Brithgofion/Un o'r Rhai Fu

Brithgofion

gan Thomas Gwynn Jones

X

UN O'R RHAI FU.

... Ni wn i faint o'r hen arferion y sonnir amdanynt yma sy'n aros yn yr hen ardal erbyn hyn. Nid llawer, mi dybiwn, canys daeth y lli Seisnig yno, oedd yn dechrau dyfod hyd yn oed yr adeg honno. Efallai fod y wlad rywbeth yn debyg o hyd, ond prin yr adwaenai neb o'r hen drigolion yr hen bentref bellach. Ni chlywais blant. yn chwarae yn Gymraeg yn yr heolydd pan fûm уno ddiwethaf, wedi mynd ar dro i weld y "lle bûm yn gware gynt." Ystrydoedd newyddion, tai newyddion, cryn dref yno bellach, lle nad oedd onid hen bentref Cymreig gynt. Diau fod yno Gymry lawer yno'n byw o hyd, ac yn eu plith lawer o Gymry da. Ond daeth rhyw chwithdod trosof, hen glwyf fy hynafiaid, yr hiraeth am a fu.

"D'awch, syr."

Hen ŵr oedd yno. Corff cadarn. Wyneb coch a barf o doriad hen ffasiwn dan ei ên o glust i glust. Llygaid. byw, lleddf. Edrychai'n graff arnaf.

"A ddylwn i fod yn ych nabod chi?" meddai.

Na," meddwn, "go brin. Bûm yma yn yr ysgol. yn hogyn."

"Meddwl yr oeddwn i," meddai yntau, gan ddal i graffu arnaf o hyd, "ych bod yn debyg iawn i rywun a adwaenwn gynt, er na fedra i gofio pwy."

Aeth yr ymddiddan ymlaen. Cofiai'r hen ŵr fy nhad yn dda.

"Y mae'r hen dai to gwellt fyddai yma gynt wedi mynd i gyd," meddwn. Efallai fod rhywbeth yn fy llais yn awgrymu mwy nag a ddywedais.

Ydyn," meddai. Goleuodd ei lygaid ennyd a thristau drachefn. "Ydyn. Mae popeth wedi newid yn arw.

"Er gwell, 'rwy'n gobeithio?" meddwn.

Wela, ia, hwyrach, mewn rhai petha," meddai.

"Ond wn i ddim chwaith, ac ystyriad pob peth."

"Beth sy'n peri i chi amau am y newid?" meddwn.

"Wela," meddai, "Mae'r hen dai wedi mynd, fel yr oeddach chi'n deud. Mae'r tai yma sydd yn eu lle nhw yn llawer mwy, mae'n wir, ac yn llawer mwy rhodreslyd, ond 'does dim cymaint o le ynddyn nhw chwaith i'r trigolion, drwy'r flwyddyn, felly, ag oedd yn yr hen dai. Heddiw, mae'n nhw'n cysgu yn y gegin neu ar lawr, er mwyn gwneud lle i'r petha ha 'ma. Basa'n o chwith gan yr hen bobol feddwl am gysgu a bwyta ar yr un bwrdd. Ac am olwg y tai—wela, ond ydi'r rhein mor gynddeiriog o newydd, rywsut—maen' nhw fel pe baen' nhw'n rhegi'r wlad o'u cwmpas, ac yn rhoi ar ddallt i chi'i bod hi'n rhy wledig o'r hannar. A'r hen enwa, wedi mynd i gyd. Ac yn eu lle rhyw fastardiaid o enwa sy'n merwino clustia dyn, yn enwedig pan fo Cymry'n methu swnio un darn a Saeson yn methu swnio'r llall."

"Y mae hynny'n wir," meddwn, "ond y mae'r ystrydoedd yn lletach a llawer a'r tai yn edrych yn dda, a'r gerddi blodau yma o'u cwmpas."

"Ydyn," meddai, "'does dim yn erbyn y bloda a'r gerddi. Bydda yma erddi da gynt a'r rheiny wedi eu trin i ryw bwrpas, 'ran hynny. Mae strydoedd lletach a'r heiny wedi eu goleuo gyda'r nos, yn iawn, wrth reswm. Ydw i ddim yn erbyn cyfleustera rhesymol. Ond 'does yma mo'r gymdogaeth a'r wyllys da fydda yma gynt. Ar ôl petha felly y bydda i'n gweld collad. Rhyw le tros dro sydd yma 'rwan, nid cartra, rhyw betha estron, heb ddim gwreiddia yn y tir, heb fod yn tyfu o hanas y wlad. Pan oeddwn i'n ifanc, bydda pawb yn gymdogion yma, a chanddyn nhw draddodiada, fel yr oeddan nhw'n deall'i gilydd yn o lew. Erbyn hyn, dosbarthiada ydyn nhw, nid un bobol na chymdogion chwaith."

"Ydi hi wedi mynd felly yma?" meddwn.

"Wela," meddai'r hen ŵr, "mae'n debyg fy mod i'n hen ffasiwn, ond fydd pobol y tŷ nesa ddim yn siarad â chi fel cymdogion rwan, os na byddwch chi o'r un dosbarth â nhwytha. Hyd yn oed lle bôn' nhw o'r un genedl â'i gilydd, cyn bellad ag y gŵyr neb, fydd ganddyn nhw nemor i'w ddeud wrth'i gilydd os na byddan nhw o'r un dosbarth. Caech Sul tawal yma ers talwm, ond 'does wahaniaeth bellach rhwng y Sul a rhyw ddiwrnod arall. Synnwn i ddim na fydd gynnoch chi ryw frithgo am yr hwyl fydda ers talwm, pan fydda cymdogion yn mynd i helpio'i gilydd yn heidia, fel y dyla cymdogion fod yn barod i wneud bob amsar. Fyddan' nhw gynt ddim yn byw yn eu cregin fel malwod, fel yr ydan ni heddiw, nes yn bod ni wedi mynd heb ddim i'w ddeud wrth neb, fel pe baen' ni wedi sorri wrth bob dyn am byth. 'Does dim cymdeithas mewn peth felly, a 'does fodd i ddynion fyw yn debyg i ddim heb gymdeithas, na heb deimlo bod ganddyn nhw ryw ran yn y gymdeithas honno, a rhywbeth y dylan nhw fod yn barod bob amsar i'w wneud er ei mwyn hi hefyd. Fydd yr hyna fo ohonom ddim byw yn rhyw hir iawn ar y ddaear yma, ynghanol'i gyd-ddynion, ac os gneith o hynny heb ddim byd i'w glymu fo â'i dada, na dim i beri iddo fod yn un â'i gymdogion, pan fyddan nhw yn ddigri a difri, pan fydd hi'n dywydd teg arnyn nhw, a phan fydd hi'n ddrycin yn enwedig, fydd i'r dyn hwnnw fawr o siawns, hyd y medra i feddwl, am fyd ar ôl hwn â dim llun arno, beth bynnag."

Gwyddwn fy mod wedi bod yn gwrando ar ffilosoffi bywyd hen Gymro o'r cyfnod pryd yr oedd gennym ninnau, er gwaethaf ein rhaniadau, rywbeth a'n cadwai'n un bobl eto, heb ein diwreiddio. Ysgydwasom ddwylo a thynnais fy het iddo wrth gerdded ymaith, braidd yn drist, megis yr oedd yntau. Dacw fo yn mynd, yn tynnu ei het eto ac yn troi o'r golwg am gornel ystryd.

A euthum innau'n hen, finnau? ...