Brithgofion/Hen Gartref

← Cynnwys

Brithgofion gan Thomas Gwynn Jones

Hen Gyfeillion →

I.

HEN GARTREF

HEN blasty bychan ydoedd unwaith, ef a'r ffermdy nesaf, oedd o fewn lled cae iddo, hendrefydd gynt, fel y profai eu henwau, yng nghyfnod rhamantus Hafod a Hendref, cyfnod a ganlynai drefn y tymhorau, gan roddi i ddynion y newid a'r parhad y mae natur yn ei ofyn.

Trowyd yr Hendref yn ffermdy rhent rywbryd, lle bynnag yr oedd ei hafod, ond cadwodd rywfaint o'i urddas cyntefig o hyd. Naddwyd rhai o'i bileri derw, a berthynai iddo pan oedd wedi ei adeiladu o goed, i wneud lloriau i'r llofftydd pan wnaed iddo barwydydd o gerrig— yr oedd ôl y neddyf ar yr estyll, oedd wedi troi'n dduloyw yng nghwrs amser, a mynd yn llyfn fel gwydr wrth eu golchi a'u cwyro gan genedlaethau o ferched diwyd.

Fel yr wyf i'n ei gofio, yr oedd yn adeilad cadarn o gerrig calch yr ardal; simneiau uchel, ffenestri llydain ond heb fod yn uchel, y paenau, neu'r cwareli, fel y galwem y darnau gwydr yno, wedi cu gosod mewn cysylltau plwm, y gellid agor un ymyl iddynt â blaen. cyllell, pan fyddai angen am gwarel newydd. Cnap ar ambell gwarel, lle bu'r chwythu wrth redeg y gwydr gynt yn anwastad, ond odid. Cyntedd yn y canol, parlwr ar y dde fel yr elech i mewn a'r gegin fawr ar y chwith. Cegin gefn yn y darn croes o'r tŷ. Llawr honno o bridd wedi caledu a duo, a hwnnw ddwy droedfedd yn is na llawr y gweddill o'r tŷ. Yr enw cyffredin yn yr ardal ar y gegin gefn fyddai briws. Lle tân helaeth yno a mantell fawr uwchlaw, ar un pen. Ffenestr fechan gul a gwydr arni ar yr ochr, yn wynebu'r drws allan, ac yn ochr hono, ffenestr rwyllog helaeth o ais pren heb ddim gwydr arni, yn edrych i'r buarth cefn. Yn y gegin gefn hon y byddai'r coginio, pobi, golchi a gorchwylion eraill y pobty (neu'r ffwrn) ym mhared allan y tŷ, un ochr i'r tân. Poethid y ffwrn à thân coed. Cymerai hynny tuag awr o amser. Tynnid y marwor allan â darn o goedyn a elwid twymbren (seinid tumbren). Dodid y torthau toes i mewn â chelfyn tebyg i raw â choes hir, yn un darn, a elwid pil. Drws haearn â dau ddwrn arno, i'w dynnu a'i roi ar y ffwrn, a dwbio hwnnw gyda'i ymylon â chlai wedi ei gyweirio'n dda, at gadw'r gwres i mewn.

Gwasanaethai'r gegin fawr fel ystafell fwyta ac eistedd. Lle tân helaeth yn honno, ac ysgrat odditano, sef twll go ddwfn a llafn o hacarn a thyllau crynion. drwyddo ar ei wyneb, at racio'r marwor a'r lludw odditan waelod y grât i lawr iddo, a'i glirio allan pan fyddai achos. Y parlwr fyddai'r gesail gyfarch, neu'r eisteddfa, pan alwai rhywun teilwng o ddyfodiad i'r tŷ ar ryw neges yn ystod y dydd. Byddai hefyd yn lle bwyta ac ymddiddan ar achlysuron arbennig. Yn yr hwyr, eisteddem ar aelwyd y gegin fawr.

Pump o lofftydd, ac ystafell ymdrwsio ynglŷn â dwy ohonynt. Lle tân bychan a mantell isel ym mhob un o'r ddwy orau, croglofft at gadw ysterniach uwch ben y cyntedd a chornel o lofft arall. Y grisiau o'r gegin fawr yn y canol, i'r dde a'r chwith, pob un, fel yr oedd lloriau'ı llofftydd, o dderw gloywddu.

Efallai fod dau ddarn croes i'r tŷ cyn f'amser i. Yr oedd un ystafell arall ar y llawr, na wn i mo'i gwasanaeth gynt, hefyd wedi ei throi'n llaethdy. Gwelir tai ffermydd tebyg hyd heddiw mewn rhannau o Sir Ddinbych a Sir Feirionydd, o leiaf. Bûm fy hun yn talu mwy o rent am dai ar hyd f'oes nag y gallwn ei fforddio, oblegid fy magu mewn tŷ felly yn hogyn!

Gardd a pherllan helaeth wrth-y tŷ. Coeden ywen, a gedwid yn bigfain bob amser, o flaen y drws, a lawnt fach rhyngddi a'r tŷ. Cnwd o glych mebyn ar y lawnt bob gwanwyn cynnar. Coed dail cyrn a lawrensteina o gwmpas y ffenestri. "Hen ŵr yng ngwrych yr ardd, a mân goed rhosynnau coch a melyn. Pob math o flodau hen ffasiwn yn yr ardd, rhesi o holi-hocs, rhosyn y mynydd, y fyddiged, drysi pêr, dail saeds, a blodau fel balchter Llundain, y Ffiled Fair, Botwm Gwr Ifanc, Briallu Cochion, ac eraill na wyddwn i enwau arnynt. Coed Eirin Mair (gwsberis) cyrrains a mafon cochion yn yr ardd, a gwlâu rhubarb. Coed afalau yn y berllan, afalau Awst, afalau Cochion Bach, afalau Pig y Glomen, afalau Croen Hwch (russet), Eirin Duon, Eirin Gwynion ac Eirin Gwlanog (peaches). Perllan arall wrth waelod y buarth, wedi ei throi yn ydlan rywdro, ond yr oedd afalau Pig y Glomen ac Eirin Cochion yn honno, ac amryw goed Cnau Ffreinig, un ohonynt o faint anferth.

Diweddarach oedd y beudai, ystabl a llofft uwch law, grisiau cerrig i fynd iddi oddi allan; beudy'r gwartheg godro, beudy'r gwartheg hysbion, cut y lloi, yr ysgubor, gyda llawr dyrnu, cowlas a thaflod—lle ardderchog i chwarae ar dywydd gwlyb ac oer—a'r hofel droliau ar fin y nant. Cutiau moch o'r neilltu.

Bu'r lle unwaith yn Hen Gartref i rywun cefnog, lle i ddyn fyw wrth ei hamdden, nid lle i gadw busnes neu gysgu noswaith. Ni allech fyw yno heb fagu chwaeth at fywyd cartrefol, tawel, pe buasai fodd, ond modd neu beidio, glynai ynoch.

Yr oedd y wlad oddiamgylch yn goediog iawn. Yr oedd dwy afon fach yn rhedeg heibio'r tŷ, un gydag ystlys y berllan a'r llall gyda gwaelod y buarth, a'r tŷ a'r beudai ar y tafod tir rhwng cydiad y ddwy. Dygai'r ddwy gerrig bychain coch, melyn a glas i'w canlyn ar lifogydd, a graean mân a fyddai'n disgleirio fel aur yng ngoleuni'r haul. Byddai ynddynt hefyd frithylliaid prydferth, a ddaliem â'n dwylo, heb dybio bod hynny'n greulonach na dyfais i ddodi bachau yn eu gyddfau.

Yr wyf yn cofio dal y brithyll cyntaf i mi ei ddal erioed. Cefais ef allan o'r dŵr, ond llithrodd o'm llaw. yn ei ôl i'r afon. Cyn hir, cefais afael arno wedyn, tan garreg. Gwesgais ef yn erbyn y garreg. Ni allodd ddianc wedyn. Yr oeddwn yn falch ofnadwy o'm gorchest, ac arnaf eisiau rhedeg i'r tŷ i'w ddangos. Gorweddai'r brithyll bach ar gledr fy llaw yn llonydd. Yr oedd yn brydferth iawn. Ac ni chwaraeai yn y dŵr byth mwy. Aeth fy malchter i ffwrdd, a theimlwn fel llofrudd. Mor ddel oedd y brithyll bach hwnnw, yn llonydd ar fy llaw. Ni wnaethai ddrwg i mi nag i neb arall. Rhoeswn unpeth am ei weld yn chwarae eilwaith yn y dŵr. Teflais ef yn ei ôl i'r afon, ac aeth y dŵr ag ef i'w ganlyn, fel darn o bren marw. Deliais bysgod wedi hynny, mi wn, ond nid wyf yn cofio dim un ohonynt, ond y brithyll bach hwnnw...

Tyfai coed o bob math o bobtu i'r ddwy afon am filltiroedd o bellter, derw ac ynn, bedw, llawrydd a rhai pinwydd a ffawydd. Haf a gaeaf, ardderchog fyddai'r coed, lle gallai un grwydro am ddyddiau a gweld rhyw ryfeddod bob tro y gwnâi hynny. Ni fedrech gyfrif y dail a'r blodau gwylltion a welech yno, a chymerai amser i chwi adnabod yr adar a'r creaduriaid a fyddai yno. Clywech hwy o'ch gwely yn gynnar yn y bore yn canu oll gyda'i gilydd, peth rhyfeddol i'w glywed. Yn y dydd hefyd clywech hwy'n trydar, ond y seiniau a garwn yn enwedig fyddai grŵn gwenyn a chacwn a man wybed eraill. Ai'r sŵn bach hwnnw yn un â'i gilydd, megis, yn un canu tyner, pell, fel pe buasai'n dyfod o bellter yr oesau neu o fyd arall. Ar brynhawn cysglyd, mwll, yn yr haf y clywech y canu hwnnw orau. Rhaid mai nid myfi fy hun yn unig fyddai'n ei glywed fel canu o rywle arall, canys byddai pobl yn ei alw yn "ganu'r Tylwyth Teg." Ym mhen blynyddoedd, deuthum i wybod ei fod yn hysbys yn Iwerddon wrth enw tebyg, "ceol sidhe," canu'r Tylwyth Teg. Yr wyf yn cofio hefyd mai canu tyner felly fyddai'n peri i mi feddwl am bethau pell, wedi bod unwaith ac wedi darfod am byth, nes byddwn yn mynd yn drist.

Teg fyddai blodau'r gwynt yn y Coed Uchaf, a'r mwsogl o bob math ar y torlennydd. Un peth cas yn unig fyddai yno-y craf a dyfai mewn ambell fan, a'i aroglau a'r blas a rôi ar ymenyn, os cai'r gwartheg damaid ohono, yn annioddefol i rywun a âi'n agos ato, heb sôn am ei flasu. Byddai raid mynd yn nechrau haf i chwilio amdano a'i ddifa rhag blaen. Bûm agos i ddeng mlynedd ar hugain heb glywed ei aroglau ar ôl gadael yr Hen Gartref, ond adnabûm ef ar unwaith pan drawodd fy ffroen, ym mhen arall y Sir, a daeth yr "hela cra" á â rhawiau bychain a choesau hirion iddynt i'm cof fel ergyd.

Tuag adeg y cynhaeaf ŷd, gyda'r hwyr, byddai golau coch yr haul yn tywynnu'n isel gyda'r ddaear i mewn i'r coed, nes byddai eu bonau'n cochi. Ambell waith y byddai'r golau hwnnw'n dyfod, ond pan ddôi gallech weld i mewn rhyngddynt ymhell. Byddai'n gwneud i chwi feddwl am ryw adeilad mawr, na welswn ac na welais erioed ei debyg, a'r coed mwyaf fel pe baent bileri'n dal y to, a'r adeilad hwnnw wedi ei oleuo â golau coch gwan, nes bod y lle'n rhyfeddod. Cyn hir hefyd byddai dail y coed yn troi eu lliwiau, dail yr ynn fel clytiau bach o aur melyn yn yr awyr, y derw yn gymysg o goch a gwyrdd a'r ysgaw a'r drysi fel gwaed. Grawn bychain y drain gwynion, neu'r ysbyddad, fel y byddai fy nhad yn eu galw, yn gnwd fel mwclis bychain coch tywyll. Gellyg y moch oedd yr enw arnynt. A grawn y marchfieri, rhai'n grwn ac yn goch, eraill yn hirgrwn ac yn felyn gloyw. Byddai merched bach yn gwneud cadwynau del iawn ohonynt a'u gwisgo am eu gyddfau.

Tua'r un amser, byddai goleuni rhyfeddol iawn i'w weled tua'r hwyr ar y marian y tu draw i'r Coed Uchaf, golau meddal, melyn fel mêl gloyw, a rhywbeth annaearol ynddo. Hwyrach mai'r elfen annaearol honno a barodd. i mi unwaith freuddwydio breuddwyd nad anghofiais mono hyd heddiw. Byddai gan fy nhad air a arferai yn aml wrth sôn am rywun mewn hwyl dda-" 'Roedd o ar uchelfannau'r maes," meddai. Y breuddwyd oedd fy mod yn gweled y "Cae o Flaen y Drws " yn gwbl wahanol i'r hyn ydoedd mewn gwirionedd. Yn lle bod yn codi'n raddol iawn o'r buarth at y caeau gwastatach y tu draw iddo, codi yr oedd yn y breuddwyd yn risiau megis o greigiau moel a haenau, ynddynt, yr un fath â'r Marian, a phob gris gwastad yn wyrdd iawn a'r grisiau uchaf yn colli o'r golwg yn y cymylau, a'r goleuni meddal fel mêl gloyw yn gorwedd ar y cwbl. A dyna, yn fy meddwl i, yn dyddiau hynny, oedd y " maes," canys maes oedd y cae llafur yr âi'r wedd iddo yn ei phryd i aredig-" mynd i'r maes," neu "fynd i faesa," fel y dywedwn. A'r peth a welais yn fy mreuddwyd oedd uchelfannau'r maes." Codais yn gynnar y bore a mynd i edrych ar y "Cae o Flaen y Drws." Fel yr oedd bob amser yr oedd erbyn hynny, ond bu'r "Uchelfannau " hynny'n fy nilyn am amser maith. Gallaf, yn wir, eu gweled eto fel y gwelais yn y breuddwyd.

Gwyn ei fyd y sawl a gaffai drigo beunydd ar faes tan y goleuni hwnnw-nas gwêl, efallai, onid breuddwydion ieuenctid . . .

Unwaith, ynghanol y Coed Uchaf, yn ymyl llannerch agored a llyn gweddol ddwfn lle'r oedd tro yn yr afon ag iddo draeth bychan o gerrig wedi eu cludo gan y dwfr a'r llif, clywais sŵn nas clywswn o'r blaen yno. Cofiais yn y fan am un o'r dychmygion a fyddai gennym, yn gofyn beth oedd

"Cnoc, cnoc yn y coed,
Pedwar llygad ag un troed?"

Yr ateb oedd "Buddai gnoc," hen fuddai gyntefig, pawl syth drwy dwll yn y caead, ynglŷn â pheth tebyg i stôl bedwartroed, at guro a throi'r llaeth yn ymenyn gynt. Nid oedd fodd bod yno neb yn gweithio buddai gnoc yn y fan honno. Mynd yn nes yn araf a distaw. Ar y traeth bach, yr oedd mwyalchen a malwen gorn yn ei phig, ac yn curo honno yn erbyn y cerrig, yna'n bwyta'r falwen. Torrodd darn o bren crin dan fy nhroed, ac ymaith â'r fwyalchen. Yr oedd yno amryw gregin wedi eu torri a darn malwen yn un ohonynt. Yr oeddwn wedi tarfu'r fwyalchen ar ganol ei phryd bwyd.

Gwelais yno hefyd gudyll coch (y "genlli goch " a ddywedem ni) yn dyfod i drychineb sydyn unwaith. Yr oedd yr aderyn yn hofran yn ei unfan uwchben. Yn y man daeth i lawr fel carreg ac yna i fyny yn ei ôl fel ergyd. Ond bron yn ddioed, dyma ysgrech, ac i lawr â'r aderyn nes oedd ar y ddaear yn llonydd, a'i blu yn disgyn o'r awyr ar ei ôl. Erbyn edrych, yr oedd wedi marw, a llygoden ddŵr gydag ef, wedi ei lladd gan y codwm.

Yn y Coed Pellaf, fel y byddem yn eu galw, yr oedd rhaeadr bychan, y cyntaf i mi ei weled erioed, yn llifo dros glogwyn gweddol uchel a disgyn i bwll yn y graig ar y gwaelod. Pistyll Brido" y byddai pobl yn ei alw. Clywais fy nhaid yn dywedyd bod coel pan oedd ef yn ieuanc y byddai rhyw rinwedd ar y dwfr hwnnw. Byddai pobl yn myned yno ac yn dal llaw neu ryw ran o'r corff dan y dwfr at wella rhyw anap neu boen. Yr oedd ef ei hun unwaith wedi rhoi ei ffêr o'i lle. Dywedwyd wrtho mai'r peth i'w wneud oedd myned at Bistyll Brido a dal ei droed tan godwm y dŵr. Gwnaeth hynny. Yr oedd y dŵr yn oer ofnadwy er ei bod ynghanol haf ar y pryd, a'r boen yn ei ffêr yn annioddefol ganddo. Ond yr oedd yn rhaid dal ati, a hynny a wnaeth yntau, nes bod ei galon yn mynd yn sal a rhyw niwl yn dyfod tros ei lygaid, meddai yn sydyn, dyma glec yn y ffêr. Meddyliodd fod yr asgwrn wedi torri, ond y cymal oedd wedi mynd i'w le dan gwymp y dŵr.

Tyfai coed pîn ar ben y clogwyn, a byddent yn y gaeaf yn edrych yn dduon, ynghanol y coed moelion eraill, golwg bygythiol arnynt o bell. Efallai mai dyna'r rheswm nad oeddwn erioed wedi bod yno, ond wedi clywed ystori fy nhaid euthum cyn belled a'r pistyll un prynhawn poeth yn yr haf. Nid oedd lawer o ddŵr yn y ffrwd, dim ond rhyw linyn gloyw yn disgyn i'r pwll odditanodd a rhyw su fach isel a pharhaus, braidd yn drist, debyg i'r su a glywswn wrth Nant Rhyd yr Arian wrth ddyfod adreî wedi bod yn edrych am fy nhaid pan gladdwyd fy nain, a'i adael yntau yn y tŷ ei hun, neu'r su a glywais un noswaith wrth fynd heibio'r fynwent lle'r oedd bedd hogyn bach oedd yn chwarae gyda ni yn yr ysgol ychydig ddyddiau cyn hynny. Onid am y sŵn bach hwnnw, na chlywech mono ar ôl bod yno am dipyn, yr oedd y lle yn ddistaw iawn, fel pe buasai rywun wedi marw a'i gladdu yno. Yr oedd nodwyddau'r pîn fel carped tew ar lawr, a phob peth yn brydferth iawn, ond yn drist. Eto, 'roeddwn yn teimlo fel pe buaswn wedi bod yno rywdro o'r blaen, amser maith yn ôl. Yr oedd y lle'n gynefin ac eto'n ddieithr, fel pe buasech yn ceisio cofio rhywbeth o hyd, a hwnnw fel pe buasai'n dyfod ac wedyn yn cilio yn ei ôl yn sydyn, o hyd, o hyd, fel pe bai rywbeth pell yn digwydd yn ymyl dyn ac yntau heb allu ei weled na'i glywed...

Ryw hwyr yn nechrau'r Hydref, rhwng dau olau, fel y dywedem, ar ddôl fechan, dipyn is na'r llwybr yr oeddwn yn cerdded arno, clywais ryw sŵn tua gwaelod y ddôl, fel y tybiwn. Sŵn tebyg ydoedd ar y dechrau i sŵn lli o ddŵr yn rhedeg ar hyd gwely caregog. Yr oedd yno ffrwd felly ar waelod y ddôl, ond yr oedd honno ar y pryd wedi hen sychu, gan nad oedd glaw wedi bod ers cryn amser. Rhyw rydwst chwyrn ydoedd y sŵn erbyn hyn, fel pe buasai gannoedd o bobl yn sisial yn ddi-dor ar draws ei gilydd. Nid oedd yno ddim i'w weled yn y golau hwnnw. Codais garreg a'i thaflu tua'r lle yr oedd y sŵn. Clywais hi'n disgyn, a'r un funud, tybiais fod wyneb y ddaear yno yn neidio i'r awyr ac yn ehedeg ymaith, fel y clywsoch awel trwy goed. Euthum adref mewn syndod, canys yr oedd y peth yn rhyfeddod newydd. Cefais wybod gan fy nhad mai haid o adar drudwy oedd yno'n pigo rhyw hadau neu bryfed ac yn grydwst wrth wneud hynny.

Y mae ar gael Gywydd o waith Iolo Goch ar ffurf ymryson rhwng y bardd a'i dafod ef ei hun, a'r bardd yn edliw ei gampau drwg i'r tafod. Meddai, mewn un cwpled:—

"Dal yr wyd uwch dôl rodir
Drwy dy hun ddadl drudwy hir."

Ni allaswn i byth ddehongli'r cwpled hwnnw, fel y gwneuthum ym mhen blynyddoedd lawer, oni bai'r digwyddiad ar waelod y ddol fach, cyn i mi erioed glywed sôn am Iolo Goch, oedd wedi clywed yr un peth yntau. Dehonglais ambell gwpled arall o waith y beirdd Cymreig drwy gofio am rai o ryfeddodau'r Hen Gartref gynt. Yn wir, ychydig o bethau oedd mewn bywyd yn yr awyr agored nad oedd yr hen brydyddion hynny wedi sylwi arnynt yn fanwl iawn.

Yn y coed o bobtu y dysgais adnabod sŵn y gwynt meiriol a ddôi i roi terfyn ar heth hir o rew ac eira, a fyddai'n gwneud bywyd yn anghysurus. Wrth edrych yn ôl, ymddengys i mi fod pob gaeaf yn heth yr adeg honno. Byddai'r rhew a'r eira yn brydferth iawn-i edrych arnynt, ond blinech yn fuan ar eu tegwch, a byddai yntau'n edwino'n ebrwydd. Byddech yn gwrando bob dydd am sŵn y meiriolwynt. Doech i adnabod ei su leddf, garedig, a dysgech adnabod coeden yn y tywyllwch wrth y sŵn a wnâi'r meiriolwynt yn ei brigau, yn enwedig yn yr yw a'r ynn, y llarwydd a'r pîn, neu'r rhewynt creulon a ddôi i lawr drwy'r Coed Uchaf yn y Cwm. Clywech ei ru dwfn ym mhellter y coed, a'i wich droellog, chwipiog, pan neidiai i'r llannerch fwy agored, led cae bychan o'r coedydd gyda'r afon, fel pe buasai ef yn crino yn y llwyni eithin a'r celyn, a hyd yn oed yntau'n gorfod gweiddi gan boen wrth fynd trwy eu pigau, cyn cael gafael ar y Coed Isaf, yng nghyfeiriad y môr, a throi i arthio a rhuo eilwaith ym mrigau'r derw a'r gwern, a suo yn y ffynidwydd bon- goch oedd yno.

Hyd yn oed pan fyddai'r rhewynt yn anghysuro bywyd, byddai yn y Coed Uchaf gilfechydd lle byddai'r awyr yn dawel a chwithau'n teimlo'n gynnes unwaith eto, a'r hen weithiwr diwyd, Tomos Dafydd, wrthi ar ddyddiau'r heth yn cymysgu pastai-pridd talar a thail (neu dom) buarth-ar waelod "Cae'r Ceirch Bach," am fod yno gysgod da rhag y rhewynt, a'r adar drudwy, neu adar yr eira fel y gelwid hwy gan rai, yn heidio yno i chwilio am bryfyn ym mhen pellaf y domen, a bron-goch bach dof, cyfeillgar, o gwmpas traed dyn, ar yr un perwyl. Cofiaf fynd yno fy hun ryw brynhawn i geisio cael fy ngwres, drwy ymguro (curo'r breichiau y naill dros fon ysgwydd y llall), a cheibio bob yn ail, nes dôi'r gwaed cynnes i flaenau'r bysedd merwin, gan saethu i'r ffroenau a gwingo yn y glust. Yr oedd y ddaear fel y dur, a dim modd i aderyn bach gael pryfyn o'r pridd, oni bai fod yno rywun yn cloddio. Yr oedd yno un bron—goch wrth fy nhraed o hyd, a haid o adar to wedi dyfod o'r ydlan i chwilio am saig. Taflwn abwydyn i'r bron-goch, a chadw'r lleill draw er mwyn i'r bychan gwylaidd gael. chwarae teg, canys lladron bach hy yw'r adar to. Pan daflwn garreg atynt hwy, ymsaethent i'r awyr, fel darn of liain o flaen y gwynt, a disgyn rai llathenni draw, a dywedyd pethau cas amdanoch chwi a'r bron-goch, a wyddai'n burion nad oedd ef mewn perygl, ac na symudai. Y noswaith honno daeth eira trwm i lawr. Pan euthum heibio'r fan drannoeth, â thamaid-ganol-y-bore i Domos Dafydd, yr oedd y bron—goch bach wedi rhewi'n gorn yn ymyl y caib a'r rhaw a adewais yno'r diwrnod cynt. Ond nid oedd yno un aderyn to wedi trigo. Onid oedd yr ydlan a thrigfan dyn—eithaf brawd iddo ef—heb fod ymhell, a thyllau cynnes ganddo yntau yn y teisi gwair a gwellt a wnaeth ei frawd er ei fwyn, iddo gael lloches rhag yr hin? Cloddiais drwy'r eira i'r bastai a chleddais y bron-goch bach yno. "Be 'newch chi?" meddai Tomos Dafydd. Dywedais wrtho. "Bu yma drwy'r prynhawn wedi i chi fynd. Rhai bach annwyl ydyn nhw. Glywsoch chi'r stori sut y cafodd o fron goch?" "Naddo?" "Wel, pan oedden nhw'n croes-hoelio Iesu Grist, ac wedi codi'r groes a'r gwaed yn llifo dros 'i dalcan o, achos piga'r goron ddrain, dyma aderyn bach yn disgyn ar i ben o ac yn ceisio tynnu'r piga allan o'i gnawd o. Ac felly yr aeth bron yr aderyn bach yn goch gan i waed O." Rhwbiodd yr hen ŵr ei lygaid â'i figyrnau caled, a chymryd arno lenwi ei bibell. Hen ŵr bach caredig, a'i gof yn llawn o straeon am adar a phob math o greaduriaid a hen draddodiadau am Iesu Grist pan oedd yn hogyn bach, rhai ohonynt i'w cael, fel y gwn erbyn hyn, ym "Mabinogi Iesu Grist " yn Gymraeg. Pan adroddai rai o'r rheiny byddai'r Hen ŵr bob amser yn rhwbio'i lygaid â'i figyrnau ac yn cymryd arno lwytho'i bibell, ac yna ei dodi ym mhoced ei wasgod lewys.

Er oered fyddai'r rhew anghysurus, syndod fyddai gwaith y gof arian yn y coed tra byddai'r heth, yn enwedig yn yr afon—dioddefech annwyd mawr yn eich traed er mwyn cael golwg arno. Gadawai ar ei ôl bob math ridens ar flaenau'r drain a'r cawn, a'r rheiny'n dawnsio ac yn disgleinio yn yr haul pan dywynnai, a lluniau mil o bethau bach cywrain a phrydferth ar y rhew ar wyneb ambell lyn yn yr afon-lluniau rhedyn, coed pîn, ambell gamfa, mynyddoedd uchel a choed a'u brigiau'n gŵyro i lawr at y ddaear, fel ambarel ar hanner ei hagor. Cnau a mes arian gloyw yn dawnsio ar flaenau'r drain lle byddai'r dŵr eto'n rhedeg, a'r dŵr yn gwibio fel nadredd tan y rhew, gan wneud rhyw sŵn bach cwynfannus, fel pe buasai yntau'n ei chlywed yn oer ac yn tagu wrth geisio dianc i rywle dan gysgod torlan.

Pan ddôi awel wanwyn drwy'r coed o'r diwedd, doi'r gwehydd lliwiau yntau ryw noswaith a dechrau arni, ac ni fedrai neb gyfrif ei orchestion ef. Ond ni bûm byth yn y Coed hynny wedyn.

Lle felly oedd yr Hen Gartref.