd i'r un cwch," ebe Llew.

Yr oedd y ddau wedi mynd yn brudd iawn. Ni ddaw doe a'i gyfle'n ôl i neb. Didostur ydyw deddfau bywyd.

Nid oes dim fel gwaith i yrru ymaith ofid. Yr oedd yn rhaid i Llew a Gareth weithio os am fyw.

"O! Y mae eisiau bwyd arnaf. Pa beth a gawn ni i'w fwyta?" ebe Gareth.

"Y mae'r te a'r ham a'r wyau yn sicr o fod yn barod erbyn hyn," ebe Llew. "Te twym, neis, a bara menyn hyfryd!"

"A oes colled arnat ti, Llew?" ebe Gareth yn ddifrifol.

Chwarddodd Llew. "Y mae eisiau bwyd arnaf fel tithau, ac yr wyf yn siwr fod eisiau bwyd ar Myfanwy a'r ddau arall yna. Rhaid i ni edrych am frecwast iddynt hwy a ninnau. Y mae gennym fananau rhyngom â'r gwaethaf."

Aethant at y pren banana oedd ar lán y nant. Plygai dan ei ffrwyth. Yr oedd arno ddigon o ymborth i'r pump am amser hir. Tyfai'r palmwydd coco ym mhobman, hyd yn oed ar ymyl y traeth. Coed tál iawn ydynt, a'u dail a'u ffrwythau yn uchel ar y brig. Yr oedd digonedd o'r cnau aeddfed ar y llawr o dan y coed. Casglodd y bechgyn nifer ohonynt er na wyddent yn iawn pa beth i wneud â hwy, a rhedasant tua'r gwersyll.

Yr oedd y tri eraill wedi codi o'u gwelyau, wedi ymolchi, ac wedi gwneud eu hunain mor drefnus ag y gallent. Rhedodd Myfanwy i gyfarfod â hwy.

"O fechgyn, pa le y buoch chwi?" ebe hi.

"Yr oeddwn i'n dechreu ofni fy mod wedi eich colli chwithau hefyd."

"Codasom gyda'r wawr, cawsom fath yn y môr, rhedasom ar y traeth, aethom i'r coed, a daethom â brecwast yn ôl i chwi," ebe Gareth, fel pe bai yn darllen o lyfr.

Croesawodd Madame hwy â llawer o eiriau ac ystumiau. Ychydig o'r geiriau a ddeallodd y bechgyn, ond gwyddent mai geiriau croesaw oeddynt.

"O fechgyn da!" ebe Mr. Luxton. "Y mae cnau coco gennych! Cawn hufen heddyw gyda'n bananau. Nid drwg brecwast a fydd hynny.'

Saesneg wrth gwrs a siaradai Mr. Luxton, a Saesneg a siaradai'r plant ag ef. Defnyddiai Madame eiriau Saesneg yn gymysg â'i Ffrangeg. Cymraeg a siaradai'r plant â'i gilydd, ond pan fyddai'r ymddiddan rhyngddynt i gyd, siaradent Saesneg â'i gilydd hefyd, er mwyn y lleill. Er ieuenged oeddynt, yr oeddynt o flaen y ddau arall yn hyn. Medrent wneud defnydd da o ddwy iaith.

Gwnaeth Mr. Luxton dwll yn un o'r cnau â chyllell Gareth, a daeth allan hylif tebig i hufen. Arllwysodd ychydig ohono ar rai o'r bananau a chafodd pawb ei brofi. Barnent bob un ei fod yn rhagorol. Gwyddai Mr. Luxton ei fod yn faethlon. Y gwaethaf oedd nad oedd ganddynt lestri i fwyta eu bwyd yn drefnus, ond mwynhasant ef yn fawr, a chawsant lawer o ddifyrrwch.

IX

Lle nad oedd fedd na deilen wyw,
Na nam ar ddim, na chwyn, na chri,
Hyfrytaf gwlad y gwledydd oedd,
Ac nid oedd enw arni hi.
—CRWYS (Yr Awr Aur).

"DYNA bryd da i ddechreu'r dydd," ebe Mr. Luxton, "ond daw eisiau bwyd arnom eto ymhen ychydig oriau, ac ni allwn fyw ar fananau a hufen o hyd, er cystal ydynt."

"O, mi hoffwn i gwpanaid o goffi," ebe Madame, a chodi ei dwylaw a'i hysgwyddau, a gwneud hanner gwên a hanner gŵg ar ei hwyneb.

"Hoffwn innau gwpanaid o de," ebe Myfanwy, a gwenu'n swil. Yr oedd y ddwy wedi ymadfywio'n rhyfedd ar ôl eu noswaith o orffwys.

"Pwy ŵyr na chaiff pob un ohonoch ei dymuniad heb fod yn hir," ebe Mr. Luxton. "Y mae pethau rhyfedd yn tyfu yn y rhan hon o'r byd."

"Pa le yr ydym, syr?" ebe Gareth.

"A! Dyna gwestiwn!" ebe Mr. Luxton.

A ydych chwi yn meddwl mai ar ynys yr ydym?" ebe Llew.

"Ni wn fwy na chwithau. Rhaid i ni edrych o'n cylch heddiw a phenderfynu rhai cwestiynau cyn cysgu eto," ebe Mr. Luxton. "Awn ni ein dau— Gareth a minnau—am daith i edrych pa beth a welwn, a dod yn ôl a'r hanes i chwi yma," ebe Llew.

"Dof innau os ydych chwi eich dau yn mynd," ebe Myfanwy.

"Myfanwy fach! Sut gelli di gerdded yn y gwres?" ebe Gareth.

"Chewch chwi ddim fy ngadael i. Beth pe baech chwi'n mynd ar goll?" ebe Myfanwy, a sŵn dagrau yn ei llais.

"Dere di, Myfanwy!" ebe Llew, a rhoddi ei law ar law ei chwaer, "adawaf i ddim ohonot ti."

Yna dywedodd Mr. Luxton fel pe bai wedi deall y cwbl, er mai yn Gymraeg y siaradai'r tri:—

Beth pe gwnaem fel hyn am heddiw. Efallai y gwn i fwy am rai pethau nag a wyddoch chwi eich dau, felly âf i gyda Gareth i mewn i'r wlad am ychydig. Cewch chwithau Llew fod yn gwmni i Madame a Myfanwy."

'O'r gore, da iawn, syr," ebe Llew.

"Cei dithau fynd yfory, ac arhosaf innau yma," ebe Gareth.

"One day soon, Myfanwy and me, strong, will come with you all way, way,"ebe Madame.

Aeth Llew a Gareth i roddi eu cotiau a'u gwasgodi yn ddiogel cyn cychwyn.

"Gadawaf innau fy nghot," ebe Mr. Luxton. "Y mae'n rhy drwm i'w chario yn y gwres yma. Beth sydd gennych yn eich pocedi, fechgyn? A oes rhywbeth defnyddiol gennych chwithau Madame a Myfanwy? Y mae'n bwysig i ni wybod pa stoc sydd gennym.'

Dygodd pob un ei drysorau i'r amlwg.

Yr oedd gan Llew siswrn bach a chyllell fach, darn hir o gortyn, Beibl Cymraeg, dyddiadur a gawsai yn anrheg Nadolig gan ei dad, tri phensil, atlas, crib, botwm corn, hanner coron a thair ceiniog.

Cyllell boced fawr gref oedd gan Gareth, amryw ddarnau o bensilion, india—rubber, llyfr bychan ac ynddo amryw ddarluniau o waith Gareth ei hun,— llun capten y Ruth Nikso, lluniau ei dad a'i fam, ei ewythr a'i fodryb, ei chwaer, ei gefnder, a'i gyfnither, a lluniau eraill o deithwyr y Ruth Nikso,—a phum ceiniog.

Gan Mr. Luxton yr oedd oriawr aur, cas bychan lledr ac arian nodau ynddo, deuswllt a naw ceiniog a Beibl Saesneg.

Nid pocedi oedd gan Madame D'Erville a Myfanwy, ond bagiau. Yr oedd drych tu mewn i glawr un Madame. O arferiad, edrychodd yn y drych cyn dechreu dangos cynhwysiad y bag. Nid oedd ganddi hithau ddim a fyddai o wasanaeth mawr,—pwrs a rhywfaint o arian ynddo, dwy fodrwy hardd, potel o berarogl, a dau gadach poced. Yr oedd cadach poced gan bob un o'r lleill hefyd, wrth gwrs.

Ym mag bach Myfanwy yr oedd câs bychan yn cynnwys nodwyddau bach a mawr, pinnau, gwniadur, edau a siswrn; câs bach arall a chrib a drych ynddo.

"O dyma bethau gwerthfawr!" ebe Mr. Luxton.

Cododd Madame ei dwylo.

Trysorau pennaf Myfanwy oedd y ddau gâs hynny. Cawsai hwy ar ei dydd pen blwydd diwethaf. oedd ganddi hefyd ddarlun pedair modfedd ysgwâr o Frynteg, a'i thad a'i mam a Llew a hithau yn sefyll o flaen y tŷ. Tynesid ef yr haf hwnnw cyn dechreu gwasgaru dim. Wrth edrych arno'n awr, llanwodd llygaid Myfanwy. Rhoddodd un gip ar Llew. Yr oedd ei lygaid yntau'n llawn. Syrthiodd y ddau ar yddfau ei gilydd ac wylo'n hidl. Wylai'r lleill wrth edrych arnynt. Am funud ni chlywid dim ond wylo yn gymysg â si ysgafn y môr.

"Chwi yw'r ddau mwyaf ffodus ohonom," ebe Mr. Luxton.

"Ie, yr ydych gyda'i gilydd," ebe Gareth. "Yr wyf i heb neb."

"Mon Dieu! Mon Dieu!" ebe Madame.

"Ond rhaid i ni wneud y goreu o'r gwaethaf," ebe Mr. Luxton. "Y mae ein bywyd gennym. A ydym yn ddigon diolchgar am hynny? Y mae llawer yn gorfod byw heb eu rhai annwyl. Rhaid i ninnau wneud yr un peth. Rhaid i bob un ohonom wneud ei fywyd yn werth ei fyw, hyd yn oed yma, ymhell oddiwrth bawb. Y mae Duw yn agos atom yma, ac yn gwylio drosom."

Os mai'r plant oedd y cyntaf i wylo, hwy oedd y cyntaf i sychu eu dagrau hefyd. Ni allent fod yn drist yn hir mewn lle mor hardd.

"Peidiwch â cholli dim o'r pethau sydd gennych. Ni wyddom pa bryd y deuant yn ddefnyddiol," ebe Mr. Luxton. "Pe baem yn byw yn agos i gyfleusterau buaswn yn dweyd wrthych chwi Gareth am ddatblygu eich talent. Ni synnwn glywed am danoch yn arlunydd mawr ryw ddydd."

"Nid oes gennyf ychwaneg o bapur, syr," ebe Gareth.

"Efallai daw papur o rywle rywbryd," ebe Llew. "O, y mae dyddiadur gennych chwi, Llew, onid oes? Yr oedd gennyf innau un. Tebig ei fod gyda phethau eraill yn fy nghist ar waelod y môr. A fedrwch chwi ddweyd pa ddydd yw hi heddiw?"

"Y dydd y daeth y niwl mawr yr ysgrifennais ddiwethaf, syr. Dim ond dau air sydd gennyf gyferbyn â'r dydd hwnnw. Dyma hwy: "Dechreu tawelu." Nid oes dim gyferbyn â'r tri diwrnod cyn hynny. Yr oedd y llong yn siglo gormod."

"Ie, ac wedi'r tawelu daeth y niwl. Pa bryd ar ôl hynny y trawodd y llong?"

"Ymhen ychydig oriau, 'rwy'n meddwl, llai na diwrnod, 'rwy'n siwr."

"Yn y nos y trawodd," ebe Myfanwy.

"Y niwl oedd yn gwneud y nos," ebe Gareth.

"Na, credaf fod Myfanwy'n iawn. Yr oedd yn dechreu nosi cyn i'r niwl ddod. Aethom i'r cwch felly ar yr un-fed-ar-ddeg, neu yn fore ar y deuddegfed. Ai deuddydd fuom ynddo?"

"Ie, nos a diwrnod a nos, ac yr oeddym yma cyn diwedd y diwrnod arall," ebe Llew.

Cauodd Madame ei llygaid a chrynu drwyddi wrth atgofio'r amser ofnadwy hwnnw.

"Daethom yma felly ar ddydd Iau, y trydydd dydd ar ddeg o Dachwedd. Rhaid i ni gadw cyfrif o'r dyddiau. Gwna'r dyddiadur yma'r tro hyd ddiwedd y flwyddyn. Rhoddwch farc gyferbyn â'r dyddiad ar ddiwedd pob dydd. Bydd yn rhaid i ni ddyfeisio rhywbeth ar gyfer y flwyddyn nesaf."

"Y mae almanac am y flwyddyn nesaf ar ddiwedd y dyddiadur," ebe Myfanwy. "Rhagorol. Gwna hwnnw'r tro'n iawn."

"Ond gobeithio na fydd ei eisiau arnom," ychwanegai Myfanwy.

"Ie, fy merch annwyl. Dyna'n gweddi ni bob un," ebe Mr. Luxton.

"Fechgyn! Dewch i olchi'r cwch yma cyn awn o'r fan. A dyma drysorau."

Yn y cwch cawsant focs tin arall, cot a adawsai rhyw druan ar ôl, pâr o esgidiau ar ôl rhywun arall, darn hir o raff gref, dau rwyf, a blychaid o Swan Vestas.

Gadawaf y pethau gwerthfawr hyn yn eich gofal chwi, Myfanwy," ebe Mr. Luxton. "Da chwi, byddwch ofalus ohonynt. Os cawn rywbeth i'w goginio, bydd yn dda i ni gael tân."

Wedi golchi'r cwch, clymasant ef â'r rhaff yn ddiogel wrth ddarn o graig mewn man cysgodol. Yna aeth Mr. Luxton a Gareth ar eu taith.

X

Rhedai balm yr awel deneu drwy yr irgoed glâs dan sisial
Llesmair ganig uwchben grisial y dŵr gloywa fu erioed;
Fel y clywsoch ŵr o Gymro'n gosod pennill ar y tannau,
Felly neidiai'r chwim gorfannau ar wefusau dail y coed.
—W. J. GRUFFYDD (Ynys yr Hud).

CERDDODD y tri eraill gyda hwy hyd y fan lle llifai'r nant dros y traeth. Dilyn cwrs y nant i fyny at ei tharddell oedd y cynllun goreu, meddai Mr. Luxton. Aeth y ddau yn fuan o'r golwg yn y coed.

Ar y dechreu, rhestri o balmwydd coco, yn gŵyro'n hiraethus tua'r môr, oedd o'u cylch ym mhobman. Rhai enfawr ar ffurf rhedyn yw dail y coed hyn. Y mae'r goes, neu gangen ganol y ddeilen tua phymtheg troedfedd o hyd. Tŷf y ffrwyth gwyrdd a'r rhai brown aeddfed ar yr un pryd ar y pren. Yr oedd llu ohonynt wedi syrthio ar y ddaear. Cododd Mr. Luxton ddwy o'r rhai gwyrdd, a gofynnodd i Gareth am fenthyg ei gyllell. "Nid yw'r rhai yna yn aeddfed," ebe Gareth, ac estyn ei gyllell wedi ei hagor yng nghyntaf.

'Gwn hynny," ebe Mr. Luxton. "Darllenais rywle fod sudd hyfryd yn y rhai gwyrdd yma, un da at dorri syched, a'i flâs rywbeth yn debig i lemonêd. Cawn ei brofi'n awr."

"O, rhagorol!" ebe Gareth, wedi sugno peth o'r hylif o'r twll a wnaethai Mr. Luxton yn y gneuen. "Dyna drueni na bai'r lleill yma gyda ni! Cawn ddigon o lemonêd mwy, bryd y mynnom. Rhaid i ni fynd â nifer dda ohonynt yn ôl gyda ni."

"Y pwnc yw sut i'w cario. Arhoswch! Caiff y pren yma roddi bag i ni eto. Dyma un gweddol isel. A fedrwch ei ddringo a thorri cangen i mi!"

Nid gwaith hawdd oedd dringo'r pren am nad oedd lle i roddi troed arno. Gwaith anhawddach fyth oedd torri'r gangen. Wedi llwyddo, taflodd hi i lawr, a llithrodd yntau i lawr ar ei hôl.

"Dyma'r peth oeddwn am ei gael," ebe Mr. Luxton, a thynnu'n rhydd yn ofalus rywfath o liain oedd am fôn y gangen. Dywedodd Gareth iddo gael gwaith caled i dorri'r gangen am fod y lliain yn ei dál mor ddiogel wrth y pren. Dywedodd Mr. Luxton fod yr un peth wrth fôn pob cangen o'r palmwydd coco, er mwyn eu cadw rhag eu hysigo gan y gwynt. Un brown, cryf, ydoedd, wedi ei weu fel rhai o'r defnyddiau a werthir mewn siopau.

"Edrychwch!" ebe Mr. Luxton. "Y mae hwn tua hanner llath o hyd a thua troedfedd o led. Gallwn wneud bag bychan ohono drwy glymu ei gorneli." "Gwell cael un neu ddau arall ato," ebe Gareth.

"Nid oes amser yn awr. Gallwn gael digon eto bryd y mynnom. Bydd yn ddefnyddiol iawn i ni at lawer o bethau. Gallem wneud dillad ohono, pe bai angen."

"Lemonêd, hufen, cig a dillad ar yr un pren!" ebe Gareth.

Ar ochr arall y nant yr oedd y pren banana, a'i ddail yn chwe troedfedd o hyd a hanner cymaint â hynny o led, a'i glystrau o ffrwythau yn hanner ymguddio rhyngddynt. Nid oedd coed tál rhyngddo â'r traeth, a da oedd hynny, neu ni buasai Llew wedi ei weld ar y foment yr oedd cymaint o'i angen. Penderfynasant beidio â chario bananau gyda hwy ar eu taith, gan y byddent yn debig o gael digon i'w fwyta pa le bynnag yr aent.

Yn fuan, dechreuasant ddringo'n raddol. Tyfai yma lawer math o goed mawrion, a'u dail llydain. bron â chau allan oleuni'r haul. Drwy brysgwydd tew y cerddent. Yr oedd pob un o'r ddau wedi gofalu arfogi ei hun â ffon gref cyn cychwyn. Bu'n rhaid defnyddio'r ffyn yn awr i agor llwybr o'u blaen. Ymblethai'r liana gwydn am eu traed nes bron â'u rhwystro i symud. Yr oedd ar Gareth ofn sathru ar seirff neu gyfarfod â baedd gwyllt neu lew neu ryw greadur ffyrnig arall. Aethant ymlaen o gam i gam heb i ddim annymunol felly ddigwydd.

Daethant at le mwy agored. Ni welodd neb le harddach erioed. Bwrlymai ffynnon risial o dan ddarn o graig, a llifai fel llinyn arian drwy garped gwyrdd o fwsogl a phorfa. Tyfai blodau gwyn a choch a glâs a melyn o amgylch y fan. Ni wyddai hyd yn oed Mr. Luxton eu henwau. Tuhwnt i'r ffynnon yr oedd pren banana arall, ac ar y llethr yr ochr arall fforest o lwyni,—orennau, lemonau, a rhyw ffrwythau eraill dieithr i'r ddau deithiwr. Hedai myrdd o ieir bach yr haf o bob lliw'r enfys o flodyn i flodyn. Codai twrr o adar i'r awyr yn awr ac yn y man,—adar amryliw fel ieir bach yr haf, ond adar digân. Ni chlywid dim sŵn yn y man paradwysaidd hwnnw ond tincl tincl y nant a rhu pell yr eigion yn taro ar y creigiau cwrel.

Eisteddasant wrth y ffynnon am funud o seibiant. Yfasant o'r dŵr clir a bwytasant fananau ac orennau. "Yr wyf yn siwr y gallai Madame a Myfanwy gerdded hyd yma," ebe Gareth.

'Gallent, yn ddiau," ebe Mr. Luxton, "pe cerddem ni ein tri o'u blaen a gwneud llwybr iddynt â'n ffyn." "O, bydd yn hyfryd bod yn y lle hwn gyda'i gilydd," ebe Gareth.

Ymlaen â hwy drachefn. Ai eu llwybr yn fwy a mwy serth. Heb gymryd amser i sylwi ar y rhyfeddodau o'u cylch, cerddasant yn ddygn drwy'r prysgwydd tew. Wedi tua dwy awr o ddringo caled, daethant allan i le uchel, gwastad a moel. Yr oeddynt ar ben y bryn.

Ar y pen isaf iddo, rhyw fryn hir, cul, ydoedd, a'i gopa'n wastad ar un pen ac yn graddol ymgodi i bigyn uchel ar y pen arall. Ar y fan lle safent hwy yr oedd porfa dew esmwyth. Yn uwch i fyny rhyngddynt â'r pigyn gwelent dyrrau o goed isel. Beth oedd tuhwnt i'r pigyn, ai môr neu dir, ni wyddent.

Yr oedd golygfa hardd iawn o'u blaen. Ar dair ochr iddynt yr oedd y môr. O'r pellter hwnnw ymddangosai, yn unol â'i enw, yn Fôr Tawel. Ar yr ochr dde ac o'u blaen gwelent y rhibyn cwrel a'r lagŵn dawel o'i fewn. Ni fedrent weld a oedd y rhibyn hefyd ar yr ochr chwith. Nid oeddynt yn ddigon uchel, oherwydd tuhwnt i'r dyffryn cul y daethent drwyddo yr oedd bryncyn arall, a rhwystrai hwnnw hwy i weld y traeth. Awyddai Gareth fynd ymlaen ar ben y bryn hyd ei gwrr pellaf, ond barnai Mr. Luxton y byddai'r daith yn rhy bell iddynt fedru cyrraedd yn ôl at y lleill cyn machlud haul.

"Rhaid i ni adael ein gwaith ar ei hanner heddiw, Gareth, a dyfod eto yn y bore bach yfory, ebe Mr. Luxton. "Y mae'n bwysig i ni wybod ai ar ynys yr ydym yn byw."

"Nid oes neb arall yn byw yma, beth bynnag, neu buasem wedi eu gweld neu weld eu hôl rywle.

"Gobeithio er mwyn popeth nad oes."

Aethant yn ôl, hyd y gallent, dros yr un llwybr, ond buont yn hir iawn cyn dyfod at y ffynnon, ac wedi dyfod, temtid hwy i aros a sylwi ar y gwahanol ffrwythau.

"Hwre!" ebe Mr. Luxton yn sydyn, "Dyma fi wedi cael y Pren Bara. Edrychwch! A welsoch chwi dorthau yn tyfu ar bren o'r blaen?"

Syllu'n sýn a wnaeth Gareth. Pren tebig ei faint i bren afalau mawr ydoedd, a'i ddail yn rhai mawr a llyfn o liw gwyrdd tywyll a thua troedfedd neu fwy o hyd. Edrychai ei ffrwyth yn debig iawn i dorthau bychain. Breadfruit yw yr enw Saesneg arno.

"Wedi ei goginio, y mae hwn yn debig iawn ei flas i fara, ac yn faethlon iawn, ebe Mr. Luxton. "Dewch i dynnu rhai."

"Ond sut coginiwn ni ef? ebe Gareth.

"Angen yw mam dyfais. rhywbeth."

Nid oes llestr gennym,"

Rhaid i ninnau ddyfeisio

Cyn mynd ymhell safodd Mr. Luxton o flaen rhyw blanhigion isel, a dechreu turio â'i ffon ac â'i ddwylaw. Daeth gwreiddyn mawr i'r golwg o liw porffor ac yn fwy ei faint na'i ben. Cafodd un arall mwy fyth o dan blanhigyn arall.

"Yam yw enw hwn," ebe Mr. Luxton. "Bwyteir ef bob dydd gan bobl y gwledydd lle y tŷf, ac y mae yn flasus a da.

"Dyna dda eich bod yma!" ebe Gareth. "Ni fuasai Llew a minnau yn gwybod gwerth y pethau hyn. Byddem yn sicr o newynu ynghanol digonedd."

"Nid yw darllen a dysgu yn waith ofer, hyd yn oed mewn lle fel hwn," ebe Mr. Luxton.

Yna crynhoisant gymaint o ffrwythau âg a fedrent eu cario,—bara, yam, orennau a lemonau—a brysiasant o'r fan.

Wedi cyrraedd y traeth, synnodd y ddau deithiwr llwythog a blinedig weld tân mawr yn y gwersyll, a Madame a Myfanwy a Llew yn penlinio o'i gylch, Daeth arogl hyfryd i'w ffroenau,—arogl pysgod yn rhostio. Rhedasant ymlaen er trymed eu beichiau.

Nid oedd y "teulu gartref" wedi treulio'r dydd yn segur. Heb na rhwyd na bach daliasai Llew a Myfanwy nifer o bysgod yn y lagŵn. Rhyw fath o ysgadan oeddynt. Dywedodd Madame eu bod yn dda i'w bwyta â dangosodd y ffordd i'w glanhau. Yn awr yr oedd y tri yn dál un ymhob llaw ar flaen gwialen fain wrth y tân mawr, ac yr oedd y swper flasus bron â bod yn barod. Dyna groesaw a gafodd Mr. Luxton a Gareth ar ôl eu taith bell!

"Trueni na bai gennym dipyn o fara a chwpanaid o de gyda'r pysgod yma," ebe Myfanwy.

"Gallwn fyw heb de," ebe Mr. Luxton, ond y mae Gareth a minnau wedi gofalu am ddigon o fara."

Edrychodd y tri eraill yn sýn iawn.

"Bara!" ebe Llew. "Pa le y cawsoch ef?"

"Ei brynu, wrth gwrs, yn siop y pentref," ebe Gareth.

"Edrychwch!" ebe Mr. Luxton, a dangos y torthau. "Bara heb ei bobi ydyw. Gallwn ei bobi'n awr ar y tân yma."

"O, dyna fara!" ebe Myfanwy gyda dirmyg.

Tyfu ar bren y mae hwnyna. Y mae fel lemon mawr heb aeddfedu."

"Ah! L'arbre à pain," ebe Madame.

"Ie," ebe Mr. Luxton. "Hwn yw prif fwyd llawer o bobl fel y mae bara gyda ni. Synnwn i ddim nad yw'n llawn mor faethlon â bara, a llawn mor flasus hefyd ar ôl ei goginio. Cawn ei brofi 'n awr," Rhoddodd dair o'r torthau yn lludw poeth y tân. Yr oedd y fflamau mawr wedi mynd, ond yr oedd digon o wres ar ôl.

"Am y tro hwn," ebe Madame, "bwytâwn y pysgod yng nghyntaf a'r bara ar eu hôl, neu bydd y pysgod wedi oeri a mynd yn ddiflas."

Rhoddodd ei gyfran i bob un ar ddarn o ddeilen banana. Defnyddient eu bysedd yn lle ffyrc. Chwarddent am eu dull barbaraidd o fwyta, ond ni fu pysgod erioed yn fwy blasus na'r rhai hynny.

Yna daeth tro'r bara. Yr oedd erbyn hyn wedi rhostio a'i groen wedi cracio, a'r bywyn gwýn wedi dyfod i'r golwg. A dau bren cododd Mr. Luxton y tair torth i ddysgl. Deilen oedd y ddysgl eto. A chyllell Gareth wedi ei sychu'n ofalus â deilen arall, torrodd ymaith y croen a thynnodd allan ganol y ffrwyth, neu y galon. Nid yw hwnnw'n dda i'w fwyta. Yna cododd Madame ddarn o'r bara ffres hyfryd i bob un, ar blatiau glân, bid siwr. Rhyngddynt bwytasant y tair torth, a barn pob un ohonynt oedd eu bod yn rhagorol. I orffen y pryd, cawsant faint a fynnent o orennau a bananau, a gofalodd Gareth fod digon o lemonêd ar gyfer pob un.

Ar ôl swper—nid oedd eisiau golchi llestri—buont yn adrodd helyntion y dydd i'w gilydd. Disgrifiodd Mr. Luxton a Gareth gymaint ag a welsent o'r ynys, os ynys ydoedd. Gan nad oeddynt yn sicr ar y pen hwnnw, trefnwyd bod y ddau fachgen i gychwyn gyda'r wawr drannoeth, a mynd hyd ben pellaf y bryn. Ar awgrym Gareth, penderfynwyd eu bod oll i fynd hyd y ffynnon, a Mr. Luxton a Madame a Myfanwy i aros yno hyd nes y deuent hwy eu dau yn ôl. Yr oedd Myfanwy erbyn hyn yn fwy cartrefol. Wedi byw diwrnod yn y lle, ac wedi deall nad oedd yno anifeiliaid na dynion gwyllt, yr oedd yn fodlon i'r bechgyn fynd o'i golwg am dipyn.

"Yn awr, gwell i ni fynd i orffwys," ebe Mr. Luxton. "Y mae'r haul ar fynd i lawr. Bydd rhaid codi'n fore yfory."

"Lw show you bedrooms" ebe Madame, a gwenodd Myfanwy a Llew. ("Lw" oedd ffordd Madame o ddywedyd enw Llew, a "Thlew" a ddywedai Mr. Luxton.)

Tu ôl i'r tân, o dan gysgod y palmwydd, gwelodd Mr. Luxton a Gareth bump o gabanau bychain. Goleu'r tân a'u cuddiasai oddiwrthynt o'r blaen. Yr oedd y teulu gartref yn wir wedi bod yn brysur iawn. Gwir mai ysgafn a bregus oedd y cabanau. Nid oeddynt ond polion main a dail. Ond rhoddent gysgod rhag y gwlith, ac yr oedd dail sych, glân, yn wely esmwyth ym mhob un. Ar y tywod yr oedd eu seiliau, a phe deuai storm, ar lawr y byddent yn sarn. Yn ffodus, ni ddaeth dim o'r fath y noson honno. Cawsant bob un gysgu'n felys hyd doriad y wawr.

XI

Pob melyster coch a melyn aeron ar y cangau llwythog
A wnai ochrau'r bronnydd ffrwythog yn rhyw boenus drymaidd sawr,
A chymhelri cymysg liwiau'r adar gwyllt yn gweu drwy' i gilydd
Adar Duw yn ddigywilydd ym mhellafoedd y môr mawr.
—W. J. GRUFFYDD (Ynys yr Hud).

"YN WIR, y mae awyr y lle hwn yn iach," ebe Mr. Luxton bore drannoeth. "Er fy mod wedi blino cymaint neithiwr, teimlaf fel llanc heddiw."

Dywedodd Madame ei bod hithau eisoes yn teimlo'n iachach nag y bu er ys tro, ac yn ieuengach hefyd.

Am y bechgyn a Myfanwy, er eu holl helbulon, ac er colli ohonynt bawb a phopeth, teimlent yn llawn hwyl a hoen. Yr oedd ysbryd antur wedi eu meddiannu. Ni wyddid pa beth a ddigwyddai na pha ddarganfyddiadau diddorol a wneid o ddydd i ddydd. Llithrai'r gorffennol o'u meddwl. Yr oedd bywyd yn felys o hyd.

Fel gorymdaith, un ar ôl y llall, yr aent gyda glán yr afon fach, a ffon gref yn llaw pob un—Gareth oedd y cyntaf, yna Llew, Mr. Luxton, Myfanwy a Madame D'Erville. Gwneid tipyn o lwybr clir felly ar gyfer y ddwy olaf. Nid oedd dim o ôl teithwyr y diwrnod cynt yno. Yr oedd y prysgwydd tew a'r liana wedi mynnu eu lle drachefn.

"O, dyma baradwys!" ebe Madame, pan ddaethant at y lle agored a'r ffynnon.

Ie" ebe Mr. Luxton, "paradwys yw yn wir. Efallai nad oes neb o'r blaen wedi gweld yr harddwch hwn, ond nid yw Natur am hynny yn llai gofalus gyda phob rhan o'i gwaith. Y mae popeth yn berffaith yma."

"Efallai mai er ein mwyn ni y gwnaed y lle hwn," ebe Myfanwy.

"We two, Myfanwy and me, enough strong today to go top of hill," ebe Madame.

"O Madame! Dyna falch y byddaf os dewch chwi," ebe Myfanwy.

Yr oedd y lleill yn falch hefyd. Byddent yn hapusach gyda'i gilydd. Cymerasant dipyn o seibiant wrth y ffynnon. Anodd oedd symud o'r lle hudol. Deuai rhyw ryfeddod newydd i'r golwg o hyd. Cododd twrr o barôtau o rywle, a hedeg yn wyllt uwchben y llecyn agored. Edrychent yn union fel enfys ar wib. Cyn i neb orffen synnu at eu lliwiau gogoneddus gwaeddodd Myfanwy'n wyllt:—

Llew! Gareth! Dewch yma i gyd! O, dyma ddeilen yn cerdded!"

Syllai Myfanwy'n frawychus ar y creadur bach rhyfedd. Yr oedd yn union fel deilen, a dyna fe'n symud ohono'i hun! Cododd Mr. Luxton ef ar ddeilen fawr fel y gellid ei weld yn well. Symudai eto o un pen i'r llall i'r ddeilen fawr. Rhaid bod ganddo ben a llygaid a choesau, ond ni fedrai neb ddywedyd llai nad deilen oddiar bren ydoedd. Dywedodd Mr. Luxton y gwyddai ef fod creaduriaid felly i'w cael, ond nas gwelsai o'r blaen, a bod creaduriaid bach a mawr y goedwig wedi eu gwisgo yr un fath â'u cylchynion er mwyn eu diogelwch.

Fel y teigr a'r llewpard," ebe Llew.

"A'r crocodil hefyd, fel gwymon yn y dŵr," ebe Gareth.

"O dir!" ebe Myfanwy neu lew yma!"

"Beth pe gwelem deigr"

"Nid oes eisieu i chwi ofni hynny," ebe Mr. Luxton. Rhoddodd ei eiriau pendant gysur mawr i Myfanwy, ac i'r lleill hefyd.

Yn awr, dim rhagor o ymdroi," ebe Mr. Luxton, neu ar hanner y bydd ein gwaith heno eto. Cawn aros i edrych ar y rhyfeddodau ar ein ffordd yn ôl."

Cerddasant ymlaen mewn cyfnos hyfryd. Gwelent ddarnau o'r awyr lâs rhwng brigau tál y coed. Weithiau ni welent hi o gwbl. Weithiau hefyd, deuai llain lydan o'r môr i'r golwg—glesni arall a'r haul yn chwarae arno. Nid oedd eu llwybr mor serth ag oedd i Mr. Luxton a Gareth y diwrnod cynt. Cyn hir daethant at lecyn arall gweddol wastad.

"Sut na welsom ni hwn ddoe?" ebe Mr. Luxton, 'Rhaid ein bod wedi newid ein llwybr," ebe Gareth. "Beth bynnag, credaf ein bod wedi darganfod rhywbeth diddorol a defnyddiol arall," ebe Mr. Luxton. "Rhaid i ni fynnu amser i edrych ar y llwyni yma."

Yr oedd yno dwrr o goed main, fel rhyw wialennau tál. Yr oeddynt tua deunaw troedfedd o hyd a dwy fodfedd ar draws, a thwrr o ddail ar eu brigau. Torrodd Mr. Luxton un ohonynt â chyllell Gareth, a daeth allan dorreth o sudd. Rhoddodd ychydig ohono ar ei dafod, a gofynnodd i'r lleill wneud yr un peth.

"O, y mae fel triagl!" ebe Myfanwy.

"Y Pren Siwgr ydyw," ebe Llew.

"Tybed a oes coffi hefyd yn y lle rhyfedd hwn?" ebe Madame.

"Y mae llaeth a siwgr gennym yn barod," ebe Gareth.

"Synnwn i ddim yn wir nad oes yma de a choffi," ebe Mr. Luxton. "Os ydynt yma, byddwn yn sicr o'u cael ryw ddiwrnod. Dyma i ni ddigon o siwgr beth bynnag."

Ac y mae yn siwgr pur," ebe Madame.

"Dim ond pethau pur a werthir yn siopau'r ynys hon," ebe Gareth.

"Nid wyt yn siwr eto mai ynys ydyw," ebe Myfanwy. "Nac ydym, a dyma ni'n anghofio ein neges eto,' ebe Mr. Luxton. "Dewch ymlaen!"

Cafodd pob un ddarn hir o'r pren siwgr i'w sugno ar y ffordd.

"Trueni bod y siop felysion mor bell, onide Myfanwy?" ebe Gareth.

"Os deuwn yn ôl ffordd yma, cofia dorri lot dda," ebe Myfanwy.

Cyn cyrraedd copa'r bryn gofynnodd Mr. Luxton i'r bechgyn dorri deilen fawr ar gyfer pob un i'w defnyddio'n gysgod rhag yr haul pan adawent y goedwig.

Daethant allan lawer yn uwch i fyny na'r diwrnod cynt. Am amser ni wyddent eu bod ar ben y bryn, oherwydd yr oeddynt ynghanol coed o hyd. Yr oedd y darn gwastad moel ymhell o'u hôl. Yna daethant allan yn sydyn a gweld eu bod o fewn tua dau can llath i'r pigyn uchaf. Rhedodd y plant ymlaen yn gyffrous. Ai'r lle yn fwyfwy serth fel yr aent ymlaen. Dyna hwy ar y brig, a Madame a Mr. Luxton yno bron cyn gynted â hwythau. A dyna neges y daith wedi ei chyflawni.

Ie, ynys ydoedd. Edrychodd y pump yn hiraethus ar yr ehangder o fôr oedd o'u cylch ymhob cyfeiriad, a'r ynys fechan y safent arni ond megis botwm ar wyneb y dyfnder mawr. Pa le yr oeddynt? Pa beth oedd tudraw? Pa le yr oedd eu rhai annwyl? Ai ar yr ynys unig hon y treulient eu hoes ac y byddent farw?

Dawnsiai'r môr dan wenau'r haul, a'r unig sŵn a glywent oedd cri'r gwylanod ar y creigiau islaw.

Wedi'r cyfan yr oedd yn dda ganddynt mai ar ynys yr oeddynt ac nad oedd ynys arall yn y golwg. Yr oeddynt mewn llai o berigl felly. Gwyddent oddiwrth yr hin ac oddiwrth ffrwythau'r ynys mai yn rhywle tua'r cyhydedd yr oeddynt. Gwyddai Mr. Luxton o leiaf hefyd fod rhai o ynysoedd y cyhydedd ymhell o fod yn ddiogel i ddynion gwynion. Diau mai un o gannoedd ynysoedd unig Môr y De oedd hon, heb neb yn byw arni wrth bob tebig. Efallai na ddeuai neb byth i'w blino yma. Ar y pryd, beth bynnag, yr oeddynt yn ddiogel, a digon o bethau ganddynt i'w cynnal.

Gwelent yr ynys yn gyfan o'r man y safent arno. Un hir, gul, ydoedd. Yn ôl barn Mr. Luxton mesurai tua phum neu chwe milltir o'r Gorllewin i'r Dwyrain, a thua tair milltir yn ei man lletaf ar draws. Yr oedd y bryn hir fel rhyw asgwrn cefn i'r ynys. Ymgodai'n raddol nes cyrraedd uchter o tua chwe chan troedfedd yn y pen dwyreiniol lle yr oeddynt hwy yn awr. Tua'r Gogledd disgynnai'n serth iawn am ychydig bellter, ac yna yn fwy graddol tuag at y traeth. Daethent hwy i fyny ar yr ochr ddeheuol. Yno ceid llethr coediog, yna gwm cul, a thuhwnt i'r cwm, fryn isel coediog, hir fel y llall, a'r môr ar ei odre. O gylch yr ynys yr oedd y lagŵn, mewn rhai mannau yn hanner milltir o led, mewn mannau eraill yn chwarter milltir a llai na hynny. Tuhwnt iddi, gwelent y rhibyn cwrel, ac oddiallan, y môr mawr. Ni allent weld y traeth, ond ychydig ohono ar ochr y Gogledd, oherwydd, er fod pen y bryn yn foel, ychydig yn îs i lawr tyfai palmwydd a choed eraill yn dew, nes cuddio'r traeth oddiwrthynt. Ni allent ychwaith weld traeth y De. Cyfodai'r bryn isel a'i goed tál rhyngddynt â hwnnw.

"Byddwn ddyddiau lawer cyn gwybod popeth am yr ynys yma," ebe Gareth.

"Cawn ddigon o amser at hynny," ebe Llew. "Pam na allem ni fynd yn y cwch ar y lagŵn o'i chylch?" ebe Gareth.

"Hwre! Byddai hynny'n hyfryd," ebe Myfanwy.

"No climb, only sit and look all the day," ebe Madame. "A dweyd y gwir, yr oeddwn i wedi anghofio bod gennym gwch," ebe Mr. Luxton, ond ni fuasem yn mentro ymhell ynddo cyn gwybod mai ar ynys yr ydym. Gwyddom hynny erbyn hyn, ac os mynnwch, gwnawn yn ôl awgrym Gareth bore Llun."

Yr oedd y cynnig wrth fodd pawb. Aethant yn ôl heibio'r blanhigfa siwgr. Cynghorodd Mr. Luxton y bechgyn i beidio â thorri llawer o'r prennau, oherwydd er meined ydynt, y maent yn drwm iawn. Yr oeddynt wedi bwyta cymaint drwy'r dydd fel nad oedd eisiau swper arnynt. Da oedd ganddynt daflu ymaith eu blinder melys mewn gorffwys a chwsg.

XII

O ryfeddod bod yr Arglwydd wedi cadw ei drysorau
Draw ynghudd tu ôl i ddorau ynys fach ym Môr y De.
—W. J. GRUFFYDD (Ynys yr Hud).

YR OEDD yn ddydd Sul drannoeth, eu Sul cyntaf ar yr ynys. Cytunasant nad oedd gweithio i fod ar y dydd hwnnw. Yr oedd eisiau dydd o orffwys ar eu cyrff. Yr oedd hefyd eisiau iddynt dreulio ychydig amser gyda'i gilydd i feddwl am rywbeth heblaw pethau bach y bywyd hwn. Nid oedd hyn yn hollol eglur i Llew a Gareth a Myfanwy. Gan nad oedd capel nac eglwys ar yr ynys, buasai'n well ganddynt hwy fynd am daith hir eto i ryw ran arall o'r ynys, ond edrychent eisoes ar Mr. Luxton fel eu hathro a'u harweinydd, a pharchent ei orchmynion. Yr oedd Madame yn fodlon iawn wrth edrych ymlaen at ddydd o orffwys.

Yr oeddynt oll ar eu traed gyda'r wawr. Pwy allasai orwedd a haul ac awel yn galw arnynt i fwynhau'r dydd? Fel ar y ddau fore cynt aeth Mr. Luxton a'r bechgyn i un cyfeiriad a Madame a Myfanwy i gyfeiriad arall i ymolchi yn nyfroedd clir y lagŵn. Yr oedd crib fach Myfanwy a'r drych oedd ar glawr bag Madame yn bethau defnyddiol iawn erbyn hyn.

"Trueni na bai gennym ddillad dydd Sul i'w gwisgo heddiw," ebe Myfanwy.

"Yr oedd gennyf i gistiaid o'r dillad harddaf," ebe Madame gydag ochenaid. "Beth a wnawn pan dreulia'r rhai hyn?"

"Peidiwch â gofidio, Madame. Daw dillad i ni o rywle pan fydd eu heisiau arnom. Synnwn i ddim eu gweld yn tyfu ar y coed yn y lle rhyfedd hwn," ebe Myfanwy.

Wedi borefwyd, darllenodd Mr. Luxton y ddegfed Salm wedi'r pedwar ugain o'i Feibl Saesneg. Darllenai yn araf iawn, fel y gallai Madame ei ddilyn. Yna darllenodd Llew o'i Feibl Cymraeg y paragraff olaf o'r chweched bennod yn Efengyl Mathew. Dilynai Mr. Luxton a Madame yr adnodau o un i un yn y Beibl Saesneg. Synnai'r ddau fod Llew yn gwybod ar unwaith felly am ddarn mor darawiadol i'w ddarllen. Yna canodd y tri phlentyn gyda'i gilydd emyn Cymraeg. Yn sydyn, heb i neb ofyn iddi, dywedodd Madame:—

"Rhaid i minnau wneud fy rhan. Mi wn un Salm. Mi a'i hadroddaf i chwi yn awr. Y drydedd Salm ar hugain yw hi."

Dyma'r Salm fel yr adroddodd Madame hi:—

L'Éternel est mon berger, je n'aurai point de disette.

Il me fait reposer dans des parcs herbeux, et il me conduit le long des eaux tranquilles. Il restaure mon âme, et il me mène par des sentiers unis, pour l'amour de son nom.

Même quand je marcherais par la vallée de l'ombre de la mort, je ne craindrais aucun mal, car tu es avec moi c'est ton bâton et ta boulette qui me consolent.

Tu dresses la table devant moi, à la vue de ceux qui me persécutent: tu oins ma tête d'huile, et ma coupe est remplie.

Quoi qu'il en soit, les biens et la miséricorde m'accompagneront tous les jours de ma vie, et mon habitation sera dans la maison de l'Éternel pour longtemps."

Yna gweddïodd Mr. Luxton drostynt i gyd. Teimlent bob un yn hapusach ar ôl y cyfarfod bach hwnnw. Rywfodd, teimlent nad oeddynt yn unig ar yr ynys. Yr oeddynt yng ngolwg Rhywun ac o dan ofal Rhywun oedd â phob gallu yn Ei law.

Yr oedd mynd am dro trwy'r wig allan o'r cwestiwn. Byddai'n rhaid clirio llwybr o'r newydd. Gwyddent na fyddai yno ddim o ôl y llwybr a wnaethent ddoe. Ni fyddai teithio llafurus felly yn orffwys o gwbl. Felly, cerddasant yn hamddenol ar y traeth,—Gareth a Llew a Myfanwy heb nac esgidiau na hosanau. Erbyn hyn, yn droednoeth y cerddai'r bechgyn bob amser ond pan aent i'r wig, ac yr oedd Myfanwy yn prysur ddilyn eu hesiampl. Dyna bleser sydd, i fach a mawr, mewn cerdded yn droednoeth ar lán y môr!

Aethant i gyfeiriad arall y tro hwn,—i gyfeiriad y De. Nid oedd neb ohonynt wedi crwydro ond rhyw ychydig gamau i'r cyfeiriad hwn o'r blaen. Rhan ydoedd o'r traeth y methasent ei weld o ben y bryn. Yr oedd y plant mewn hwyl. Dywedent ynddynt eu hunain eu bod yn cael taith ymchwil wedi'r cwbl, er mai dydd Sul ydoedd.

Yn union wedi mynd heibio'r trwyn cyntaf beth a welent ond Pren Bara mawr yn tyfu ar fin y traeth a digonedd o ffrwyth arno. Yr oeddynt yn falch neilltuol i'w weld. Ni fyddai'n rhaid cario bara o bell ffordd mwy. Y mae siop yn ymyl eich drws yn gyfleus iawn.

Traeth cul oedd ar yr ochr hon. Yr oedd y rhibyn cwrel, hefyd, yn agos iawn,—lai na chwarter milltir oddiwrthynt. Gwelent yn eglur y palmwydd cnau a rhai coed main eraill a dyfai arno.

"Pwy adeiladodd y wal yna o gylch yr ynys?" gofynnai Myfanwy.

"Dod ei hunan a wnaeth," ebe Gareth.

"Creaduriaid bach a'i hadeiladodd," ebe Llew. "Paid â siarad dwli, Llew," ebe Myfanwy, yn Gymraeg.

"Y mae gennyf i, neu yr oedd gennyf—raff hardd iawn o gwrel coch ymhlith pethau eraill yn fy nghist sydd yn awr ar waelod y môr," ebe Madame, "ond ni wn i ddim sut y gwnaed y cwrel."

"Y mae creaduriaid bach rhyfedd iawn yn byw yn y môr yn y rhan hon o'r byd," ebe Mr. Luxton. "Rhyw fath o bryfaid meddal fel jeli ydynt. Meddant y gallu i dynnu o'r môr ryw sylwedd calchiog sydd ynddo i wneud tai iddynt eu hunain. Pan fyddant farw, gadawant eu tai ar ôl. Dyna yw'r rhibyn yma i gyd,—tai'r creaduriaid bychain hyn wedi eu gadael yma flwyddyn ar ôl blwyddyn a chanrif ar ôl canrif.

"A ydynt yn para i'w hadeiladu, hynny yw, i fyw a marw o hyd?" ebe Llew.

"O ydynt," ebe Mr. Luxton. "Y mae godre ac ochr y rhibyn, lle mae'r tonnau'n torri, yn graig fyw, yn graig sydd yn tyfu o hyd. Y mae mor fyw ag yw planhigyn mewn gardd, ond ei bod ar raddfa îs o fywyd. Onibai ei bod yn graig fyw ac nid yn rhyw fath o garreg farw byddai tonnau'r môr wedi ei chwalu er ys llawer dydd. Adeilada'r creaduriaid yn gynt nag y dinistria'r môr."

"Onid y tonnau a dorrodd y bylchau a welsom?" ebe Llew.

"Nage," ebe Mr. Luxton. "Ceir bylchau yn y cwrel lle llifa afon i'r môr. Ni all y creaduriaid yma fyw mewn dŵr crai. Y mae bwlch bach gyferbyn â'n hafon fach ni. Y mae un mwy lle daethoch chwi, Llew, â'r cwch i mewn, er nad oes afon yno. A fedrwch chwi ddyfalu paham?""

"Efallai bod yr afon wedi newid ei chwrs yn ddiweddar," ebe Llew.

"Dyna fy marn innau," ebe Mr. Luxton. "Efallai y gwelwn ryw ddiwrnod pa le y trodd yr afon oddiar ei llwybr cyntaf."

"Ai dim ond un afon sydd yma?" ebe Myfanwy. "Dim ond un a welsom eto," ebe Llew.

"A barnu oddiwrth ffurf yr ynys a safle'r bryniau, nid wyf yn meddwl bod yma afon arall. Y mae'n amlwg i rywbeth eich arwain chwi Llew at yr unig fwlch y gallai'r cwch ddyfod trwyddo. Goreu i gyd i ni mai dim ond un bwlch sydd yma."

"Pam 'goreu i gyd' syr,?" ebe Llew.

"Yr ydym yn ddiogelach. Ni all neb ddyfod atom ond trwy'r bwlch yna.'

"Sut gall coed dyfu ar y graig a hithau'n fyw?" ebe Gareth.

"Dim ond ar ei godre y mae yn fyw. Ni all y polypifer fyw ond mewn dŵr hallt. Y mae haul ac awyr yn wenwyn iddo. Tai wedi eu gadael er ys oesau yw'r graig sydd uwch y dŵr. Y mae llawer ohonynt hyd yn hyn o'r golwg yn y dŵr, yn tyfu, tyfu, o hyd."

"Efallai mai ar graig gwrel o dan y dŵr y trawodd ein llong ni," ebe Llew.

Fel yr aent ymlaen âi'r tir yn uwch ac yn fwy creigiog. Cyfodai ambell delpyn o graig noeth heb goed arni o gwbl, Cerddai'r bechgyn a Myfanwy gyda'i gilydd, weithiau yn y dŵr ac weithiau ar y tywod poeth. Chwiliai Myfanwy am gregyn tlws. Yr oedd digonedd o rai rhyfedd o bob ffurf a lliw ar hyd y traeth. Ceid darnau hardd iawn o gwrel hefyd yma a thraw. Efallai y gellid gwneud rhaffau godidog ohonynt i Madame a hithau rywbryd. Rhedodd Gareth yn sydyn o'r dŵr a rhywbeth yn ei law, a gweiddi:—

"Mr. Luxton! Madame! Dyma lymarch! Y mae digonedd ohonynt allan fan yna yn y môr."

"Ah! Une huître," ebe Madame. "Yr wyf yn hoff iawn ohonynt."

Cynhygiodd Gareth hwn iddi. Agorodd Mr. Luxton ef â'r gyllell, ac edrych arno'n ofalus. Llyncodd Madame ef gyda blâs.

"Cesglwch ddigon i ni i gyd," ebe Mr. Luxton. "Daw Myfanwy a minnau â chnau gwyrdd o'r coed yma. Cawn bryd da o lymeirch a shampên."

Agorodd Mr. Luxton y llymeirch ei hun, a chraffodd arnynt fel o'r blaen cyn eu rhoddi i neb i'w llyncu.

"Y mae Mr. Luxton yn edrych am berlau," ebe Madame.

"Gwir, Madame," ebe Mr. Luxton. "Yn y rhan hon o'r byd, blant, ceir yn fynych iawn berl gwerthfawr o dan farf y llymarch. Y maent yn werth arian mawr. Byddai nifer fach ohonynt yn ffortiwn i ni pe baem yn byw mewn gwlad lle mae arian o ryw werth. A! Dyma un o'r diwedd, ond un bach iawn ydyw. Edrychwch!"

Yr oedd tua'r un faint â chlopa pin ac yn ddis— glair a hardd iawn. Syllent yn sýn ar y rhyfeddod newydd hwn.

"Pwy gaiff y perl cyntaf?" ebe Mr. Luxton.

"Myfanwy," ebe Madame.

"Yr wyf i'n cynnig bod Myfanwy a Madame i'w cael bob yn ail, fel y cawn hwy, beth bynnag fydd eu maint," ebe Gareth.

"Da iawn," ebe Mr. Luxton.

"O dir!" ebe Myfanwy. "Trueni na allaswn i werthu'r perl yma heddiw, a phrynu dillad newydd i ni i gyd â'r arian."

"Cadwch y perl yn ofalus. Pwy ŵyr na ddaw cyfle i'w werthu cyn bo hir," ebe Mr. Luxton.

Yr oedd creigiau isel ar y traeth yr ochr hon. Treuliasant lawer o amser i eistedd ar un o'r rhai hyn a gwylio'r pysgod yn chwarae yn y dŵr. Penderfynodd Llew a Gareth wneud rhywfath o wialen. bysgota drannoeth er mwyn ceisio dál rhai o'r pysgod mawr. Yr oedd y dŵr yn rhy ddwfn yma i fynd iddo a'u dál â'u dwylo.

Pan droisant yn ôl yr oedd y llanw yn prysur orchuddio'r tywod. Er mai ychydig o wahaniaeth oedd yno rhwng trai a llanw, yr oedd y traeth eisoes mor gul fel yr ofnent eu dál gan y dŵr.

"Dacw ddau afal yn y môr," ebe Myfanwy. "O ba le y daethant?"

Edrychasant i fyny, a gwelsant yn eu hymyl bren afalau, a chnwd o ffrwyth arno. Yr oedd y rhai aeddfed yn goch goch oddiallan ac yn wýn wýn oddimewn, a'u blâs yn nodedig o bêr. Yr oeddynt yn ychwanegiad pwysig at eu stoc o fwyd.

XIII

Dihunai f'ofn o dan f'ais, yna fel
Rhyw ofnus awel araf nesheais.
—R. WILLIAMS PARRY (Yr Haf).

Pysgod mawr yn gweu drwy'i gilydd
Yn nhawelwch du yr eigion.
—W. J. GRUFFYDD (Ynys yr Hud).

DIHUNWYD Mr. Luxton a Madame a Myfanwy bore drannoeth gan arogl pysgod yn rhostio.

"Cwyd, Myfanwy! Dere i wneud brecwast. Y mae'r tegell yn berwi," ebe Gareth.

Gwelai Myfanwy yn ei meddwl ford a lliain gwýn arni, llestri glân, te twym, bara menyn. Cododd ar unwaith ac aeth i weld pa syndod oedd gan y bechgyn iddi.

Yr oedd y ddau wedi bod yn brysur iawn. Codasent gyda'r wawr, a mynd i bysgota. Yna gwnaethai un dân, a'r llall yn glanhau'r pysgod. Pan ddaeth y tri eraill at y ford yr oedd brecwast hyfryd yn barod ar eu cyfer,—pysgod, bara ffres, digon o ffrwythau, a llaeth neu lemonêd. Medrodd hyd yn oed Madame fwynhau'r pryd cystal â phe bai'r llestri ceinaf a'r llieiniau meinaf o'i blaen. Rhoddai awyr yr ynys archwaeth dda iddynt bob un.

Yr oedd mordaith o'u blaen. Yr oeddynt bob un mor llawn o wefr a chyffro â phe baent yn mynd ar y môr am y tro cyntaf yn eu bywyd. Rhag ofn na fyddai bwyd yn eu cyrraedd ar y daith, aethant â stoc o ffrwythau a llond y bocs tin o ddŵr gyda hwy yn y cwch. Rhoddodd y bechgyn nifer o ddail bananau i mewn hefyd i fod yn gysgod rhag yr haul. Cymerodd Mr. Luxton un rhwyf a'r ddau fachgen y rhwyf arall bob yn ail. Madame oedd wrth y llyw.

Fel y gwelsom eisoes yr oedd eu gwersyll hwy yn agos at enau'r afon fach ac yn wynebu ar y Gorllewin. Aethant oddiyno tua chyfeiriad y Gogledd. Cadwasant mor agos ag y gallent i'r tir. Mewn rhai mannau plygai'r palmwydd cnau a choed eraill uwchben y dŵr. Pe dewisent, gallent dynnu cnau ac afalau a bara heb lanio. Gwelsant yn fuan fod yn rhaid iddynt fod yn ofalus iawn er fod y lagŵn mor dawel. Yr oedd eu cwch yn fawr. Rhaid oedd gofalu peidio â mynd i le rhy fâs yn agos at y tir. Ni feiddient chwaith fynd yn rhy agos at y rhibyn, rhag bod creigiau cwrel llym o'r golwg yn y dŵr. Dilynid hwy gan dyrfa o wylanod yn crio'n groch. Efallai na welsai'r gwylanod hynny o'r blaen greadur mor fawr â'r cwch yn nofio ar wyneb y lli.

Wedi tuag awr o rwyfo daethant at lecyn bychan clir. Darn tri chornel ydoedd, tuag ugain troedfedd o lêd gyda'r traeth a thua'r un pellter i'r big uchaf, Breuddwydion Myfanwy Edrychai'n union fel pe bai rhywun wedi ei wneud. Beth os oedd rhywun heblaw hwy yn byw ar yr ynys! Yr oedd ar Llew a Gareth awydd glanio a mynd i edrych. Cytunodd y lleill. Aed â'r cwch at y traeth bychan oedd ar eu cyfer, a rhoddwyd ef yn ddiogel wrth fôn coeden.

Wedi cyrraedd pen uchaf y llannerch, gwelsant fod llwybr yn arwain oddiyno i fyny trwy'r goedwig, neu o leiaf, fod llwybr wedi bod yno. Gellid yn hawdd ei ddilyn er bod y prysgwydd wedi tyfu drosto. Llwybr cul iawn ydoedd am ychydig lathenni ar y dechreu, yna ymagorai nes bod tua chwe troedfedd o lêd. Ymblethai cangau'r coed yn dew uwch ei ben nes ei wneud fel arcêd, a chau allan oleu'r haul bron yn llwyr. Arweiniai llwybrau eraill culach allan ohono, yma a thraw, ar dde ac ar aswy. Rhaid bod teithio mawr wedi bod ar y llwybrau hyn rywbryd, neu ni buasai eu hôl wedi aros. Gan bwy? I ba le? I ba beth? Dyna'r cwestiynau a lanwai feddyliau y pum teithiwr oedd yno yn awr.

Wedi troi a throi a dringo'n raddol o hyd, daethant allan i le gweddol wastad. Lle wedi ei glirio yn y diffeithwch oedd hwn hefyd, ond yr oedd y prysgwydd wedi ail-dyfu a chyrhaeddai at ysgwyddau Gareth a Llew pan geisient gerdded drwyddo. Yr oedd carreg fawr wastad ar y canol, bron â'i chuddio erbyn hyn gan lysiau a mwsogl. Yma a thraw o'i chylch gwelsant ddarnau o goed plethedig fel gweddillion hen fur. Trawodd troed Gareth yn erbyn rhywbeth rhyfedd iawn a hanner ymguddiai yn y prysgwydd. Bôn pren ydoedd wedi ei dyllu o'r tu mewn, ac wyneb dyn wedi ei gerfio arno o'r tu allan. Yr oedd tua thair troedfedd o hyd, ac edrychai yn rhywbeth ofnadwy iawn.

"O! beth ydyw? ebe Myfanwy'n frawychus.

"Drwm—ddelw,' ebe Mr. Luxton, ac edrych ar y tyst distaw hwnnw'n sýn.

"Y mae'n amlwg bod rhywrai wedi bod yn byw yma," ebe Llew.

"Y maent wedi mynd oddiyma er ys llawer dydd, a da hynny," ebe Madame.

Ar y funud cododd haid o barôtau gydag ysgrechain oer i'r awyr. Bu Madame a Myfanwy bron â llewygu gan ofn.

"Olion teml sydd yma, onide, Mr. Luxton?" ebe Llew. "Dyna yw fy marn innau," ebe Mr. Luxton.

"Diolch mai olion sydd yma. Y mae'n hawdd gweld na fu neb yma er ys tro.'

Ni ddywedodd Mr. Luxton y cwbl oedd ar ei feddwl. Yr oedd arno ofn gwneud y lleill, yn enwedig Madame a Myfanwy, yn anesmwyth. Nid oedd ef ei hun yn gwbl dawel ei feddwl. Darllenasai lawer gwaith am anwariaid yn dyfod o ynysoedd eraill i ryw ynys neilltuol lle'r oedd teml. Deuent â'u carcharorion gyda hwy. Yna byddai llu o seremoniau yn y deml, curo'r drymiau hyll, canu a dawnsio, ac yna, lladd y carcharorion, eu rhostio, a gwledda arnynt. Yn ddiddadl, un o'r lleoedd hynny oedd hwn. Lle'r glanio oedd y llannerch wrth y môr. Ar hyd y llwybrau llydain troeog y llusgent neu y gyrrent y carcharorion. Diben y llwybrau culach, oedd dyrysu rhyw druan a geisiai ddianc. "Pe medrai'r coed yma siarad," meddai Mr. Luxton ynddo'i hun, "byddai eu stori ryfedd yn ddigon i godi gwallt y dewraf." Am ryw reswm yr oeddynt wedi peidio â dyfod, ai am dymor ai am byth, pwy a wyddai? Yr oedd yn dda mai ar yr ochr hyn i'r ynys yr oedd y lle. Gallent ddyfod a mynd heb weld neb na chael eu gweld. Bu Mr. Luxton yn effro lawer nos wedi hyn yn dychmygu clywed bwm! bwm! y tabyrddau, a chanu pell yr anwariaid.

Wrth fynd at y cwch cododd Myfanwy rywbeth o'r tywod sych yn ymyl y tir.

"O, edrychwch!" ebe hi wrth y lleill. "Beth yw hwn?"

Darn o asgwrn tua dwy fodfedd o hyd ydoedd.

Disgleiriai fel gwydr. Ar un pen iddo, wedi ei osod yn ofalus, yr oedd perl du mawr.

"O Myfanwy!" ebe Madame. "Byddwch chwi'n ferch gyfoethog ryw ddydd. Y mae'r perl yna yn werth arian mawr."

"Y mae'n werth can punt o leiaf," ebe Mr. Luxton.

Un o addurniadau rhyw ddyn gwyllt ydyw. Ie, dyma'r agen fechan yma ynddo. Tebig mai hongian wrth ei glust ydoedd."

"O, Mr Luxton! Beth a wnaem pe deuai'r dynion gwyllt yma eto?" ebe Myfanwy.

Nid yw'n debig y deuant eto," ebe Mr. Luxton yn gryf. Efallai eu bod wedi adeiladu teml ar ryw ynys arall, neu efallai bod cenhadwyr wedi dyfod atynt a'u troi oddiwrth eu hofergoeledd."

"Rhaid bod ynysoedd eraill heb fod ymhell oddi— yma," ebe Llew.

"Nid oes un yn y golwg," ebe Mr. Luxton.

"A oes bwlch gyferbyn â'r lle hwn?" ebe Gareth.

"Ie, dyna gwestiwn purion," ebe Mr. Luxton.

"Na, nid oes bwlch yna," ebe Llew, "Sut gallent ddyfod yma ynteu?"

"Drwy ein bwlch ni, wrth gwrs," ebe Gareth.

"O Gareth!" ebe Myfanwy.

"Onid gwell i ni gael cinio yma cyn mynd i'r cwch?" ebe Llew, ymhen ysbaid.

"Ni allaf i fwyta bwyd yn y lle hwn," ebe Madame, ac edrych ar Mr. Luxton. Gwyddai'r ddau eu bod hwy yn deall peth na ddeallai'r plant am y lle.

Fel y nesaent at ochr y dwyrain âi'r tir yn fwy a mwy creigiog. Yr oedd y rhibyn cwrel yn nes hefyd, a rhu'r môr oddiallan yn uwch, a glâs y lagŵn yn dywyllach. Syllai Gareth a Myfanwy dros ochr y cwch. Yr oedd golygfeydd rhyfeddach yn y lagŵn nag oedd ar y tir. Er ei bod mor ddwfn yr oedd y dŵr mor glir a thawel fel y gellid gweld y gwaelod. Yno yr oedd y cwrel byw yn ei ffurfiau a'i liwiau prydferthaf. Nofiai pysgod bach a mawr i fyny ac i lawr yn ddiflino. Yr oeddynt hwythau mor rhyfedd â'r cwrel yn eu ffurf a'u lliw. Dychrynai Myfanwy wrth weld maint rhai ohonynt.

Dychrynodd Gareth hefyd cyn hir. Gwaeddodd mewn cyffro—Mr.Luxton! Y mae siarc yma! ," Mi. Gwelaf ef yn eglur. O Mr. Luxton, a oes perigl?"

'Nid oes perigl tra byddom yn y cwch. Pe gadech eich coes neu eich braich i hongian dros ymyl y cwch yn y dŵr ni byddai'r siarc yn hir cyn gafael ynddi. Y mae'n hoff iawn o gnawd dynion. "Dacw un arall!" gwaeddai Gareth. "Y mae'r lle yma'n fyw ohonynt."

Ni feiddiai Mr. Luxton a Llew aros ar eu rhwyfau na symud o'u lleoedd i edrych rhag ofn dymchwelyd y cwch. Dywedodd Madame fod yn well ganddi hi beidio â gweld y creaduriaid rheibus. Rhwyfasant ymlaen yn ddistaw a daethant yn fuan i ochr ddeheuol yr ynys. Nid oedd y creigiau mor uchel a gwgus yno. Yr oedd yno hefyd ambell fan bach hyfryd rhwng y creigiau. Daethant i dir mewn hafan fach ddymunol. Yr oedd eisiau gorffwys ar y rhwyfwyr ac eisiau bwyd ar bawb.

Ni allai'r plant fod yn llonydd yn hir. Dringodd Gareth a Myfanwy un o'r creigiau ac aethant i mewn i'r wig i edrych beth a welent. Daethant yn ôl yn fuan iawn a nifer o wrysg pytatws a gwreiddiau mawr gymaint â'u dyrnau yn hongian wrthynt, Teimlent bob un yn falch o'r darganfyddiad pwysig. Aeth Llew yn ôl gyda hwy i'r un lle, a daeth y tri â chymaint ag a fedrent eu cario o'r pethau gwerthfawr, er mwyn eu cymryd gyda hwy yn y cwch. Addawodd y bechgyn ddal digon o bysgod fel y caent swper iawn ar ddiwedd y dydd.

Pwy garai fynd hyd at y rhibyn yn awr ar ein ffordd yn ôl?" ebe Mr. Luxton.

"Y mae ofn yr hen bysgod mawr yna arnaf i," ebe Myfanwy.

Ofn pysgod!" ebe Gareth. "Ni ddaw'r pysgod o'r dŵr."

"Beth pe bai'r cwch yn taro yn erbyn y creigiau sydd o'r golwg?" ebe Madame. "A beth pe baem yn mynd allan trwy'r bwlch i'r môr mawr?" ebe Myfanwy.

'Dyna rai ofnus yw merched!" ebe Gareth. "Na, nid ydym yn ofnus. Dewch, Myfanwy," ebe Madame. Rhwyfasant ymlaen nes dyfod i olwg y bwlch. Deallent erbyn hyn wrth liw'r dŵr pa le yr oedd lle bâs a pha le yr oedd creigiau. Pan ddaethant at fan cyfleus, neidiodd Llew i ben y graig a gwnaeth y cwch yn ddiogel. Yna daeth Mr. Luxton a Gareth allan, a thrwy eu help hwy, Madame a Myfanwy.

O, dyna olygfa! Teimlad rhyfedd oedd sefyll felly yn ymyl y dyfnder dig. Ond nid craig gul, beryglus oedd y rhibyn fel y tybiasai Myfanwy ei fod. Yr oedd digon o le i gerdded arno, a rhai coed a llysiau yn tyfu arno yma a thraw. Dyna hardd yr edrychai yr ynys o'r pellter hwn! Dyna liwiau gogoneddus! Pan edrychent arni gydag edmygedd, gwaeddodd Llew mewn cyffro,—

"O, beth sydd fan draw? Ai cwch ydyw?"

Atebwyd ei gwestiwn ar y funud. Cododd cynffon enfawr o'r dŵr, a chwythwyd dau bistill hir o ddŵr i'r awyr. Morfil oedd yno.

"O dir! Dewch yn ôl," ebe Myfanwy.

Chwerthin a wnaethant am ofn Myfanwy, ond yr oeddynt bob un yn barod i fynd yn ôl erbyn hyn. Mwynhasant eu swper ar ôl dydd mor gyffrous.

XIV

Ymhob llafur y mae elw. —SOLOMON.

DYWEDODD Mr. Luxton bore trannoeth bod arno awydd mynd i weld y cae tatws. "Yr oedd y rhai a gawsom neithiwr mor dda fel yr wyf yn siwr y carech gael ychwaneg," meddai.

"Carem yn wir," ebe Madame. "Cewch chwi a'r bechgyn fynd heddiw. Y mae gwaith gan Myfanwy a minnau i'w wneud yma."

"Glanhau'r tŷ,—rhwbio'r dodrefn a golchi'r lloriau!" ebe Llew.

"Beth os daw morfil i fyny o'r traeth a'ch llyncu'n fyw!" ebe Gareth.

"Beth os daw llew a'th fwyta dithau yn y goedwig!" ebe Myfanwy.

Yn y cwch yr aethant. Ni fuont yn hir cyn mynd o'r golwg heibio'r graig, a'r ddwy oedd ar ôl yn ysgwyd dwylo arnynt.

Yna aethant hwythau at eu gwaith. Yr oeddynt wedi ei drefnu ym mlaenllaw. Yr oedd i fod yn ddiwrnod golchi arnynt. Gwnaethant bwll yn yr afon tua dwylath o'r traeth. Un o gnau gwyrdd y palmwydd wedi ei hollti oedd eu sebon. Ffroc fach ysgafn, oleu oedd gan Myfanwy. Yr oedd honno fel ei dillad eraill yn lled ddu erbyn hyn. Ni wisgasai Madame yn ei bywyd ddillad mor ddu ag oedd am dani'n awr. Yr oedd cot gan bob un o'r ddwy. Yr unig ddefnydd a wnaethent ohonynt wedi dyfod i'r ynys oedd eu plygu a gwneud gobennydd ohonynt yn y nos. Gwisgasant hwy yn awr tra golchent rai o'u dillad eraill. Wedi eu golchi, lledasant y dillad ar y traeth, a charreg ar bob cornel i'w cadw rhag mynd ymaith gyda'r awel. Cyn eu sychu'n llwyr, plygasant bob pilyn yn ofalus a rhoddi carreg fawr i fod yn bwysau ar y cwbl. Yna lledasant hwy ar y traeth drachefn i'w crasu'n dda. Ni wnaethai Madame na Myfanwy chwaith waith cyffelyb erioed o'r blaen, ond ni fuont yn fwy balch ar ddim a wnaethent yn eu bywyd. Drannoeth, gwnaeth y tri eraill yr un peth â rhai o'u dillad hwythau. Rheol yr ynys oedd fod pob un i olchi ei ddillad ei hun, hynny allan, erbyn pob bore Sul, byddai gan bob un ei ddillad glân.

Yr oedd dau newydd pwysig gan Mr. Luxton a'r bechgyn pan ddaethant yn ôl. Gwnaethent dân heb ddefnyddio matsien, a darganfuasent ogof fawr ar Draeth y De.

Methai Myfanwy â chredu iddynt fedru gwneud tân, felly dywedodd Mr. Luxton:—

"Dewch, fechgyn, gwnawn dân yn awr er mwyn rhostio tatws erbyn swper, a chaiff Myfanwy weld nad oes matsien gennym."

Cymerodd gyllell Gareth a gwnaeth agen fechan ar wyneb caled darn o bren bambŵ. Torrodd ddellten fechan o un pen i'r pren a naddodd hi'n ofalus. Yna, tra daliai Llew y pren rhwbiodd Mr. Luxton y ddellten yn ôl a blaen ar yr agen. Yr oedd yn rhaid rhwbio'n galed a chyflym. Ar ôl rhai munudau o'r gwaith egniol hwn, daeth colofn fach fain o fwg o'r agen, ac yna fflam fach goch. Yr oedd Gareth yn barod gyda darn o ddeilen grin ac ychydig fanwydd, a dyna'r tân wedi ei wneud.

Nid oedd eisiau pryderu bellach na chaent dân hyd yn oed pe defnyddient eu matsien ddiwethaf. Mynd yn llai o nifer oeddynt yn y blwch bob dydd. Ychydig a feddyliai Mr. Luxton pan ddarllenai gynt am ffordd trigolion Ynysoedd Môr y De o wneud tân y byddai ef ei hun yn gwneud yr un peth ryw ddiwrnod.

Aeth Madame a Myfanwy gyda hwy drannoeth i weld yr ogof. Ni ellid ei chanfod o'r traeth heb chwilio am dani. Yr oedd talpiau mawr o graig wrth ei genau, a'r agoriad yn gul fel na allai ond un fynd drwyddo ar unwaith. Yna ymagorai'n sydyn yn ystafell fawr tuag wyth llath o hyd a phum llath o led, a diweddu yn llwybr pigfain i grombil y graig. Deuai digon o awyr i mewn trwy'r agoriad, oherwydd, er ei fod yn gul, yr oedd cyn uched â'r graig. Yr oedd y muriau'n sych a'r llawr yn galed a glân. Teimlent yn sicr na fu neb yno erioed o'u blaen hwy.

Safodd Myfanwy ac edrych o'i chylch a'i llygaid yn llydan agored. "Yr wyf wedi gweld yr ogof yma cyn hyn," ebe hi. "Llew, a wyt ti'n cofio fy mreuddwyd cyn i deulu'r Neuadd ddod i Frynteg, a chyn i ni feddwl am symud i Awstralia?" Gwyrodd Llew ei ben i ddangos ei fod yn cofio, a gwenodd yn drist ar Myfanwy heb ddywedyd gair.

"Yr wyf yn falchach ar yr ogof yma nag ar ddim a gawsom eto," ebe Mr. Luxton. "Os daw storm bydd gennym gysgod. Os daw gelynion bydd gennym le i ymguddio."

"Nid ydych yn bwriadu cysgu a byw yma?" ebe Gareth.

"Na, tra pery'r tywydd yma, y mae'r awyr agored yn well. Ond nid ydym yn siwr na chawn dymor o law. Byddai'r ogof yn ddefnyddiol iawn wedyn."

"Oni fyddai'n well tynnu stoc dda o ffrwythau a gwreiddiau a'u cadw yma?" ebe Madame.

"A digon o goed tân," ebe Llew.

"Gallwn adael ein harian hefyd, a'n perlau a'n holl drysorau," ebe Gareth.

"Dyma'r lle tebycaf i dŷ a welsom er ys tro," ebe Madame.

"Dyna hyfryd fyddai pe bai gennym ford chadeiriau a lle tân a thegell a thebot a llestri," ebe Myfanwy.

"Meddwl am dŷ a thân a the y mae Myfanwy o hyd," ebe Gareth.

"Rhaid i ni gael tŷ, beth bynnag am y te a'r tân," ebe Mr. Luxton. Yr wyf yn meddwl y byddai tŷ yma yn ymyl yr ogof yn gyfleus iawn. Pe deuai gelynion atom dros y môr, trwy'r bwlch y daethom ni drwyddo y deuent. Gwelent ni felly ar unwaith ped arhosem yn yr hen wersyll. Yr ydym o'r golwg yma, ac y mae'r ogof gennym pe byddai ei heisiau arnom. Nid wyf yn meddwl y daw neb, oherwydd nid oes ynys arall yn y golwg, ond rhaid i ni beidio â bod yn ddiofal."

"Beth pe deuai llong yma a ninnau heb ei gweld?" ebe Llew.

"Credaf mai o'r ochr hon y byddai llong debycaf o ddyfod. Mae'n debig mai i lawr yna rywle mae Awstralia," ebe Mr. Luxton.

"Awstralia!" ebe Myfanwy, ac edrych allan i'r môr fel pe disgwyliai ei weld ar y gorwel.

"Efallai y daw llong o Sydney heibio yma ryw ddydd," ebe Gareth.

"Ni wyddom beth a ddigwydd," ebe Mr. Luxton, 'ond gwell i ni beidio â rhoi gormod o'n meddwl ar weld llong. Ein dyletswydd yw gwneud y goreu o'r gwaethaf lle yr ydym, a pheidio â gwastraffu ein hamser i ddisgwyl am bethau na ddeuant efallai byth i ben."

Penderfynasant ddechreu adeiladu tŷ yn ddioed. Yr oedd y cabanau a godasai Llew wedi syrthio a'u codi drachefn fwy nag unwaith. Yr oedd yn rhaid cael rhywbeth cadarnach na'r rhai hynny. Penderfynasant wneud dau gaban gweddol fawr,—un ar gyfer Madame a Myfanwy, a'r llall ar gyfer y tri dyn.

Gareth oedd уr archadeiladydd. Gwelsai ef adeiladu tai o eithin ar gyfer y "da blwyddi" yn y Neuadd. Rhai ar gynllun y rhai hynny oedd y ddau dŷ newydd i fod. Yr oedd yn rhaid cael nifer dda o bolion, a'u plannu yn y ddaear, a phlethu gwiail rhyngddynt i wneud muriau. Tô gwastad a fyddai iddynt wedi ei wneud o gangau coed a digon o ddail drostynt. Yr oedd yn amhosibl iddynt wneud drysau a ffenestri, felly gadawyd agoriad mawr lle y dylai drws fod. Ceid felly ddigon o oleu ac awyr i'r ystafell.

Cyllell Gareth oedd yr unig arf a feddent. Trwy lawer o amynedd a dyfalbarhad y cawsant y polion yn barod. Cymerodd y plethu a'r toi lai o amser. Cyn pen pythefnos yr oeddynt yn barod. Yr oedd ganddynt gartref bellach. Cartref digon gwag ydoedd, ond yr oedd yn gysgod hyfryd rhag yr haul a'r gwlith ac yn lle i ddyfod iddo o bobman. Tu allan, wrth gwrs, y coginient eu bwyd, a'r ogof oedd eu hystordy.

XV

Mae'r gwyntoedd bellach yn rhuthro trwy y glyn,
A'r goedwig fawr yn plygu o'i blaen, a'r neint
Yn rhuo dan ei fflangell.
—ISLWYN (Ystorom Fellt).

UN prynhawn Sul eisteddai Llew a Gareth a Myfanwy o dan gysgod y Pren Bara yn ymyl eu cartref. Yr oedd yn brynhawn hynod o drymaidd. Dyna ddistaw oedd popeth ar yr ynys! Ni chlywid ond lap, lap, ysgafn y lagŵn ar y traeth a rhu pell yr eigion tudraw. Yr oedd sŵn bygythiol yn y rhu hwnnw, a phopeth arall fel pe wedi distewi mewn ofn wrth wrando arno.

Yn union ar ôl gwasanaeth y bore aethai Mr. Luxton am dro i ben y bryn. Yr oedd Madame yn y tŷ yn cysgu. Edrych trwy almanac Llew yr oedd y tri phlentyn, os gellid bellach eu galw'n blant. Yr oedd pob un ohonynt wedi tyfu o leiaf fodfedd wedi eu dyfodiad i'r ynys. Yr oedd haul a môr wedi lliwio'u crwyn hefyd. Dawnsiai iechyd ar eu gruddiau. Rhaid bod hinsawdd a bwyd y rhan honno o'r byd yn cytuno â hwy. Nid oedd cystal graen ar eu dillad. eu golchi'n fynych, mwy dilewych yr aent bob dydd. Yr oedd deg o farciau ar yr almanac erbyn hyn yn dangos bod deg o ddyddiau'r flwyddyn newydd wedi mynd. Tynnodd Llew â'i bensil linell drwy yr unfed dydd ar ddeg o Ionawr.

"Ni ddylaset wneud hynyna cyn heno. Ni wyddom pa beth a ddigwydd cyn diwedd y dydd," ebe Myfanwy.

Gwir a ddywedodd. Cofiasant y dydd hwnnw yn hir. Bu'n ddechreu cyfnod newydd yn eu hanes.

"Yr ydym wedi byw deufis ar yr ynys yma," ebe Llew. "Beth wnawn ni ar ôl gorffen yr almanac yma?" ebe Gareth.

"Fechgyn," ebe Myfanwy, "mi welais i'r lleill'i gyd neithiwr, ond Gwen."

'Pwy welaist ti?" ebe Llew.

"Nhad a mam, a thad a mam Gareth."

"O, breuddwydio'r oeddit ti," ebe Llew, a sŵn dirmyg yn ei lais.

"Twt! Yr wyfi'n breuddwydio rhywbeth bob nos, ond nid wyf byth yn cofio fy mreuddwydion," ebe Gareth.

"Ti yw hwnnw," ebe Myfanwy.

"Ai unwaith bob tri mis yr wyt ti'n breuddwydio, ynteu?"

Edrychodd Myfanwy ar ei chefnder heb ateb ei gwestiwn.

"Cofia di, Gareth, fod breuddwydion Myfanwy yn rhai pwysig ofnadwy, mor bwysig â rhai Ioseff gynt," ebe Llew. "Adrodd dy freuddwyd, Myfanwy."

"Na wnaf. Yr ydych eich dau'n chwerthin am fy mhen," ebe Myfanwy.

Cododd a cherddodd ymaith oddiwrth y ddau fachgen, a dechreu bwyta'r afal coch oedd yn ei llaw, Trodd yn ôl yn sydyn, a dywedyd:—

"Chwerddwch neu beidio, y mae'n rhaid i mi ddweyd wrthych beth a welais."

"Nid oes chwerthin yn agos ataf i," ebe Gareth. "Na finnau," ebe Llew, "Rwy'n cofio dy freuddwyd di am yr ogof."

"Prin y gallaf alw hwn yn freuddwyd," ebe Myfanwy. "Yr oedd yn debycach i ddarlun. Yn sydyn, heb i neb siarad â mi am ddim, daeth o flaen fy llygaid ystafell. Ni wn i ddim ym mha le yr oedd. Nid wyf yn cofio dim o'r pethau oedd ynddi ond bod yno ffenestr a'r môr yn y golwg drwyddi. Yn un pen i'r ystafell yr oedd nhad a mam a tithau Llew a finnau. Yr oedd gwallt nhad yn wýn fel gwlan a finnau'n tynnu fy mysedd drwyddo. Yn y pen arall gwelwn di, Gareth, a dy fam a'i breichiau am dy wddf, a dy dad yn edrych arnoch a dagrau ar ei ruddiau, ac yn dweyd, 'Ble mae Gwen?' Dyna beth wnaeth i mi ddihuno. Dim ond am eiliad fel fflach y daeth y cwbl o'm blaen, ond mi gofiaf y darlun am byth, ac fe ddaw i ben."

"Beth yw dy feddwl?" ebe Llew.

"Meddwl wyf bod ein rhieni ni'n fyw, ac y cawn eu gweld eto, a bod Gwen wedi boddi." "O, hisht, Myfanwy!" ebe Gareth.

"Dacw Mr. Luxton yn dod yn ôl," ebe Llew.

Aeth y tri i gyfarfod ag ef. Ni chawsant amser y dydd hwnnw i feddwl rhagor am y breuddwyd. Anghofiodd y bechgyn ef gyda llawer o freuddwydion eraill a adroddasai Myfanwy wrthynt. Ni soniodd Myfanwy, chwaith, am dano drachefn. Cadwodd ef yn ei chalon yn belydryn bychan o oleu ar y dyddiau tywyllaf.

Er holl anfanteision y lle teimlai'r plant fod bywyd ar yr ynys yn hyfryd iawn. Yr oeddynt wedi llwyr fwynhau'r ddeufis a aethai heibio. Dygai pob dydd ei fenter a'i wefr iddynt. Yr oedd rhywbeth newydd i'w weld o hyd. Nid oedd un dydd yn hollol fel y llall. Ni wyddid pa ddydd y digwyddai rhywbeth rhyfedd. Yr oedd swyn hyd yn oed mewn ansicrwydd ac ofn. Yr oedd eu dull o fyw fel rhyw bicnic parhaus.

Erbyn hyn caent fwy o amrywiaeth yn eu bwydydd. Heblaw pysgod, bara, tatws, yam, cnau, afalau, orennau, lemonau, bananau a ffrwythau ereill, cawsant un diwrnod wledd o wyau crwban. Hefyd, yr oedd Mr. Luxton a'r bechgyn wedi llwyddo i wneud bwa a saeth a dysgu saethu ag ef. Yr oedd ar yr ynys ryw aderyn tebig i ysguthan. Wedi ei brofi unwaith a'i gael yn flasus iawn aent allan yn fynych i hela, a chawsant lawer swper flasus o gig ysguthan a digon o datws. Helbulus, er hynny, oedd y gwaith o'i goginio am nad oedd llestri ganddynt at y pwrpas. Medrent rostio pysgod yn ddigon rhwydd ac nid oedd prinder pysgod bwytadwy yn y lagŵn.

Un diwrnod, cofiodd Mr. Luxton yn sydyn am ddull brodorion Ynysoedd Môr y De o goginio moch a phethau eraill. Gwnaent dwll yn y ddaear a chyneuent dân mawr ynddo. Pan fyddai'r tân ar ei eithaf, taflent gerrig iddo,—ychydig neu lawer yn ôl maint y tân a maint y peth y mynnent ei goginio. Ar ôl i'r cerrig boethi, tynnid hwy allan. Yna dodid y cig, wedi ei lapio'n barod mewn dail bananau, i mewn yn y twll, a'r cerrig poeth ar ei ben. Cyneuent dân wedyn ar ben y cerrig.

Wedi methu â'u bodloni eu hunain â'u dull arferol o goginio, a bwyta eu cig lawer tro yn hanner llosg neu yn hanner amrwd, rhoisant braw ar ddull y brodorion. Dyna welliant! Yr oedd y cig wedi ei bobi drwyddo'n hyfryd. Cadwasant at y cynllun hwnnw o hynny allan. Weithiau, coginient fara, tatws, a yam yn yr un tân, ond wedi eu lapio ar wahân, wrth gwrs. Yr oedd y lle tân yno'n barod bob amser, a digon o danwydd wrth law.

Os nad oedd llestri ganddynt at goginio yr oedd ganddynt ar silff o graig yn yr ogof restr hir o lestri bwyta. O ba le y daethent? Ffiolau bychain oedd llawer ohonynt wedi eu gwneud o'r cnau coco. Torrid y gneuen aeddfed yn eu hanner, ac â'r gyllell tynnid allan y bywyn gwýn caled. Yr oedd y ffiolau hyn yn ddefnyddiol iawn i ddal llaeth a lemonêd. Rhai tebig ond mwy eu maint oedd ffrwyth y pren calabash. Defnyddient y rhai hynny yn lle dail i ddál eu bwyd. Gwnaeth y bechgyn ryw fath o lwyau o'r un ffrwyth. Dan gyfarwyddid Mr. Luxton y gwnaed y cwbl. Yr oedd yn dda iddynt i gyd ei fod ef yno gyda hwynt, a'i fod wedi darllen a dysgu cymaint ar hyd ei fywyd.

Dysgodd Llew a Gareth a Myfanwy lawer o bethau eraill gan Mr. Luxton a chan Madame d'Erville hefyd. Ni flinai Mr. Luxton egluro iddynt ryfeddodau natur a hanes y byd. Ni feddent lyfrau, ond yr oedd meddwl a chof Mr. Luxton fel llyfrgell gyfan. A dyna ddiddorol oedd hanesion Madame am ei chartref ac am ddull y Ffrangwyr o fyw. Efallai bod cwmni'r plant yn fendith hefyd i'r rhai hynach. Yr oeddynt mor barod i ddysgu ac mor hawdd eu trin. Anghofient ofidiau'r gorffennol a phryderon y dyfodol yn hyfrydwch eu bywyd ar y pryd.

Yr oedd eu Saesneg eisoes yn llawer mwy graenus a choeth, a dysgai Myfanwy y Ffrangeg yn gyflym.

Yr oedd enwau erbyn hyn ar wahanol rannau'r ynys. Y plant a gafodd y fraint o ddewis yr enwau. "Y Neuadd" oedd eu cartref. Galwasant y rhan o'r traeth o flaen yr ogof a'r Neuadd yn "Bordeaux." Gwyddent mai "Glandwr" yw ystyr yr enw hwnnw, a disgleiriodd llygaid Madame D'Erville pan glywodd eu dewisiad. Un afon oedd yno, felly yr oedd "Yr Afon" yn ddigon o enw iddi. "Stratford-on-Avon" oedd y lle tlws ger y ffynnon,—enw tref enedigol Mr. Luxton. "Brynteg" oedd y bryn hir. "Pen y Bryn" oedd y pigyn. "Glyn y Groes" oedd y llannerch ar ochr y Gogledd lle'r oedd olion y deml.

"Yr Ynys" oedd yr ynys iddynt am amser hir wedi enwi ei gwahanol rannau. Pump oeddynt yn byw arni. Ynglŷn â'r ffaith honno daeth i feddwl Gareth o rywle yr enw "Llanpumsaint." Ar warr hwnnw daeth syniad arall. Awgrymodd alw'r ynys yn "Ynys Pumsaint." Derbyniwyd yr enw gyda brwdfrydedd a chwerthin.

"Ofnaf fod storm yn dyfod," ebe Mr. Luxton pan ddaethant ato. "Rhaid i ni baratoi ar ei chyfer."

Cawsent genllif o law ac ychydig fellt a tharanau ddwywaith yn ystod y ddeufis, Amlwg oedd y disgwyliai Mr. Luxton storm fwy y tro hwn. Clywsai ef ddigon o sôn am stormydd mawr y Trofannau. Ofnai weld hon yn torri.

"Rhaid i ni roddi digon o fwyd a llond ein llestri o ddŵr yn yr ogof. Bydd yn well i ni beidio â gadael dim o'n heiddo yn y tŷ. Pa le mae Madame? Dywedasant wrtho mai cysgu yr ydoedd.

"Ewch i'w galw, Myfanwy, ond peidiwch â'i dychrynu. Nid oes amser i'w golli."

Newidiodd gwedd y ffurfafen yn sydyn. Aeth hyd yn oed y lagŵn yn llwyd a chynhyrfus. Deuai tonnau mawr dros y rhibyn. Hedai miloedd o adar o rywle, yn wyllt yn yr awyr. Crynai'r coed. Yr oedd golwg ofnus ar anian i gyd.

Yr oedd yn dda iddynt fod ganddynt ogof i ymguddio ynddi yn ystod y ddeuddydd dilynol. O'r de-ddwyrain y chwythai'r storm. Nid oedd yn hollol gyferbyn â genau'r ogof neu buasai'n waeth fyth arnynt. Yr oedd rhu'r môr a'r gwynt yn fyddarol. Gwelent hyrddio dail a changau a cherrig ac adar, a hyd yn oed goed cyfain heibio genau'r ogof. Ofnent y syrthiai'r graig arnynt. Ofnent weld y môr gwyllt yn rhuthro dros y rhibyn tuag atynt.

Tua hwyr yr ail ddydd llonyddodd y gwynt. Cliriodd yr awyr a daeth y sêr i'r golwg. Parhai'r môr yn arw iawn o hyd. Mentrasant allan am ychydig yn y tywyllwch. Dychwelasant yn fuan i dywyllwch mwy yr ogof. Cysgasant yn drwm y noson honno. Pan aethant allan yn y bore, gwenai'r haul a gwenai'r môr fel pe na bai dim wedi bod.

XVI

Ac O! mi welais, gwae fy mron!
Yr esgid ar y traeth.
—GWILYM ALLTWEN.

GWENU fel arfer a wnai'r haul a'r môr, ond yr oedd ôl y storm yn drwm ar Ynys Pumsaint. Yr oedd dinistr ym mhobman. Gorchuddid y traeth o flaen yr ogof â dail a brigau a ffrwythau ac adar meirwon. Rhedodd Gareth a Llew i weld sut yr ymdrawsai'r "Neuadd." Nid oedd dim ohoni'n aros. Yr oedd y tri eraill wedi cyrraedd yno atynt cyn iddynt fedru penderfynu ar y fan lle y bu. Chwerthin a wnaethant am eu colled. Gallent godi tŷ eto gydag amser, ac yr oedd digon o amser ganddynt. Teimlent yn llawn hwyl ac afiaith ar y bore hwnnw. Yr oedd yr awyr mor glir ac iach ar ôl y storm. Daethent hwy bob un allan o'r peryglon i gyd yn ddianaf ac yr oedd bywyd yn felys o hyd.

Ai "Yr Afon" oedd y cenllif llwyd a ruthrai allan o'r wig a gwneud gwely dwfn iddi ei hun ar y traeth? Ni allent ei chroesi, felly aethant i fyny gyda'i glán am ychydig bellter. Yr un olygfa drist oedd yno drachefn. Yr oedd yno goed mawrion wedi diwreiddio, a ffrwythau o bob math—aeddfed ac anaeddfed—ar y llawr. Yn hytrach na theithio'n flinderus trwy'r dyfroedd a'r galanastra hyd at "Stratford," dychwelasant trwy Bordeaux a cherdded ymlaen ar hyd "Traeth y De." Gwelsant yno rywbeth oedd yn fwy ei bwys yn eu golwg na dim a welsent hyd yn hyn ar yr ynys.

Cerddai Gareth ychydig o flaen y lleill. Cododd rywbeth o'r traeth. Rhedodd yn ôl a'i anadl yn ei ddwrn. Yr oedd yn rhy gyffrous i siarad. Yr oedd ei wyneb yn welw. Daliodd y peth o'u blaen heb ddywedyd gair. Esgid merch ydoedd!

O ba le y daethai'r esgid fach? Edrychasant arni'n ofalus. Esgid fach, isel, fonheddig ydoedd, heb fotwm na lâs, a sawdl uchel a blaen main. Yr oedd bron yn newydd, ond yr oedd dŵr y môr wedi anurddo'r lledr. Tu mewn yr oedd enw'r siop y prynwyd hi ynddi, siop enwog yn Llundain.

Yr oedd yr esgid fach fel ymwelydd o fyd arall. "Efallai bod llong wedi ei dryllio ar y creigiau yma," ebe Llew.

"O dir! Beth pe gwelem gorff marw ar wyneb y dŵr?" ebe Myfanwy.

Wrth fynd ymlaen cawsant ddigon o brofion fod llong-ddrylliad wedi bod yn rhywle heb fod ymhell. Ar wyneb y lagŵn gwelsant gasgen fawr, ac yn nes ymlaen rywbeth tebig i focs siwgr. Yr oedd darnau o ystyllod yma a thraw ar hyd y traeth.

Cerddai Mr. Luxton a'r bechgyn yn wyllt, a'u llygaid ar y rhibyn cwrel. Dilynai Madame a Myfanwy oreu gallent. Yn fuan, gwaeddodd Llew mewn cyffro, "Dacw hi! Dacw long!" Gwelsant hi'n eglur, neu yn hytrach ddarn ohoni. Cuddiai creigiau uchel y rhibyn y rhan fwyaf ohoni oddiwrthynt. Yr oedd hefyd ymhell o'r fan honno, bron ar gwrr eithaf y Dwyrain.

Beth i wneud? Efallai bod rhai o'i theithwyr yn fyw arni. Sut i roi arwydd iddynt? Pe baent ar Ben y Bryn" gallent chwyfio a chael eu gweld. Cymerai ormod o amser i gerdded yno yn awr. Rhedodd y bechgyn yn ôl i hôl y cwch. "Cofiwch am y rhaff," gwaeddai Mr. Luxton ar eu hôl. Ceisiodd Mr. Luxton a Madame a Myfanwy gynneu tân er mwyn tynnu sylw rhywrai a allai fod ar y llong, ond ofer a fu eu hymdrech. Methasant â chael coed sych yn unman.

Pan ddaeth y cwch i'w hymyl, bu dadl rhyngddynt pwy a ai ynddo. Yr oedd ofn mentro ar Madame a Myfanwy ac ofn arnynt hefyd aros eu hunain yn ddiamddiffyn ar y lán. Beth pe digwyddai niwed i'r tri? Os oedd rhai ar ôl yn y llong ni wyddent pwy oeddynt. Y mae dynion drwg iawn yn fynych mewn llongau ar y môr.

Nid oedd amser i betruso. Concrodd y ddwy eu hofnau. Aethant bob un yn y cwch.

Yr oeddynt yn rhy gyffrous i siarad. Beth a phwy a welent ar y llong? Yr oedd ar Myfanwy ofn edrych i ddyfroedd y lagŵn rhag iddi weld corff marw yn llithro heibio. Dyna hwy bellach bron gyferbyn â'r llong a dacw le cyfleus i lanio. Daethant allan un ar ôl y llall. Rhoisant y cwch yn ddiogel a safasant ar y graig arw, lithrig, byllog, a hanner ofni mynd yn nes ymlaen. Torrai'r tonnau dros un pen i'r llong, a'r pen arall yn rhwym mewn agen yn y graig gwrel. Yr oedd ei henw mewn llythrennau gwýnion ar y pen hwnnw,— "Câro Carey." Gellid meddwl ei hyrddio i'r agen gyda'r fath rym ofnadwy fel nad oedd obaith iddi ddyfod oddiyno ond bob yn ddarn fel y dryllid hi gan y tonnau. Yr oedd yn ddigon posibl fod rhywun arni. Edrychasant yn ofalus ond ni welsant argoel am neb. Gwaeddasant yn uchel lawer gwaith. Ni ddaeth ateb. Os oedd rhywrai arni yr oeddynt yn anymwybodol neu yn farw.

Sut oedd mynd iddi? Er eu bod hwy ar y rhibyn, yr oedd y llong wedi ei dál yn y fath fodd nes ei bod yn rhy uchel iddynt fedru dringo iddi. Nid oedd lle i roddi troed yn unman ac nid oedd rhaff gyfleus yn hongian ohoni fel y cawsai Robinson Crusoe gynt. O'r diwedd daliasant ar gynllun. Dywedodd Llew os cai ef sefyll ar ysgwyddau Gareth, ac yntau i sefyll ar fin y dŵr, y gallai ef afael yn ymyl y llong a thynnu ei hun i fyny arni. O! yr oedd yn waith. peryglus. Pe symudai Gareth fodfedd, i lawr yn y dŵr y byddai Llew. Cydiodd Mr. Luxton yn llaw Myfanwy a hithau yn llaw Madame, a rhoddodd Mr. Luxton ei law arall i Gareth, fel y gallent ei ddál rhag syrthio pan neidiai Llew oddiar ei ysgwyddau. Dalient eu hanadl. A! dyna ysgytiad i'r gadwyn, a dyna Llew ar fwrdd y llong.

Aeth o'r golwg am rai munudau hir. Dyna falch oeddynt ei weld drachefn a'i glywed yn gweiddi: "Ni welaf i neb yma."

"Neb?" ebe Mr. Luxton mewn syndod. "Neb? Na byw na marw?"

Aeth Llew o'r golwg drachefn. Daeth yn ôl yn fuan a thaflu rhaff gref dros ymyl y llong, a dywedyd:—

"A ellwch chwi ddod i fyny, syr? Mae'r rhaff yn eithaf diogel."

Dringodd Mr. Luxton y rhaff fel morwr.

Aeth y ddau o'r golwg am ysbaid. Pan ddaethant yn ôl yr oedd ysgol ganddynt, nid un wedi ei gwneud o raffau, ond ysgol bren gref.

"Madame," ebe Mr. Luxton, "a garech chwi ddyfod i fyny? Gellwch ddyfod yn hawdd ar yr ysgol."

"O, mi garwn i ddod," ebe Myfanwy.

"Y mae yn eithaf diogel yma, ac nid yw'r llong yn symud," ebe Llew.

"Ac nid oes neb yna?" ebe Madame. "Neb," ebe Mr. Luxton.

Rhoddwyd yr ysgol yn ei lle. Aeth Madame i fyny yng nghyntaf. Dywedodd "Mon Dieu!" lawer gwaith ar y ffordd. Yna aeth Myfanwy i fyny'n sionc a Gareth yn olaf. Tynasant yr ysgol i fyny ar eu hôl.

Yn aml mewn bywyd y mae'r peth sydd yn ffawd i un yn anffawd i arall. Collasai rhywrai y llong hardd hon a'r pethau oedd arni, ac yn dra thebig, eu bywydau hefyd. Golygai hynny ychwanegiad mawr at gysuron y pum alltud a edrychai o'u cylch rhwng prudd—der a llawenydd ar fwrdd y Câro Carey yn awr. Teimlent weithiau fel ysbeilwyr o bethau cysegredig. Anodd oedd ganddynt gymryd meddiant felly o eiddo arall. Ond os na chymerent hwy feddiant ohonynt gwnai'r môr hynny'n fuan iawn.

Nid oedd dim ar y dec ond y darn rhaff a gawsai Llew o rywle. Wedi mynd i lawr dros risiau daethant ystafell wely fechan hardd. Yr oedd y gwely yn wýn a glân, a llenni o sidan coch yn hongian drosto. Yr oedd drych mawr hir ar un o'r cypyrddau. Cafodd Madame a Myfanwy fraw a chywilydd pan gawsant lawn olwg arnynt eu hunain ynddo. Yr oedd ystafell arall tuhwnt iddi, ond pen peryglus y llong oedd hwnnw, a gwelsant nad gwiw mynd i honno. Daethant yn ôl i'r dec ac i lawr drwy risiau eraill. Cawsant eu hunain yn y gegin. Yr oedd yno bob math o lestri defnyddiol a digon o fwydydd, ac yr oeddynt heb eu niweidio gan y môr a'r tywydd.

"Gwell i ni fynd â'r pethau hyn i'r cwch ar unwaith," ebe Madame, yn wyllt.

"Ie, nid oes amser i'w golli," ebe Mr. Luxton.

Cydiodd pob un mewn dysgl neu badell neu sospan neu degell a'u llanw ag unrhyw bethau oedd yn eu cyrraedd. Yr oedd yno bob math o fwydydd mewn tiniau, cawl, llaeth, cig, pysgod, teisennau, bisciau, te, coffi, siwgr, blawd, a lawer o bethau eraill. Llanwodd Myfanwy badell fawr â llestri te, a thebot yn eu plith. Gwnai un neu arall ohonynt ddarganfyddiad diddorol bob munud. Cafodd Gareth gist o offer Cafodd Mr. Luxton lyfrau a dillad yn ystafell y capten. Daeth Madame a Myfanwy â llawer coflaid o drysorau o'r ystafell wely hardd, a chafodd Llew flwch mawr trwm a'i lond o gyllyll a ffyrc a llwyau. Yr oeddynt yn rhy brysur i gofio bod eisiau bwyd arnynt.

Rhag i'r nos ddyfod a'u cael yn amharod, penderfynwyd mai gwell a fyddai cael rhai pethau i'r lán. Gwaith anodd iawn a fu llwytho'r cwch, yn enwedig â'r pethau trwm. Y ddau fachgen a aeth â'r cychaid cyntaf. Yn lle mynd yr holl ffordd i "Bordeaux," barnwyd mai gwell a fyddai iddynt lanio mor agos ag y gallent gyferbyn â'r llong. Nid oedd eisiau ofni gwynt a glaw y diwrnod hwnnw, ac nid oedd anifeiliaid rheibus ar yr ynys, felly, gellid gadael y nwyddau gwerthfawr ar y traeth nes cael cychaid neu ddau eraill atynt, a mynd â hwy i "Bordeaux" drannoeth. Daeth Madame a Myfanwy i dir gyda'r ail gychaid, a Llew yn eu rhwyfo. Yna aeth Llew yn ôl ei hun, a gorchmynnwyd i'r tri ddyfod gyda'r cychaid nesaf.

Yna bu'r ddwy yn brysur iawn. Cyneuodd un dân. Aeth y llall i hôl dŵr. Gwyddent erbyn hyn am bob ffrwd ar yr ynys.

Ymhen hanner awr daeth y tri eraill atynt, ac yr oedd pryd da o fwyd yn eu haros. Dwy gist yn ymyl ei gilydd oedd y ford. Yr oedd lliain gwýn, glân, a llestri arni. Dyma'r Menu:—

1. Cawl a bisciau.
2. Cig eidion a bara.
3. Ffrwythau'r ynys.
4. Coffi.

O, dyna hyfryd oedd y pryd parchus cyntaf hwnnw ar Ynys Pumsaint! Dyna ei fwynhau a wnaethant! Edrychai Madame wrth yfed ei choffi yn hapusach nag y gwelsid hi er ys tro. Wrth fwynhau eu hunain felly meddylient am y trueiniaid a roisai'r wledd iddynt. Pwy oeddynt a beth a fu eu hanes? Pleser- long yn ddiau oedd y Câro Carey. Efallai mai mynd allan o Sydney a wnaethai am fordaith fér, a'i dál gan y storm sydyn. Yr oedd yn ddigon posibl fod y teithwyr wedi eu hachub, efallai gan long fwy ei maint, ac i'r bleser-long hanner ddrylliedig gael ei chwythu am filltiroedd nes mynd yn rhwym yn y graig.

"Cafodd ei chwythu yma er ein mwyn ni," ebe Myfanwy.

A dyna oedd barn pob un o'r lleill.

Ni ddychwelasant i "Bordeaux" y noson honno. Cofiasant yn sydyn fod eu cartref wedi mynd gyda'r gwynt. Yr oedd yr ogof ganddynt bid siwr, ond ni fynnent gysgu yn yr ogof oni byddai rhaid. Felly gwnaethant ddau lety unos o ddail a changau fel o'r blaen. Gorchuddiasant y pentwr nwyddau hefyd â dail i'w ddiogelu fel hwythau rhag y gwlith. Yr oeddynt bron yn rhy gyffrous i gysgu. Breuddwydiodd Myfanwy freuddwydion rhyfedd ac ofnadwy.

XVII

"By all means begin your folio; even if the doctor does not give you a year, even if he hesitates about a month, make one brave push and see what can be accomplished in a week. It is not only in finished undertakings that we ought to honour useful labour. A spirit goes out of the man who means execution, which outlives the most untimely end."—R. L. STEVENSON (Essays).

CODASANT bob un gyda'r wawr. Heblaw'r ffrwythau arferol, cawsant y bore hwnnw gwpaneidiau o goffi twym, peraroglus, a bisciau.

Gwelent y llong yn yr unfan o hyd. Yr oedd arni eto lawer o bethau y carent eu cael. Wedi mynd â'r cwbl bwriadent ddyfod â'r llong ei hun i dir bob yn ddarn. Byddai'r ystyllod mor ddefnyddiol â dim iddynt.

Aeth Gareth a Llew Daethant â'r ysgol

Aethant bob un unwaith eto. i fyny yng nghyntaf ar y rhaff. ar gyfer y lleill. Yr oedd y llong hyd yn hyn yn ddigon diogel i'w dál i gyd.

Pan oedd Madame a Myfanwy ar ben y grisiau a arweiniai i'r ystafell wely hardd, daeth swn ochain o rywle. Rhedasant mewn dychryn at y lleill, a wynebau'r ddwy am y gwelwaf.

"O!" ebe Myfanwy, "Mae rhywun i lawr yn y gwaelod yna! Oes, yn wir! Clywodd Madame a minnau sŵn ochain."

"Mae'n eithaf gwir," sibrydai Madame, fel pe bai arni ofn i'r truan ei chlywed. "Dewch yn ôl gyda ni." Safasant ar ben y grisiau. Ie, dyna'r sŵn yn ddigon eglur. Llais bach main, cwynfannus ydoedd, ochenaid gyda phob anadliad. Pwy oedd yno? Sut na welsent ef ddoe?

Aeth Llew a Gareth i lawr a Mr. Luxton ar eu hôl, a mynd i gyfeiriad y sŵn. Gwelsant lwybr o waed ffres yn mynd o un ystafell i'r llall. O'r annwyl! Beth oedd yno?

Aethant i mewn yn wyliadwrus i'r ystafell wely. Dyna'r ochain yn eu hymyl! Ni welent neb. Gwth iodd un ohonynt y drws yn fwy agored. Daeth cwynfan hir a chyfarthiad fach egwan. Ci bach oedd yno yn gorwedd tu ôl i'r drws, yn llyfu'r gwaed oddiar ei droed flaen.

"Myfanwy!" gwaeddai Llew yn llawen. "Ci bach sydd yma wedi niweidio'i droed. Dewch lawr eich dwy ar unwaith."

Sut na welsent ef ddoe na'i glywed? Diau iddo glywed eu sŵn rywbryd ac ymlusgo yno o ryw fan arall ar y llong.

"O, druan bach!" ebe Madame. "Edrychwch a oes tin o laeth yna yn rhywle. Mae syched arno ac eisiau bwyd, yr un bach!"

"Ie, ac yna rhaid i ni dreio gwneud rhywbeth i'w droed," ebe Mr. Luxton.

Ci bach bach gwýn ydoedd, a chlustiau bach duon a mannau duon ar ei dalcen a'i goesau. Pen bach main oedd ganddo, a llygaid mawr, hiraethus. Yr oedd ei got yn llyfn fel sidan. Am ei wddf yr oedd coler bach ffôl o ruban glâs, a'r gair "Socrates" mewn sidan coch wedi ei weithio ynddo ag edau a nodwydd. Edrychai arnynt yn erfyniol, a chwyno, a llyfu ei droed bob yn ail.

Cafodd Gareth laeth o rywle. Yfodd Socrates yn helaeth ohono. Yna edrychodd Mr. Luxton ar ei glwyf. Nid oedd asgwrn wedi ei dorri. Tebig mai sangu ar rywbeth miniog a wnaethai nes torri'r pad o dan ei droed a cholli llawer o waed. Rhwymodd Mr. Luxton hi yn ofalus a chadach poced glân oedd gan Madame. Gwnaed lle esmwyth iddo i orwedd nes deuai'r amser i fynd i dir. Diddanodd Madame a Myfanwy ef â llawer o eiriau mwynion.

Gweithiasant yn galed y diwrnod hwnnw. Daethant â llawer o gistiau a blychau a pharseli i dir heb wybod eu cynnwys. Caent ddigon o amser at hynny eto. Pan ddaeth yr hwyr nid oedd dim ar ôl ond y llong ei hun. Drannoeth bu Mr. Luxton a Llew a Gareth yn brysur gyda bwyell a llif a mwrthwl. Gwaith anodd oedd diogelu darnau'r llong i gyd. Collasant lawer o ystyllod gwerthfawr, ond gobeithient y dygai'r llanw'n raddol lawer ohonynt i dir.

Yna dechreuwyd ail-lwytho'r cwch. Un cwch oedd ganddynt o hyd. Yr oedd cychod y Caro Carey wedi eu hysgubo ymaith. Buwyd yn "Bordeaux" ac yn ôl lawer gwaith nes cario'r nwyddau gwerthfawr yno i gyd. Yr oedd yn dda fod yr ogof ganddynt erbyn hyn. Dyna waith pleserus oedd trefnu'r pethau yn honno, a gweld y fath ystôr oedd ganddynt! Yr oedd yno bob math o bethau at eu cynnal,—te a choffi, ymenyn, a hyd yn oed ychydig dorthau o fara. Yr oedd yno hefyd sacheidiau o flawd a burym. Ni fedrai Madame na Myfanwy wneud bara, ond gwelsai Myfanwy ei mam yn ei wneud. Addawodd y ddwy ceid yno fara ffres braf ryw ddiwrnod. Ni wyddent eto pa beth oedd cynnwys y cistiau dillad. Er cymaint o'u heisiau oedd arnynt ni fynnent ruthro ar y pethau hynny. Yr oeddynt yn llawer mwy hŷ gyda'r bwydydd. Herciai Socrates o'u cylch ar deirtroed. Yr oedd mor falch o gael ei hun ar dir ac mewn cwmni nes y gellid meddwl ei fod wedi llwyr anghofio y rhai a fu'n annwyl ganddo o'r blaen.

Penderfynasant adeiladu tŷ. Yr oedd hwn i fod yn dŷ sylweddol, nid rhywbeth simsan fel y llall. oedd ganddynt offer at eu gwaith erbyn hyn, a phrennau ac ystyllod y llong, ac yr oedd digon o goed yn y wig. Gallent bellach dorri a llifio'r rheiny. Treuliasant amser yn penderfynu ar le cyfaddas ac yn tynnu cynlluniau. Y pwnc mawr oedd cael lle diogel mewn storm.

"Oni hoffech fyw yn 'Stratford'?" ebe Madame wrth Mr. Luxton.

"Byddai hwnnw'n lle hyfryd i fyw ynddo," ebe 'Mr. Luxton, "ond y mae mor bell o'r môr ac o'r ogof, medrem gario ein holl nwyddau yno? Peth arall, credaf y dylem fyw yn rhywle yng ngolwg y traeth. Gwyddoch paham. Hefyd, dylem fod yn agos i'r ogof, gan ei bod yn lle mor gyfleus i gadw ein bwyd a'n cadw ninnau pan fyddo taro."

Wedi chwilio am dipyn, trawsant ar fan cyfleus i mewn yn y wig tua hanner canllath o'r traeth a'r ogof. Yr oedd yn weddol gwastad, ond byddai cryn waith clirio'r coed a'r prysgwydd a dyfai arno. Byddai coed ganddynt wedyn yn gysgod ar bob tu, a thrwy fynych gerdded gallent gadw llwybr rhyngddynt â'r traeth.

Wedi llawer o ymgynghori penderfynwyd ar gynllun y tŷ. Tynnodd Gareth blan ohono ar bapur. Bungalow mawr oedd i fod gydag un ystafell eang at eistedd a bwyta. Yr oedd ganddynt ford a thair cadair. Gwnaethant sedd hir arall o fôn pren. Tu ôl i'r ystafell hon byddai tair ystafell wely,—un i Mr. Luxton, un i'r ddau fachgen ac un i Madame a Myfanwy. Buont mewn penbleth ynghylch lle tân. Peryglus oedd cynneu tân ynghanol y coed. Penderfynasant gloddio twll yn y ddaear, a chodi mur bach o gerrig o'i gylch, a gwneud y tân yn y twll. Os byddai eisiau tân mawr arnynt at ryw bwrpas arbennig, gallent ei wneud ar y traeth.

Ystyllod oedd muriau'r tŷ i fod, a mur y cefn tua throedfedd yn uwch na mur y ffrynt. Rhoddid prennau wedyn o un mur i'r llall a dail drostynt. Byddai'r tô felly ar oledd, fel y gallai'r glaw lifo dros y dail yn lle aros arnynt a disgyn drwyddynt i'r tŷ. Gwnaethant hefyd agoriad yn y tô, fel drws mawr, i'w gadw'n agored yn y dydd a'i gau yn y nos. Caent felly ddigon o awyr a goleu i'r tŷ er ei fod ynghanol y coed.

"Y Neuadd" fyddai ei enw wrth gwrs. Ysgrifennodd Gareth ei gyfeiriad yn llawn ar waelod y plan:—

"GARETH RHYS,
Y NEUADD,
BORDEAUX,
YNYS PUMSAINT."

Buont yn brysur iawn bob dydd am wythnosau, y dynion gyda'r adeiladu a Madame a Myfanwy yn paratoi'r bwyd ac yn gwnio'r dillad. Bu'r gwaith caled yn fendith iddynt. Anghofiasant lawer o'u pryder a'u hiraeth a'u hofnau. Yn ystod yr amser hwnnw digwyddai pethau pwysig ar yr ochr arall i'r ynys.

XVIII

I stood like one thunder—struck, or as if I had seen an apparition.
—DANIEL DEFOE (Robinson Crusoe).

DYWEDAI almanac Llew ei bod yn fis Mehefin. Nid oedd llawer o wahaniaeth yn yr hin. Yn ôl pob argoel, lle o dragwyddol haf oedd Ynys Pumsaint, gyda chawod o law taranau yn awr ac yn y man, ac yn ddiau, ambell storm fawr fel honno a gawsent yn nechreu Ionawr.

Yr oedd "Y Neuadd" wedi ei gorffen er ys rhai wythnosau. Yr oeddynt oll yn falch iawn ar eu cartref newydd. Lle hyfryd oedd yr ystafell fawr i eistedd ynddi ganol dydd poeth, neu i fwyta cinio ynddi gyda'r hwyr. Yr unig ddodrefn ynddi oedd y bwrdd a'r cadeiriau, astell a llyfrau arni, a drych yn hongian ar y pared.

Y mae pryd o fwyd rhwng cwmni yn fath o sacrament. Dylid ei fwyta'n weddaidd. Yn yr hwyr, ychydig cyn machlud haul y caent bryd mwyaf sylweddol y dydd. Caent hwnnw bob amser gyda'i gilydd, a gwnaeth Madame reol y bwyteid ef gyda chymaint o urddas ag oedd bosibl dan yr amgylchiadau. "Ni wyddis i ba le yr arweinir y plant yma eto," meddai yn ei meddwl. "Efallai y byddant yn diolch i mi eto am eu dysgu i wneud pethau'n iawn. Nid oes rhaid i ni fyw fel barbariaid er ein bod yma wrthym ein hunain."

Ni ddibynnent yn hollol ar y pethau a gawsent o'r llong. Yr oedd ganddynt un gwn a dau fwa a saeth. Yr oedd hela a physgota yn rhan fawr o waith y dynion. O'r llong y cawsent eu llestri coginio. Dysgodd Madame Myfanwy i wneud cawl, i rostio cig, ac i wneud llawer o ddysgleidiau blasus â'r pethau oedd ganddynt.

Trefnodd Madame fod y plant yn eu tro i wasanaethu wrth y bwrdd, a bod pob un i wneud ei hun mor daclus ag oedd modd cyn dechreu'r pryd. Hefyd, cai'r tair iaith eu lle yn eu tro. Saesneg a siaradai pawb un noson. Ffrangeg y noson ddilynol a Chymraeg y noson ar ôl honno. Siaradai Myfanwy Ffrangeg yn rhugl erbyn hyn. Hi oedd fwyaf yng nghwmni Madame. Medrai'r bechgyn a Mr. Luxton ddigon ohoni i gario ymlaen ymddiddan syml. Yr oedd y siarad yn fwy cyffredinol ar noson y Saesneg. Nid oedd Madame yn hidio dim pan wnai gamgymeriadau. Rhaid addef mai'r plant a siaradai fwyaf ar noson y Gymraeg, ond dysgai Madame yn gyflym,—yn llawer cyflymach na Mr. Luxton, ac yntau'n ysgolfeistr hefyd,

Cafwyd difyrrwch mawr lawer gwaith ar ginio yn "Y Neuadd, Bordeaux, Ynys Pumsaint."

Dacw hwy ar ginio ar yr ail o Fehefin, Llew oedd yn gweini y tro hwnnw. Yr oedd y bwyd wedi ei roddi'n barod ar ford fechan y tu allan. Nid oedd ganddo ddim i'w wneud ond cario dysglau i mewn a'u gosod yn eu lle o flaen pob un, eu cario allan drachefn wedi y bwyteid ohonynt, a rhoi rhai eraill yn eu lle. Eisteddai Mr. Luxton ar un pen i'r ford. Cot wen, lân, a llodrau tywyll oedd am dano. Ni wisgai na choler na thei. Nid oedd pethau felly yn y ffasiwn ar "Ynys Pumsaint." Gwisg ddu, o ryw ddefnydd ysgafn, sidanaidd oedd am Madame, a chlwstwr bach o bump o berlau'r ynys yn ei gwallt. Ar y llawr wrth ei thraed eisteddai Socrates, yn edrych yn addolgar arni a disgwyl yn eiddgar am damaid o'i llaw. Ar un ochr yr oedd Myfanwy, mewn ffroc o gotwm glâs. Gwisgai hithau ei pherlau; saith ohonynt wedi eu gwneud yn rhaff am ei gwddf. Yr oedd y perl du oedd yn eu canol gymaint â physen. Dywedai Madame y buasai hwnnw ei hun yn werth canpunt yn Llundain neu Baris. Gyferbyn â hi eisteddai Gareth. Llodrau morwyr oedd gan y ddau fachgen, rhai glâs tywyll, rhaffau main o liana plethedig yn wregysau, a chrysau o gotwm gwýn. Bwytaent eu bwyd bob un heb na brys nac anhrefn. Gwnai Llew ei waith yn ddistaw a deheuig. Onibai am Madame a'i rheolau, buasent yn eistedd rywsut, yn bwyta rywsut yn ddidrefn a di-urddas, yn yr un dillad ag a wisgent drwy'r dydd.

Gwaith y sawl a fyddai'n gweini oedd golchi'r llestri hefyd, ond pan fyddai tro Myfanwy i wneud hynny byddai Gareth a Llew yn ei helpu.

Gan fod ffenestr yn y tô caent ddigon o oleu am awr wedi cinio i eistedd gyda'i gilydd i siarad neu ddarllen. Fynychaf, byddai un yn darllen a'r lleill yn gwrando. Nofelau Saesneg oedd y rhan fwyaf o'r llyfrau a gawsent o'r llong. Yr oedd yno un nofel Ffrangeg,—Le Crime de Sylvestre Bonnard. Medrai Myfanwy ddarllen honno gyda help Madame. Yr oedd pob un ohonynt wedi darllen rhai o'r llyfrau eraill, ac yr oedd Gareth wedi tynnu llawer o luniau. Yr oedd byw'n barhaus yng nghwmni Madame D'Erville a Mr. Luxton cystal â blynyddoedd o ysgol i Llew a Gareth a Myfanwy.

"Ni fuom yng Nglyn y Groes er ys tro bellach. Sut hoffech fynd yno yfory i edrych a gawn ychwaneg o berlau?" ebe Mr. Luxton.

"Glyn y Groes!" ebe Myfanwy, a sylwodd Llew ar y lliw sydyn a ddaeth i'w hwyneb.

"Rwy'n siwr bod Myfanwy wedi breuddwydio rhywbeth am 'Glyn y Groes'," ebe ef wrtho'i hun. Ond ni ofynnodd iddi ac ni ddywedodd hithau ddim. Yr oedd y bechgyn wedi poeni Myfanwy am na freuddwydiasai ddim am beth mor bwysig â dyfodiad y Câro Carey, a breuddwydio pethau eraill nad oedd argoel y deuent byth i ben. Felly peidiodd Myfanwy ag adrodd ei breuddwydion wrth rai mor anghrediniol.

Bwriadent Cychwynasant yn fore drannoeth. dreulio'r dydd yn gyfan ar hyd y traeth gyferbyn â "Glyn y Groes." Yno y cawsent y rhan fwyaf o'r perlau oedd ganddynt. Gweld y perlau yng ngwallt Madame ac ar wddf Myfanwy a wnaethai i Mr. Luxton feddwl am fynd yno.

Pan lithrent yn hamddenol ar y lagŵn i gyfeiriad 'Glyn y Groes," cyfarthodd Socrates yn sydyn, a bu agos iddo â neidio allan o'r cwch. Gwelodd y pump rywbeth a wnaeth i'w calonnau guro'n wyllt. Edrychent yn sýn ar ei gilydd heb fedru dywedyd gair. Rhywun oedd yn rhedeg ar y traeth,—rhedeg yn wyllt oddiwrthynt, dyfod yn ôl drachefn tuag atynt, yn aros gyferbyn â'r cwch ac yn bloeddio rhywbeth mewn iaith annealladwy. Merch fach ydoedd, heb ddim am dani ond pais wedi ei gwneud o ddail. Yr oedd ei chroen fel eboni, a'i gwallt trwchus yn sefyll allan yn syth fel brwsh mawr ar ei phen, a dail a blodau wedi eu plannu ynddo.

Yr oedd yn olygfa arswydus. Daethant â'r cwch i'r lán. Syllai'r ferch arnynt heb ddywedyd gair. Edrychai'n barod i redeg oddiwrthynt mewn eiliad i ben draw'r byd. Daliai Llew Socrates yn dýn. O'r diwedd cafodd Madame eiriau allan.

Pwy ydych?" ebe hi yn Saesneg.

Deallodd y ferch hi, ac atebodd "Me Mili."

"O ba le y daethoch chwi yma?" ebe Mr. Luxton. "Mili live away where sun rise. Me here one moon, two moon, tri moon."

Yna holodd pob un hi. O'i hatebion hanner dealladwy daethant i wybod ychydig o'i hanes.

O ryw ynys neu wlad tua'r Dwyrain y daethai. Yr oedd cenhadwyr yno. Aethai hi atynt. Digiodd hynny ei thad neu rywun oedd yn berchen arni. Rhoddwyd hi mewn canŵ, ac ychydig fwyd a dŵr ynddo, a'i gadael at drugaredd y môr. Bu am amser hir, hir, ni wyddai pa hyd, ar y môr. Trawodd y canŵ yn erbyn y rhibyn cwrel a amgylchai Ynys Pumsaint. Neidiodd hithau ar y graig, a nofio'r lagŵn, morgwn neu beidio. Yr oedd y canŵ ar y môr o hyd. Treuliasai dri mis ar yr ynys, yn byw ar ffrwythau,. Efallai y deuai ei phobl i chwilio am dani dros y môr. Efallai na ddeuent.

"Gobeithio, yn enw popeth, na ddeuant yma," oedd gweddi pob un o'r pump a wrandawai ar Mili.

Ni chasglwyd perlau y diwrnod hwnnw. Aed â Mili yn ôl yn y cwch i'r "Neuadd." Cafodd fwyd, a rhoddodd Myfanwy rai o'i dillad hi iddi. Cafodd gysgu yn yr ystafell fawr ar wely o ddail. Hi oedd yr unig un a gysgodd yn drwm ar Ynys Pumsaint y noson honno.

XIX

Tlysau a pherlau a physg,
Gwymon a gemau'n gymysg.
—R. WILLIAMS PARRY
(Cantre'r Gwaelod).

DAETH Mili'n gartrefol ar unwaith gyda'i phobl newydd. Dywedai Madame a hithau ei henw yn union yr un faith,—" Mi-li." Yr enw Saesneg "Milly" a roddai pob un o'r lleill iddi.

Tybid mai tua deuddeg oed ydoedd. Yr oedd ganddi gorff hardd er mai du ydoedd ei liw. Yr oedd yn dál a lluniaidd, a'i gwallt fel gwawl ar ei phen. Medrai redeg fel ewig, yn gynt o lawer na Llew na Gareth na Myfanwy. Dim ond Socrates a gai y blaen arni. Yr oedd ei gallu i weld ac i arogli pethau o bell yn destun syndod parhaus i'r lleill. Un diwrnod o ben y bryn edrychodd yn hir tua'r môr, a dywedodd y gwelai dir ar y gorwel. Yr oedd yn siwr mai ei gwlad hi ydoedd. Methai'r lleill â chanfod dim. Nid oedd gwydrau ganddynt. Er chwilio ni chawsent ddim un math ar deliscop ar y llong, ond sicrhai Mili hwy fod y tir yno. Nid oedd enw ganddi ar y wlad neu'r ynys,—" Mili-land" y galwai hi'r lle. Edrychai'n hiraethus tua'r gorwel, a gofynnodd Mr. Luxton iddi:—

"A gawn ni fynd yno bob un yn y cwch?"

Siglodd ei phen, a rhywbeth fel hyn oedd ei hateb:—

"Sposum pappa belong Mili see boat first, he knock head belong me. Me go finish. By'n by he kill you,— one, two, tri fellow man, one two Mary fellow. You no good. You all dead."

("Beth pe gwelai tad Mili y cwch yng nghyntaf. Rhoddai ergyd i mi ar fy mhen nes byddwn farw. Yna lladdai chwithau bob un,—y tri dyn a'r ddwy fenyw. Byddech i gyd wedi marw.")

Yr oeddynt i gyd o'r un farn â Mili. Cododd chwant enbyd arnynt i fynd wedi deall bod ynys yn y golwg o fewn eu cyrraedd. Ond beth os aent i ganol anwariaid?

Cawsant lawer cip ar fywyd yn y rhan honno o'r byd drwy'r geiriau cymysg a fwrlymai weithiau o enau Mili. Un diwrnod aethant i "Glyn y Groes" a thrwy'r arcêd i le'r deml fel o'r blaen. Dangosodd Mili gyffro anghyffredin. Er dileu llawer o'r olion gan dyfiant y prysgwydd, yr oedd digon ar ôl i beri iddi hi adnabod y lle. Gwyddai ystyr y llwybr troeog dan y coed a'r man ysgwâr ar ei derfyn, a'r polyn a'r llun pen dyn arno. Gwaeddodd ar Madame a Myfanwy i ddyfod yn ôl. Ni chaniateid i fenywod sangu ar y lle cysegredig. Edrychodd yn frawychus, a dywedyd:—

"One fellow man, two fellow man, much flenny fellow mans been come here. Fire, long pig, dance, eat, beat tom—tom. One, two white fellow man, one, two black fellow man long pig."

Deallasant wrth hyn yr arferai pobl Mili ddyfod i Ynys Pumsaint i wledda ar ddynion, a dawnsio a churo tabyrddau. Yr oedd clywed hynny'n ofnadwy, ond yr oedd gwaeth i ddilyn:—

Mans belong Mili him go away flenny long time, him come back, Mili know him come back.

Ceisiodd Mr. Luxton a Madame a'r tri arall ddysgu'r pagan bach mai peth drwg a ffiaidd ac ofnadwy yw lladd dynion a'u bwyta,—nad oes gan neb hawl i fynd. â bywyd un arall, ac yn y blaen. Gwrandawai Mili'n astud, a thynnu ei llaw yn dyner ar hyd braich Myfanwy yr un pryd. Edmygai groen gwýn, neu yn hytrach groen melyn Myfanwy, a dywedai'n aml, "Missy too much pretty." Yna dywedodd:—

"Mission man him say all same. Pappa belong Mili him try knock head belong mission man. Mission man no live now in Mili-land. Him gone finish."

Gyda'r un anadl dywedodd, a thynnu ei llaw dros fraich Myfanwy o hyd:—"This flenny good eat."

Y tro cyntaf y gwelodd Mili berlau Myfanwy, dywedodd y gwyddai hi pa le'r oedd digon o rai felly. Edrychai'r plant arni heb ei chredu. Dywedodd Mili y dangosai hi'r lle iddynt os deuent yno gyda hi yn y cwch. Dywedodd hefyd fod dynion gwynion yn dyfod i'w gwlad hi mewn llongau, a'u bod yn rhoddi rhubanau heirdd a gwregysau o bob lliw i'w phobl hi yn dâl am y perlau a gaent iddynt o'r môr. Drwy ambell frawddeg ddifeddwl felly rhoddai Mili i'r pump lu o feddyliau i'w cyffroi a'u hanesmwytho.

Amlwg oedd bod llongau yn galw yn yr ynys neu'r tir ar y gorwel, a bod dynion gwynion yn dyfod yno. A hwythau'r pump alltud yma fel wedi eu torri o blith y rhai byw, a gwaredigaeth, efallai, o fewn cyrraedd iddynt. Sut dderbyniad a gaent os mentrent yn ddiamddiffyn yn eu cwch bychan dros y môr mawr? Os mai i ddwylo'r anwariaid yr aent, efallai mai dyfod yn ôl tua "Glyn y Groes" yn garcharion i gael eu bwyta yno a fyddai eu tynged. Nid oeddynt yn siwr yr hoffent fynd i ddwylo'r dynion gwynion chwaith. Y mae'r dynion sydd â'u holl fryd ar gasglu perlau yn aml yn ddidostur a diegwyddor, yn fwy anwar na'r anwariaid eu hunain. Gwell oedd aros ar Ynys Pumsaint, ond edrychent o hyd yn hiraethus i gyfeiriad y tir pell.

Aethant bob un yn y cwch un bore dan arweiniad Mili. Aethant heibio genau'r afon ac ymlaen heibio "Glyn y Groes." Yna gorchmynwyd iddynt fynd i ymyl y rhibyn i fan lle'r oedd pwll llonydd. Heb rybudd, neidiodd Mili ar ei phen i'r dŵr. A hwythau'n edrych ar ei gilydd mewn syndod mud, daeth i'r wyneb, a thaflu dwy gragen i'r cwch. I lawr â hi drachefn a thrachefn nes cael dwsin o lymeirch. Mewn wyth allan o'r dwsin yr oedd perl pinc hardd.

Daethant i'r un lle lawer diwrnod wedi hynny. Hwnnw yn wir oedd cartref y perlau. Weithiau byddai ganddynt domen fawr o lymeirch ar y traeth yn aros i wres yr haul eu hagor. Dyna waith cyffrous oedd cyfrif y perlau!

Bob yn dipyn daeth Llew a Gareth i fedru ymsuddo fel Mili, ond ni fentrasant hwy erioed i'r pwll dwfn ger y rhibyn. Dywedai Mili fod y morgwn yn hoff anghyffredin o gig dynion gwynion, ac y byddent yn siwr o'u gweld hwy o bell a dyna ddiwedd amdanynt. Felly bodlonodd y ddau ar leoedd mwy diogel yn nes i'r tir, ac yr oedd Mili gerllaw gyda chyllell hir yn barod i ymladd ag unrhyw siarc a ddeuai'n agos.

Dywedodd Madame a Myfanwy nad oedd bellach yn deg iddynt hwy gadw'r perlau i gyd. Rhanasant hwy un diwrnod yn gydradd rhyngddynt. Ar ôl hynny cai pob un berl yn ei dro, un bach neu un mawr fel y digwyddai. Yr oedd ganddynt hefyd rai darnau gwerthfawr o gwrel. Os byth caent fynd yn ôl i wledydd gwâr a chael gwerthu eu trysorau byddent yn bobl gyfoethog iawn.

Cafodd Mili lawer o ddillad a rhubanau oedd yn hardd iawn yn ei golwg hi, ac yn fwy o werth na'r perlau i gyd. Gwnaeth Llew a Gareth hefyd wddfdorch ardderchog iddi o gregyn tlws, a breichled a chlust— dlysau o ddannedd siarc a gawsent un diwrnod yn farw ar y traeth. Rhodiai Mili fel brenhines yn y dillad a'r addurniadau hyn, ac yr oedd yn ddiau yn hapusach nag unrhyw frenhines yn y byd.

XX

Wele o'r diwedd dros y lli
Gwch eto'n cyrchu ati hi,
Cwch mawr a degau ar ei fwrdd.
—CYNAN (Yr Ynys Unig).

TUA diwedd Medi daeth storm arall. Nid oedd hon lawn cynddrwg â'r un a gawsent yn Ionawr. Yn syth o'r De y chwythai. Aethant i'r ogof am gysgod fel o'r blaen, ond hyd yn oed yno nid oeddynt yn gysurus nac yn ddiogel iawn. Chwythid tywod a cherrig ac ewyn a dail i mewn atynt, ac ofnent weld y graig oedd uwch eu pen yn mynd gyda'r gwynt. Beth am 'Y Neuadd'?" oedd cwestiwn cyntaf pob un ohonynt pan gawsant dipyn o dawelwch. Nid chwerthin a wnaent y tro hwn os oedd eu cartref wedi mynd. Rhedasant yno am y cyntaf. Yr oedd y tô wedi mynd ymaith yn llwyr,—pob deilen a phren ohono, ond yr oedd y muriau'n aros, a phopeth o'r tu mewn heb fod lawer gwaeth.

Yr oedd y môr yn werth edrych arno y bore hwnnw. Berwai fel crochan, a thorrai tonnau enfawr dros y rhibyn ac ymrolio'n ogoneddus wýn tua'r traeth.

Yn sydyn, gwelsant eisiau Mili. Pa le y gallasai fod? Gwaeddasant a chwiliasant. Cyn hir clywsant floedd o'r môr a gwelsant Mili—yn rhodio ar y tonnau!

Clywsent ddigon am fedr pobl Ynysoedd Môr y De i rodio'r tonnau, ond nis gwelsent erioed o'r blaen. Aethant i'r traeth gyferbyn â'r fan lle'r oedd. Cawsai Mili ystyllen o rywle. Nofiai allan am ychydig bellter a'r ystyllen dan ei braich. Yna, rywfodd, safai ar yr ystyllen a gadael i'r dôn ei chario tua'r traeth, a hithau'n chwerthin ac yn bloeddio mewn mwynhâd. Pan safent felly yn rhestr ar y traeth yn gwylio Mili gwelsant rywbeth arall a barodd syndod mwy fyth iddynt. Allan ar y môr, heb fod fwy na rhyw ddwy filltir oddiwrthynt i gyfeiriad y gorllewin gwelent long ager fawr. Ymddangosai fel pe bai'n arafu ac yn dyfod i gyfeiriad Ynys Pumsaint.

Dywedodd rhywbeth wrthynt fod eu cyfle wedi dyfod. Yn yr awr ni thybiom y daw bob amser. Ni wyddent beth i'w wneud ar unwaith. Ni wyddent sut i deimlo chwaith. Yr oeddynt yn llawen ac yn drist yr un pryd. Hoffent gael wythnos i drefnu pethau ac i ddadfachu eu hunain oddiwrth bopeth oedd hoff ganddynt. Er gwaethaf popeth cawsent amser hapus iawn ar yr ynys.

Safodd rhai ohonynt ar graig mewn lle amlwg a chwyfio cot wen un o'r bechgyn ar flaen pren hir. Gollyngodd Mr. Luxton ergyd o ddryll, ac un arall, ac un arall. Cyneuasant dân o ddail hanner sych nes bod colofn o fwg yn esgyn i'r awyr. Clywyd ergyd o'r môr. Daeth y llong yn araf tuag atynt.

Rhedodd Mr. Luxton a'r bechgyn i gyrchu'r cwch a mynd hyd at y rhibyn i aros dyfodiad y llong. Rhedodd Madame a Myfanwy a Mili i'r tŷ i roddi'n barod rai pethau y dymunent eu cario gyda hwy,— y perlau bid siwr, a thrysorau eraill. Methai Socrates â deall pa beth oedd yr holl helynt.

Gollyngwyd cwch o'r llong a thri swyddog ynddo. Nid gwiw dyfod â'r llong ei hun yn rhy agos at y creigiau cwrel. Agerlong o Sydney ydoedd. Gyresid hi gan y storm ymhell o'i chwrs. Wedi cyrraedd pen ei thaith a newid llwyth dychwelai ar unwaith i Sydney. Sais oedd y capten. Wedi gwrando stori Mr. Luxton dywedodd y byddai'n bleser ganddo eu cludo i Sydney. Gan fod y llong wedi colli cymaint o amser eisoes dymunai arnynt fod yn barod ymhen hanner awr.

Cario nwyddau oedd gwaith y llong yn bennaf, ond yr oedd rhai teithwyr ynddi. Cafodd y pump alltud a Mili a Socrates groesaw mawr. Golwg ddigon rhyfedd oedd arnynt i gyd. Gwrandawyd gyda diddordeb ar eu stori. Yn ffodus, ni ofynnwyd iddynt a oedd perlau ar yr ynys, ac ni ddywedasant hwythau ddim ar y pen hwnnw. Bwriadai Llew a Gareth ddyfod i Ynys Pumsaint drachefn ryw ddydd.

Trwy ddefnyddio ei offerynnau ac astudio mapiau, dangosodd y capten iddynt safle'r ynys yn gywir. Byddai'n hawdd dyfod o hyd iddi mwy. Edrychodd y pump arni'n hir nes iddi fynd o'u golwg dros y gorwel.

Wedi mwy nag wythnos o deithio cyflym daethant i Sydney. O gyfeiriad y gogledd y daethant iddi, ac nid o'r de fel y bwriadent wrth astudio'r atlas gynt ar lôn Brynteg.

Y peth cyntaf a wnaethant wedi glanio yn Sydney oedd prynu dillad newydd. Gan Mr. Luxton yn unig yr oedd arian parod. Yr oedd yn dda fod ganddo ef ddigon ar eu cyfer i gyd. Ni fynnent ddangos eu perlau ar unwaith.

Yr oedd cyfeiriad ei ddau ewythr yn nyddiadur Llew. Gyrrwyd teligram atynt yn dywedyd eu bod hwy eu tri yn fyw, a gofyn a wyddent hwy rywbeth am y lleill. Gyrrodd Mr. Luxton neges i Loegr bell at ei briod a'i blant, a gyrrodd Madame D'Erville un i Melbourne at ei merch. Cafwyd atebion i'r tri. Yn y teligram a gafodd Llew rhoddwyd cyfeiriad tŷ yn Sydney, a dywedyd wrthynt am fynd yno ar unwaith.

Mewn ystafell a'i ffenestr yn agored tua'r môr cyfarfu'r tri â'u rhieni. Wylwyd dagrau o lawenydd am eu cael yn fyw. Daeth breuddwyd Myfanwy i ben! Yr oedd gwallt Meredydd Llwyd yn wŷn fel y gwlan. Nid oedd Gwen yno. Ni wyddai neb ddim o'i hanes.

Cyn ymadael tynnodd teulu Ynys Pumsaint eu lluniau gyda'i gilydd,—Mr. Luxton, Madame D'Erville. Llew, Gareth, Myfanwy, Mili a Socrates. Bu'r llun a'i hanes ym mhapurau Awstralia ac wedi hynny ym mhapurau Prydain. Darllenodd Mrs. Harri ef yn ei chartref ynghanol Lloegr. Rhyfeddwyd am dano ar aelwydydd yn ardaloedd Brynteg a'r Neuadd.

Aeth Mili gyda Madame i fod yn forwyn fach iddi ym Melbourne. Yno yr aeth Socrates hefyd, oherwydd, o'r pump, Madame oedd ei ffrind pennaf ef.

Ymhen deuddydd hwyliodd Mr. Luxton o borthladd Sydney. Yr oedd ei deulu bach yn ei ddisgwyl yn Lloegr. Yr oedd wedi llwyr adfeddiannu ei iechyd ac yr oedd ganddo bellach ddigon o gyfoeth fel y gallai ymddiswyddo o'r ysgol bryd y mynnai. Er mwyn ad-dalu iddo yr arian a roisai iddynt i brynu dillad, gwnaeth Llew iddo dderbyn un o'i berlau ef. Gwerthwyd hwnnw am bedwar ugain punt. Ni fynnai neb ohonynt ddangos i'r byd fod ganddynt ychwaneg o berlau, rhag tynnu ei sylw at Ynys Pumsaint. Yr oedd ganddynt hawl i'w cyfrinach. A barnu oddiwrth yr un perl hwnnw yr oedd eiddo pob un ohonynt yn werth o leiaf bum mil o bunnoedd. Heblaw hynny yr oedd ganddynt ddarnau gwerthfawr o gwrel.

Noson ryfedd a fu honno yn Number 17. Stori ryfedd oedd gan y rhieni hefyd. Pan drawodd y Ruth Nikso ar y graig arhosasant hwy a llawer eraill ar y llong. Trwy waith caled y morwyr llwyddwyd i'w chadw rhag suddo, a daeth llong arall heibio iddynt gyda'r dydd. Aeth honno â hwy yn ddiogel i Sydney. Pe bai pawb wedi aros ar y bwrdd buasai pawb yn ddiogel. Buont bron â marw eu hunain pan welsant fod eu plant ar goll. Nid oeddynt yn ddigon calonnog i fynd i'r wlad a chymryd ffarm. Ni fynnent fynd o Sydney. Cawsant dŷ yn wynebu ar y môr. Treuliodd y ddwy fam a'r ddau dad hefyd lawer awr i syllu arno fel pe disgwylient iddo ddywedyd wrthynt pa beth a wnaethai â'u plant. Cafodd Meredydd Llwyd waith saer yn un o'r dociau, a chafodd Ifan Rhys waith labrwr yn yr un lle. Yr oeddynt yn rhy siomedig a diynni i chwilio am waith gwell. Nid oedd llawer o olwg ganddynt ar eu cartref, chwaith. Rhyw hanner cartref oedd i bob un ohonynt. Ni theilyngodd yn eu meddwl enw gwell na "Number 17."

Y mae amser gwell o'n blaen i gyd," ebe Llew. "Bydd yn dda gennych eto, Nwncwl Meredydd, eich bod wedi dyfod i Awstralia," ebe Gareth.

"Wn i ddim, yn wir, fachgen," ebe Meredydd Llwyd yn drist.

"Nhad bach, edrychwch!" ebe Myfanwy, a dyna'r pryd y dangosasant eu perlau.

Ni wyddai'r rhieni pa beth i'w feddwl pan glywsant beth oedd gwerth y perlau, a chlywed bwriadau'r tri am y dyfodol. Yr unig beth a dorrai ar eu dedwyddwch oedd yr ansicrwydd ynglyn â Gwen. Wylai Mrs. Rhys yn enbyd.

"O Anna!" meddai wrth ei chwaer. "Yr wyt ti'n hapus. O na chawn innau fy merch fach yn ôl!"

XXI

Mi, fu'n hiraethu amdanat, heb obaith, daethost hyd ataf.
—Cyf. T. GWYNN JONES (Blodau o Hen Ardd).

UN dydd yn y Rhagfyr dilynol aeth Mili a Socrates allan am dro i un o barciau Melbourne. Ni chaniateid i gŵn redeg yn rhydd yn y parciau, felly yr oedd yn rhaid arwain Socrates. Madame D'Erville a wnai hynny fynychaf. Rhoddai Socrates esgus iddi i fynd allan, ac yr oedd yn gwmni ffyddlon iddi. Gwnai'r wib hir a gaent bob bore les i'r ddau. Weithiau, pan fyddai Madame yn brysur neu yn ddihwyl, cai Mili fynd yn ei lle.

Yr oedd Madame newydd fod yn edrych drwy'r trysorau a ddaethai gyda hi o Ynys Pumsaint pan ddaeth Mili a'r ffrwyn yn ei llaw i geisio Socrates. Ymhlith pethau eraill ar y ford fach yn ei hymyl yr oedd y rhuban glâs a'r enw Socrates mewn sidan coch arno. Yr oedd Mili'n hoff iawn o liwiau heirdd. Edrychodd gydag edmygedd ar y rhuban. Dywedodd Madame wrthi mai coler Socrates ydoedd ac mai ei enw ef oedd y gwaith edau a nodwydd oedd arno. Yna gofynnodd Mili a gai ei wisgo am wddf Socrates ar ben y coler bach lledr a wisgai eisoes. Rhoddodd Madame ef iddi gyda gwên. Clymodd Mili ef yn ofalus. Yr oedd y llythrennau coch yn amlwg ar y wegil a dolen fawr ar yr ochr. Er mwyn bod i fyny â'r amgylchiad, gwisgodd hithau ei gwddf-dorch o gregyn a'i chlust dlysau a'i breichled o ddannedd siarc. Dyna olwg ogoneddus oedd ar y ddau yn cychwyn am dro y bore hwnnw.

"Soc! Soc!" ebe rhyw lais yn y parc. Cododd Socrates ei glustiau, a gwrando.

"Soc! Soc!" Neidiodd Socrates a thynnu ar y ffrwyn a thynnu Mili ar ei ôl. Daeth merch ieuanc mewn dillad gwynion heirdd ymlaen a phlygu at Socrates a siarad ag ef, edrych ar y rhuban, a hanner wylo, ac yntau yn neidio o'i chwmpas ac yn llyfu ei llaw bob yn ail.

"O ba le y daeth y ci yma?" ebe hi yn Saesneg wrth Mili.

Ni fedrai Mili gael gair allan am funud. Syllai, a'i llygaid yn llydan—agored ar yr harddwch o'i blaen. Yna dywedodd ag un anadl:—

"Him come with de peoples from island far away over sea."

"Pa le mae eich meistres yn byw?'.

Dangosodd Mili enw a chyfeiriad Madame D'Erville ar y darn pres oedd ar goler lledr Socrates.

Dôf gyda chwi i weld Madame," ebe'r ferch.

Maddeuwch i mi, Madame, am ddyfod i'ch tŷ fel hyn," ebe'r ferch ieuanc. "Yr wyf mor gyffrous! Gweld y ci a wneuthum. Ci bach fy chwaer ydyw. Fi wnaeth yr enw yna ar y rhuban. Yr oeddem wedi rhoddi heibio bob gobaith am weld fy chwaer a'i gŵr. A wyddoch chwi rywbeth am danynt? A ydynt yn fyw?"

"Diolch i chwi am ddyfod yma," ebe Madame. "Ac y mae Socrates yn eich cofio! Eisteddwch Miss—

"Mrs. Angus. Mrs. Carey oedd fy chwaer,—Câro Carey. Ei henw hi a roisant ar y llong hefyd. Dim ond dwy chwaer oeddem, heb dad na mam. Gyda mi a'm gŵr yr oedd Caroline yn byw cyn iddi briodi. Aeth ei gŵr a hithau allan am fordaith yn y Câro Carey o Brisbane. Yno yr oedd eu cartref. Ni chlywyd dim o'u hanes hwy na'r llong byth wedyn. Bernid fod y llong wedi mynd yn ddrylliau yn y storm fawr honno."

A! Ie. Felly y bu," ebe Madame.

"Ond dyma Socrates gyda chwi," ebe Mrs. Angus, a'i llygaid yn wyllt. 'A yw yn bosibl fod fy chwaer yn fyw?"

Yna adroddodd Madame ei stori drist,—am ei bywyd hi a'r lleill ar yr ynys, am y storm, yr esgid, a'r llong, a sut y gwelsent y ci bach wrth gefn y drws. Dywedodd hefyd y fath fendith iddynt hwy a fuasai'r llong a'i chynnwys, ac mor hwyrfrydig oeddynt i wisgo'r dillad er cymaint o'u heisiau oedd arnynt, ond eu bod wedi defnyddio'r bwyd ar unwaith a'r dillad gydag amser, a'u bod wedi meddwl llawer am y rhai a gollodd eu bywydau i'w rhoddi iddynt.

Wylai Mrs. Angus yn enbyd wrth feddwl pa galedi a ddaethai i ran ei chwaer, ac wylai Madame D'Erville o gydymdeimlad â hi.

Bu sôn am y Câro Carey yn y papurau yn ddiweddar ynglyn â'n hanes ni. Oni welsoch hwnnw?" ebe Madame.

"Naddo. Mae'n bosibl fod fy ngŵr wedi ei weld a chadw'r papurau hynny oddiwrthyf i. Bum i mor wael ar ôl colli fy chwaer. Ofni yr ydoedd, mae'n debig, yr awn yn wael drachefn pe gwelwn yr hanes.

'Rwy'n meddwl bod yr esgid gan Gareth o hyd, ac y mae gan Myfanwy lyfr ac enw Mrs. Carey arno. 'Rwy'n meddwl hefyd fod rhai o'i dillad ganddi, a'i horiawr aur. Gwn y dymunai Myfanwy i chwi gymryd unrhyw beth y carech ei gael o eiddo eich chwaer.'

"Pa le mae Miss—Myfanwy yn byw?"

"Yn Sydney. Y mae hi a'r ddau fachgen yn dyfod yma yfory i dreulio ychydig ddyddiau gyda mi, ac i gyfarfod â'm merch. A garech eu gweld, Mrs. Angus?"

"Carwn yn wir Madame. Dewch chwi a hwythau i'n tŷ ni am brynhawn, os gwelwch yn dda. Carai fy ngŵr hefyd eich gweld i gyd, a chael ymddiddan â chwi."

Tynnodd allan o'i bag gerdyn a'i henw a'i chyfeiriad arno, a rhoddodd ef i Madame.

"Diolch. Bydd yn bleser gennym ddyfod."

'Yfory y deuant atoch? Mae dwy forwyn newydd yn dyfod ataf innau yfory. Yr wyf wedi bod heb un drwy'r wythnos. Beth am prynhawn Llun? Bydd y ddwy wedi cael amser i gyfarwyddo â'i gwaith erbyn hynny."

"Deuwn prynhawn Llun," ebe Madame. awr, "Yn beth am Socrates? 'Rwy'n siwr y carech ei gael?"

O, nid wyf am ei ddwyn oddiarnoch. Yr ydych wedi ymserchu ynddo erbyn hyn," ebe Mrs. Angus.

O, rhoddaf ef yn llawen i chwi, er hoffed wyf ohono," ebe Madame.

"Dewch ag ef gyda chwi dydd Llun, Madame, os gwelwch yn dda. Cawn benderfynu eto neu caiff Soc benderfynu. A diolch yn fawr i chwi. Ond carwn gael y coler yn awr. O fy chwaer annwyl! Dyna hapus oeddem pan oeddwn i'n gwneud yr enw yna!"

A Socrates ddaeth â'r newydd cyntaf i chwi am eich chwaer!"

"Ie," ebe Mrs. Angus, a chofleidio'r ci bach, ac wylo, "daethost â gobaith a siom i mi."

Yr oedd Llew a Gareth a Myfanwy wrth eu bodd o gael treulio ychydig ddyddiau ym Melbourne, a bod yng nghwmni Madame unwaith eto. Ni welsent hi wedi'r ymadael yn Sydney ddeufis yn ôl. Cawsent lythyr oddiwrth Mr. Luxton o Port Said. Yr oedd yn rhy gynnar i gael llythyr oddiwrtho o'i gartref. Synasant glywed hanes Socrates a'i goler. Edrychent ymlaen at weld Mrs. Angus a'i gŵr. "A freuddwydiaist ti Myfanwy ddim rhywbeth am hyn?" ebe Gareth.

"Naddo, ond breuddwydiais am Gwen neithiwr," ebe Myfanwy.

Distawodd Gareth ar unwaith. Wedi gweld galar a gofid ei dad a'i fam teimlai yntau yn fwy nag erioed o'r blaen ei alar a'i ofid ei hun o golli Gwen.

"'Rwy'n siwr bydd Mrs. Angus yn falch o gael yr oriawr yma. Mae'n dda gennyf i mi ddyfod â hi," ebe Myfanwy.

"Druan â Mrs. Angus! Byddai'n well iddi hi pe bai heb glywed hanes y Caro Carey, oni fyddai, Madame? ebe Llew.

"Byddai, efallai. Ond yr oedd yn rhaid cyfrif am Socrates a'i goler."

Daeth Mademoiselle D'Erville yn hoff iawn o'r tri. Hwy, meddai hi, a gadwasai ei mam yn fyw yn ystod y misoedd hir ar Ynys Pumsaint. Synnodd at eu medr i siarad Ffrangeg. Dyna'r pryd y daeth i wybod bod y Cymry'n rhai da am ddysgu ieithoedd. Dyna'n wir y tro cyntaf y gwybu fod y Gymraeg yn bod. Drwyddynt hwy daeth i wybod llawer am Gymru, a'i hiaith a'i phobl.

Daeth dydd Llun. Aeth Madame a'r tri a Socrates yn gynnar yn y prynhawn mewn cerbyd i dŷ Dr. a Mrs. Angus. Yr oedd yn dŷ hardd iawn yn un o ystrydoedd goreu Melbourne, a thair gris yn arwain at ei ddrws.

"Mae'r morynion wedi dyfod," ebe Myfanwy. "Edrychwch mor lân yw'r grisiau yma."

Canodd Madame y gloch. Agorwyd y drws gan ferch ieuanc fain, dál, mewn ffroc ddu, a ffedog fach wen o'i blaen a chap bach gwýn ar ei gwallt byr tywyll. Yn lle dywedyd ei neges, edrychodd Madame am funud ar Gareth ac yna yn ôl ar y forwyn, a llefodd.

"Ah! Mon Dieu! Mon Dieu!"

Y foment nesaf yr oedd y forwyn wedi rhedeg i lawr dros y grisiau i freichiau Gareth, a Llew a Myfanwy yn gafael yn dynn ynddi yr un pryd ac yn wylo dagrau o lawenydd.

Gwen oedd y forwyn fach!

XXII

Ba enaid ŵyr ben y daith?
Boed anwybod yn obaith.
—R. WILLIAMS PARRY (Yr Haf).

EISTEDDAI Mrs. Angus yn yr ystafell fawr oedd â'i drws mawr gwydr yn wynebu ar yr ardd. Clywodd y gloch, a thybiodd glywed y drws yn agor. Pa le'r oedd yr ymwelwyr? Pa beth a wnaethai'r forwyn â hwy? Morwyn heb ddeall ei gwaith eto! Aeth allan i weld drosti ei hun. Yr oedd y drws yn agored, a'r forwyn ynghanol yr ymwelwyr, a golwg wyllt arnynt i gyd.

Brysiodd Madame D'Erville i egluro iddi. Aeth pawb i'r tŷ. A'r forwyn fach, yn ei chap a'i ffedog, oedd y person pwysicaf yn nhŷ'r doctor y prynhawn hwnnw.

Dywedodd ei hanes. Wedi'r ysgarmes ofnadwy yn y niwl pan aeth y Ruth Nikso ar y graig cawsai ei hun mewn cwch gyda thyrfa o rai eraill. Wedi bod am rai oriau yn hwnnw daeth llong i'r golwg. Cymerwyd hi i honno. Ni chofiai Gwen ddim am ei bywyd yn y llong. Yn wael ar wely y bu hi drwy'r amser. Bu pobl yn garedig iawn iddi. Cymerodd un ohonynt hi i'w thŷ. Yn y tŷ hwnnw, mewn tref fechan gerllaw Melbourne, y cafodd ei hun pan ddeffrôdd o anymwybyddiaeth ei chystudd.

Gwraig weddw oedd yn byw yno wrthi ei hun. Derbyniai ryw gymaint o arian bob blwyddyn oddi— wrth y Llywodraeth am rywbeth a wnaethai ei phriod. Ar hynny yr oedd yn byw. Gofalodd yn dyner am Gwen yn ystod ei chystudd, a phan ddaeth yn iach ni fynnai iddi ymadael â hi. Ac i ba le yr âi Gwen? Nid oedd cyfeiriad ei dau ewythr ganddi. Dieithriaid iddi hi oedd y ddau. Teimlai Gwen mai cystal iddi fyw gyda Mrs. Watts â byw gyda hwy pe cai afael arnynt. Os gwelodd Mrs. Watts sôn yn y papurau am deithwyr eraill y Ruth Nikso ni ddywedodd ddim am hynny wrth Gwen, a bu Gwen yn hir yn rhy wael i deimlo diddordeb mewn dim. Wedi iddi wella, bu'n sôn am anfon hysbysiad i'r papurau i ddywedyd ei bod yn fyw ac i holi hynt y lleill, ond dywedai Mrs. Watts y buasent yn ddiau wedi gweld eu hanes cyn hyn pe bai rhywrai wedi eu hachub. Felly aeth yr wythnosau a'r misoedd heibio. Ni welsant ychwaith hanes dychweliad teulu Ynys Pumsaint. Ar y pryd hwnnw yr oedd Gwen yn brysur iawn ddydd a nos yn gweini ar Mrs. Watts. Daethai ei thro hithau i fod yn wael. Dywedai yn aml na wyddai pa beth a wnaethai onibai am Gwen. Bu farw yn niwedd Hydref.

Gadawodd ei holl eiddo,—pedwar ugain punt a dodrefn ei thŷ—i Gwen. Nid oedd pedwar ugain punt yn ddigon i fyw arno'n hir. Ni fedrai Gwen un gwaith ond gwaith tŷ. Cynghorwyd hi i roddi ei dodrefn i'w cadw, a chwilio am le fel morwyn. Atebodd hysbysiad yn un o bapurau Melbourne. Daeth yn forwyn fach i dŷ Dr. a Mrs. Angus dydd Gwener.

Gorffennodd fod yn forwyn fach y funud honno. Ni adai Mrs. Angus iddi weini wrth y ford. Cafodd eistedd gyda'r gwahoddedigion a chymryd rhan yn yr ymddiddan llawen a phrudd,—llawen am fod Gwen wedi ei chael; prudd am fod Mrs. Angus o hyd mewn galar ar ôl ei chwaer.

Tynnodd Myfanwy ei horiawr aur oddiam ei garddwrn a rhoddodd hi i Mrs. Angus, a dywedyd, a dagrau lond ei llygaid glâs:—

"Byddai'n dda gennyf pe gallwn roddi eich chwaer yn ôl i chwi."

Ysgwyd ei gynffon ar bawb a wnai Socrates a dilyn Madame. Hi oedd ei ffrind pennaf o hyd, ac yn ôl gyda hi y cafodd fynd.

Pwy all ddisgrifio teimladau teulu No. 17 pan aeth y plant adref—heb un ar goll? Wedi credu eu chwalu am byth, cawsant aduniad hapus—peth na ddaw i ran ond ychydig yn y byd hwn.

A beth am y pedwar erbyn hyn? Ai byw ar eu harian yn ddiog a dilês yw eu hanes? Ai cael ychwaneg o berlau a golud yw prif amcan eu bywyd?

Rhoisant eu harian i gyd i'w rhieni. Dyna bleser iddynt oedd cael gwneud hynny! A dyna bleser i'r rhieni oedd gweld teimlad da a pharch eu plant tuag atynt! Yr oeddynt yn falch ar y cyfoeth hefyd. Nid am y bwriadent ei ddefnyddio i geisio moethau a phleserau a bywyd segur, ond am y medrent bellach roddi addysg dda i'w plant i'w cymhwyso i fod o wasanaeth i'w hoes. Dyna yw nod uchaf bywyd.

Felly mae'r pedwar yn y coleg. Pa lwybrau a ddewisant ar ôl gorffen eu gyrfa yno? Y mae Bywyd yn llawn o bosibilrwydd gogoneddus, ac y mae Awstralia'n gyfandir newydd a'i gyfleusterau'n ddi-hysbydd. Ac y mae Ynys Pumsaint o hyd yn y môr.

YMARFERIADAU AR Y GWERSI

I

1. Ysgrifennwch yn Gymraeg ddeg o enwau bechgyn, deg o enwau merched, deg o enwau afonydd, a deg o enwau trefi.

2. Disgrifiwch Brynteg.

3. Eglurwch achos pryder y saer a'i wraig.

II

1. Trowch yr enwau hyn i ferfau:—bwyd, trefn, breuddwyd, gwên, croesaw, cinio, troed, llygad.

2. Sut oedd y rhai hyn yn perthyn i'w gilydd:— Gwen a Myfanwy; Mr. Meredydd a Mrs. Rhys; Llew a Gwen; Myfanwy a Mrs. Rhys; Gareth a Mrs. Meredydd?

3. Ysgrifennwch baragraff am Meredydd Llwyd.

III

1. Ysgrifennwch lond tudalen yn dangos y manteision i Gymro o ymfudo i Awstralia.

2. Gwnewch yr un peth i ddangos yr anfanteision.

3. Ysgrifennwch yn llawn y rhigwm am Humpty Dumpty ac eglurwch ei ystyr.

IV

Nodwch y prif leoedd y byddai llong yn eu pasio wrth fynd o Southampton i Sydney. Pa ran o'r daith oedd y fwyaf diddorol i Meredydd Llwyd, a phaham?

3. Ysgrifennwch baragraffau ar Bau Biscaia, Pileri Hercules, Camlas Suez a'r Môr Coch.

V

I. Beth oedd rhai o arwyddion y storm fawr ar y môr?

2. Eglurwch "cyhydedd," "trofannau."

3. Ychwanegwch air disgrifiadol ar ôl pob un o'r rhai hyn:—gwynt, tón, niwl, twrw, creadur, rhu, capten, teithwyr, cynllun, dillad, arogl, rhyfeddod.

VI

1. Eglurwch, "Ai'r cwch yn ei flaen neu yn ei ôl, fel y mynnai'r llif a'r llanw."

2. Ysgrifennwch baragraff yn dangos meddyliau Llew wedi iddo ddeffro yn y cwch.

3. Gwnewch frawddegau yn cynnwys:—llyfn, caledi, gwefr, didrugaredd, pwysig, breuddwyd.

VII

1. Ysgrifennwch baragraff yn dangos eich barn am Llew.

2. Sut mae cwpled Ceiriog yn ddisgrifiad o amgylchiadau'r pump.

3. Pwy oedd Ceiriog? Enwch rai o'i weithiau.

VIII

1. Eglurwch, "Ni ddaw doe a'i gyfle'n ôl i neb."

2. Rhoddwch air arall am 'brecwast.' Pa resymau sydd dros ddefnyddio'r naill neu'r llall?

3. Nodwch ddau air Cymraeg a dau air Ffrangeg wedi eu cymryd i'r Saesneg.

IX

1. Beth yw dyddiadur?

2. Beth a gesglwch am Gareth oddiwrth gynnwys ei bocedi?

3. Beth oedd cyngor Mr. Luxton iddo ei hunan a'r lleill?

X

1. Tynnwch lun palmwydden goco, a disgrifiwch hi.

2. Disgrifiwch y daith trwy'r wig.

3. Beth yw'r lliosog o bryn, ochr, bore, ynys, traeth, afon, tir, iar, blodyn, aderyn, nant, craig, ffynnon, pren, traed, cangen?

XI

1. Enwch gymaint ag a fedroch o'r pethau a dyfai ar yr ynys.

2. Tynnwch fap o'r ynys yn ôl y disgrifiad yn y bennod hon.

3. Sut y gwyddent mai yn rhywle tua'r cyhydedd yr oedd yr ynys?

XII

1. Ysgrifennwch y drydedd salm ar hugain mewn unrhyw ddwy iaith.

2. Disgrifiwch y Pren Bara.

3. Disgrifiwch ffurfiad creigiau cwrel.

XII

1. Pa beth yn y daith hon a wnaeth i'r pump deimlo'n anesmwyth?

2. Disgrifiwch lagŵn, siarc, a morfil.

3. Gwnewch frawddegau yn cynnwys "gwersyll," "troedfedd," "teithiwr," "graddol," "gweddol."

XIV

1. Paham yr oedd Mr. Luxton mor falch ar yr ogof?

2. Beth yw'r gwrthwyneb i da, mawr, mwy, trist, gelynion, uchel, isel, diwethaf, de, dwyrain?

3. Disgrifiwch unrhyw ffordd o wneud tân heb ddefnyddio matsien.

XV

1. Pa bethau a ddysgodd y plant gan Mr. Luxton?

2. Gwnewch fap arall o'r ynys, ac enwau'r gwahanol fannau arno.

3. Beth yw unigol llygaid, plant, cerrig, dail, pysgod, tatws, cnau, pelydr, bysedd, breichiau, dwylo, adar?

XVI

1. "Y mae'r peth sydd yn ffawd i un yn anffawd i arall."—Rhoddwch enghreifftiau o hyn.

2. Paham y dywedir "y pryd parchus cyntaf?"

3. Rhoddwch ansoddair ar ôl pob un o'r rhai hyn:— siop, esgid, lagŵn, casgen, lledr, botwm, siwgr, ymwelydd.

XVII

1. Sylwch ar y disgrifiad o Socrates. Disgrifiwch eich ci chwi neu gi un o'ch ffrindiau.

2. "Bu'r gwaith caled yn fendith iddynt." Eglurwch hyn.

3. Disgrifiwch y tŷ newydd.

XVIII

1. Paham y dysgai Madame D'Erville, Gymraeg yn gynt na Mr. Luxton?

2. Meddyliwch mai Myfanwy ydych. Rhoddwch eich barn am Madame D'Erville.

3. Rhoddwch ddisgrifiad o Mili.

XIX

1. Ysgrifennwch gymaint ag a wyddoch am y llymarch.

2. Ysgrifennwch ymddiddan o'ch dychymig rhwng Llew a Gareth, yn dangos eu barn am Mr. Luxton.

3. Gwnewch frawddegau yn cynnwys y cyplau hyn:—"llwybr troeog," "brawddeg ddifeddwl," "lle cysegredig," "pob lliw."

XX

1. Dychmygwch ac ysgrifennwch ymddiddan rhwng y chwech yn yr ogof yn ystod y storm yn niwedd Medi.

2. Disgrifiwch Ynys Pumsaint fel y gwelid hi o'r llong.

3. Ychwanegwch y terfyniad—"odd" at wraidd y berfau hyn:—rhedeg, gyrru, methu, dywedyd, sefyll, gweld, peri, gadael, aros, ofni.

XXI

1. Ysgrifennwch hunangofiant Socrates.

2. Gwnewch frawddegau yn cynnwys "hwyr— frydig," "bendith," "cydymdeimlad," "gogoneddus," "edmygedd," "gwegil."

3. Dychmygwch ac ysgrifennwch ymddiddan rhwng Myfanwy a Gwen yn eu hystafell wely yn nhŷ Madame D'Erville.

XXII

1. Beth a wyddoch am Melbourne a Sydney?

2. Ysgrifennwch bob gair a brawddeg Ffrangeg a geir yn y llyfr hwn (ac eithrio'r Salm) a rhoddwch eu hystyron yn Gymraeg.

3. Ysgrifennwch o'ch dychymig hanes Llew, Gareth, Myfanwy a Gwen ar ôl deng mlynedd.

GEIRFA

Acsion (f.)	auction, sale
adfeddiannu	to regain
adnewyddu	to renew
addurniadau (m. pl.)	ornaments
ael (f.)	eyebrow, slope (of a hill)
aeron (f. pl.)	berries
afiaith (m.)	enjoyment
aflonyddwch (m.)	disturbance
agen (f.)	chink
angen (m.)	necessity, need
anghrediniol	unbelieving
ais (f. pl.)	ribs
alltud (m.)	exile
amnaid (f.)	sign
amneidio	to make a sign
amrwd	raw
amynedd (m.)	patience
annaearol	unearthly
annealladwy	un-understandable, incomprehensible
antur (f.)	adventure
anturiaeth (f.)	adventure
anurddo	to spoil, to deface
anwar	uncivilised
anwariaid (m. pl.)	barbarians
anwybod (m.)	unconsciousness
anymwybodol	unconscious
arbed	to spare, to save

arcêd (f.)	arcade
archadeiladydd (m.)	architect
archwaeth (f.)	appetite
arlunydd (m.)	painter
asur	azure
awchus	greedily, eagerly
awgrym (f.)	suggestion
Barbaraidd	barbaric
basddwr (m.)	shallow water
bau (m.)	bay
beiddio	to dare
berw (m.)	turmoil
bisciau (f. pl.)	biscuits
blawd (m.)	flour
brawychus	terrified, terrifying
bref (f.)	bleat
bregus	frail
breichled (f.)	bracelet
brigau (m. pl.)	twigs, tops of trees
brodorion (m. pl.)	natives
brwdfrydedd (m.)	enthusiasm
bryncyn (m.)	hillock
bwriad (m.)	intention
bwrlymu	bubbling
bwyell (f.)	hatchet, axe
byddarol	deafening
bygwth	to threaten
bywioliaeth (f.)	living, livelihood
bywyn (m.)	kernel, pith
Cadwyn (f.)	chain
cain	beautiful, fine
caledi (m.)	hardship
camlas (f.)	canal
canig (f.)	a little song

cefnder (m.)	cousin (boy)
ceryddu	to chide, to punish
cist (f.)	chest
clôs (m.)	enclosure, yard
clwstwr (m.)	cluster
clystrau (m. pl.)	clusters
cnwd (m.)	crop
coeth	pure, elegant
cofrestrydd (m.)	registrar
corfannau (m. pl.)	metrical feet
corwynt (m.)	hurricane
cotwm (m.)	cotton
crasu	to bake, to air (clothes)
crefft (f.)	profession, trade
cregyn (f. pl.)	shells
crochan (m.)	cauldron
croesaw (m.)	welcome
crombil (m.)	gizzard, heart, bowels (figuratively)
crud (m.)	cradle
crwban (m.)	turtle
cydradd	equal
cydymdeimlad (m.)	sympathy
cyfaddas	suitable
cyfamod (m.)	pact, agreement
cyfandir (m.)	continent
cyfarwyddid (m.)	direction, guidance
cyfnewidiadau (m. pl.)	changes
cyfnither (f.)	cousin (girl)
cyfnos (m.)	twilight
cyfran (f.)	share
cyfrinach (f.)	secret
cyhydedd (m.)	equator
cylchynion (m. pl.)	surroundings, environment
cymell	to persuade
cymhelri (m.)	tumult
cynhyddu	to increase

cynhyrfus	agitated
cynllun (m.)	plan, scheme
cynnal	to support, to maintain
cynneu	to light (a fire, a candle, etc.)
cyrchu	to fetch, to approach
cysegredig	sacred
cyson	constant, consistent
cwrel (m.)	coral
cwta	short, abrupt-ly
Chwalu	to scatter
chwyfio	to wave
chwyrn	rapid
chwyrnllif	current
chwys	perspiration
Darganfod	to discover
darganfyddwr (m.)	discoverer
deheuig	deftly, neatly
delfryd (f.)	ideal
dellten (f.)	splinter, lath
deniadol	attractive
diamddiffyn	helpless
dibriod	unmarried
dibynnu	to depend
didalent	ordinary, stupid
didrugaredd	unmerciful-ly
diferu	dripping
diffeithwch (m.)	desert, jungle
digywilydd	unashamed
dihysbydd	inexhaustible
diobaith	without hope
direidus	mischievous
dirwyn	to wind
disychedu	to allay thirst
diynni	without energy

drwm-ddelw (f.)	drum-idol
düwch (m.)	blackness
dwrn (m.)	fist
dyfais (f.)	invention
dyfalbarhad (m.)	perseverance
dygn	painfully, with determination
dyheu	to yearn
dylanwad (m.)	influence
dyletswydd (f.)	duty
dymchwelyd	to upset
dyrysu	to become affected in one's reason
Edmygedd (m.)	admiration
egniol	energetic
ehangder (m.)	expanse
eiddgar	eagerly
eiddo (m.)	belongings, goods
enbydrwydd (m.)	peril
enfys (m.)	rainbow
ewyn (m.)	foam
Ffafriol	favourable
ffiaidd	loathsome
ffiol (f.)	bowl
fflangell (f.)	whip, lash
ffodus	lucky
ffroen (f.)	nostril
ffrwyn (f.)	bridle, leash
ffurf (f.)	form
ffurfafen (f.)	sky
Galanastra (m.)	destruction
garddwrn (m.)	wrist
gefell (m.)	twin
gefeilliaid (m. pl.)	twins
genedigol	native

glanio	to land
gwgoneddu	glorious, magnificent
gwledd (f.)	feast
golud (m.)	wealth
gorwel (m.)	horizon
gorymdaith (f.)	procession
graddol	gradually
graenus	of good grain
gwahoddedigion (m. pl.)	guests
gwallgof	insane
gwaneg (f.)	wave, billow
gwaredigaeth (f.)	deliverance
gwarthaf (ar eu)	upon them
gwartheg (f. pl.)	cattle
gwddfdorch (f.)	necklace
gweddaidd	decently
gweddillion (m. pl.)	remains
gweddol	fairly
gwegil (f.)	nape of neck
gweini	to serve, to wait at table
gwelw	pale
gwersyll (m.)	camp
gwg (m.)	frown
gwiail (f.)	twigs, rods
gwingo	to wriggle
gwledda	to feast
gwregys (m.)	belt
gwrysg (f. pl.)	stalks
gwydn	tough
gwylio	to watch
gwylltio	to fly into a passion
gwylltu	to hurry
gwyro	to bend, to slope
Hamddenol	leisurely
helbul (m.)	trouble

helynt (m.)	condition, bother, fuss
hidl	copiously
hinsawdd (f.)	climate
hoen (m.)	vigour
hudol	enchanting
hwyrfrydig	reluctant, loath
hylif (m.)	liquid
hyll	ugly, hideous
hyrddio	to hurl
hysbysiad (m.)	advertisement, notice
Iet (f.)	gate
irgoed (f. pl.)	green trees
Lapio	to wrap
liana (m.)	a plant that winds round trees in the tropical forests
lôn (f.)	lane
Llafurus	laborious
llain (f.)	patch, piece, long slip
llannerch (f.)	glade
llanw (m.)	tide
llathen (f.)	a yard measure
lledorwedd	reclining
llesmair (f.)	trance
llethr (m.)	slope
llewych (m.)	brightness
llid (m.)	anger, wrath
llif (m.)	flood, saw
llithio	to entice
llithrig	slippery
lluniaidd	graceful
llwythau (m. pl.)	tribes
llwythi (m. pl.)	loads
llyfn	smooth
llyfrgell (f.)	library

llyfu	to lick
llymarch (m.)	oyster
Maethlon	nourishing
manwydd (m. pl.)	brushwood, twigs
masnachwr (m.)	merchant
medr (m.)	ability
meddal	soft
miliwnydd (m.)	millionaire
miniog	sharp
môrgi (m.)	shark
mwrthwl (m.)	hammer
mwsogl (m.)	moss
Neint, nentydd (f. pl.)	streams
nwyddau (m. pl.)	goods
Ochain	to groan, groaning
ochenaid (f.)	sigh
ofergoeledd (m.)	superstition
Paradwysaidd	very beautiful, like paradise
peiriant (m.)	machine
pellafoedd (m. pl.)	distances
penbleth (m.)	fix, perplexity
pendant	definite
penrhyn (m.)	cape
perarogl (m.)	perfume
persain	euphonious
petruso	to hesitate
pilyn (m.)	garment
pistyll (m.)	spout, cataract
planhigyn (m.)	plant
porffor	purple
porthladd (m.)	harbour
posibilrwydd (m.)	possibility

pryder (m.)	anxiety, worry
profiad (m.)	experience
prysgwydd (m. pl.)	brushwood
purion	alright, good
pyllog	full of pools
Rhibyn (m.)	reef
rhigwm (m.)	rhyme
rhugl	fluently
rhyfygus	presumptuous, acting like fools
Sain (f.)	sound
sawr (m.)	smell
seibiant (m.)	rest, respite
si (f.)	murmur
simsan	fragile, rickety
sionc	lithe, nimble
sisial	to whisper
sudd (m.)	juice
sylweddol	substantial
syniad (m.)	idea
Tabwrdd (m.)	drum
talp, telpyn (m.)	lump, big piece
tannau (m. pl.)	strings (of a musical instrument)
tarddell (f.)	source
terfysg (m.)	noise, commotion
trai (m.)	ebb
trofannau (m. pl.)	tropics
trymaidd	heavy
trysorau (m. pl.)	treasures
turio	to dig, to root up
twr (m.)	tower
twrr (m.)	crowd, large number
tybio	to guess
tyddyn (m.)	small farm

Unol, yn unol â	united, according to
unos	for one night
urddas (m.)	dignity
Weithion	now
Ynghudd	concealed
ymbalfalu	to grope
ymborth (m.)	food
ymchwil (m.)	search
ymddiddan (m.)	conversation
ymfudo	to emigrate
ymgynghori	to talk over, to discuss
ymledu	to become broader
ysgarmes (f.)	skirmish
ysgytiad (m.)	shaking
ysigo	to crush, to sprain
ystumiau (f. pl.)	gestures
ystyllen (f.)	plank, board

FFRANGEG

Encore	eto
De l'eau	dŵr
S'il vous plaît	os gwelwch yn dda
Mon Dieu !	O Dduw! (lit. Fy Nuw.)
Chère petite orpheline	annwyl amddifad fach
L'arbre à pain	y Pren Bara
Une huître	llymarch

---

FlennyFfordd Ynysoedd Môr y De o ddywedyd "plenty"

Mary fellowFfordd Ynysoedd Môr y De o ddywedyd gwraig neu ferch