Bro fy Mebyd a Chaniadau Eraill/Bro Fy Mebyd
| ← Dwy Deyrnas | Bro fy Mebyd a Chaniadau Eraill gan Humphrey Jones (Bryfdir) |
→ |
Bro Fy Mebyd.
Testun y Goron yn
Eisteddfod Genedlaethol Pwllheli, 1925
Beirniaid:
ELFED, EMYR, A CHYNAN.
Gan "HYDREF."
"BRO FY MEBYD."
I.
PABELLA niwl oer ar y bryniau,
A'r hwyr ar y gorwel sy'n llercian;
Mae 'ngwallt fel cnu'r ddafad, a rhychau.
Ar ddeurudd fu'n llyfnach na'r sidan.
Tywylla'r ffenestri fu unwaith
Mor oleu a'r wawrddydd las-lygad;
A mud ydyw telyn fy ngobaith,
Ar adfail pob castell a bwriad.
Cyneddfau y cefais eu cwmni
Cyhyd sydd yn cilio'n llechwraidd;
A murddyn yn dadleu ei dlodi
Yw'r corff welwyd unwaith yn llathraidd;
Ond erys un gân heb ei chanu
Yn nyfnder fy enaid pruddglwyfus,—
Y gân sy'n fwy effro wrth nesu
At fangre hûn ola'r blinderus.
Ni bydd namyn lili ar weryd,
Neu ddeilen ar foncyff fo'n pydru;
Ond canaf ar dant Bro fy Mebyd,
Y gân fu cyhyd heb ei chanu.
Cynefin yr awel a'r heulwen
Yw'r Cwm lle y'm ganed i,
Ac adar cerdd ar bob cangen
Drwy'r flwyddyn a'u cathlau yn ffri;
Ni welais i aeaf yno
Yn rhuthro dros fryniau mud,
Tarïa yr haf yn fy atgo;
Mae mebyd yn haf ar ei hyd.
Cysgu mewn gwregys o fryniau
Yn llygad yr haul wna y Cwm,
A'r afon yn rhannu ei pherlau
Heb ddannod hyd erwau mor llwm;
Bu'r Moelwyn a'r afon yn ymliw
A'i gilydd ar lafar v fro,
A chadwodd hen brydydd yr edliw
Ar dreigl drwy lysoedd y co':—
"Igam, ogam, ble'r ei di?"
"Y moel ei ben nis gwaeth i ti; "
"Cynt tyf gwallt ar fy nghoryn i
Nag yr unionir dy lwybrau ceimion di."
Fel priflys Traddodiad a Rhamant
Dadleua pob mynydd ei hawl;
A gwynnach nag ewyn y gornant
Yw llif yr ymryson di-dawl;
Daw'r Cnicht, er mor brin ei amgylchedd
Am fawredd y talaf i'r cylch;—
Y mynydd, ar waethaf ei uthredd
A dagrau y wawrddydd ymylch,
Yr Arddu, fel cefndir Cwm Croesor,
Gyflwyna ei hachos yn glir,
Ymffrostia yn hanes "y trysor"
A gadwodd mewn ogof mor hir;
Mae'r "cawr" wedi gadael y bryniau,
A'r hen Grochan Aur fyth yn gêl;
Nid oes ar gyfrinach canrifau
Wr parod i ddatod y sel.
Am warchod dros feddau'r Rhufeiniaid
Sy'n wrymiau ar fynwes y waun,
Daw'r Foel i'r ymdrafod ar amnaid
Y grug sydd yn achub ei graen;
Cynhadledd y bryniau yw'r eiddynt,—
Cynhadledd heb ddigter na chas,
A'r awel a'r heulwen drwy'r helynt
Yn cadw'r ffurfafen yn las.
Dacw'r fawnog rhwng y bryniau
Megis mynwent dywyll, brudd,
Swn galareb drwy'r cysgodau
Llethol yn tramwyo sydd;
Nid oes gyffro yn y pyllau
Swrth, na'r rhes toriadau syth;
Ond mae cludwyr y cawellau
Heddiw'n cysgu'n drymach fyth!
Dagrau sydd yn llais yr awel
Ddrylliog drwy'r gororau hyn,
Hanes bore Bwlch y Fatel[1]
Gyffry fron breuddwydiol fryn;
Glewion cynnar sydd yn huno
Dan fy nhraed o glawdd i ffos;
Ond eu hysbryd bery'n effro
I flodeuo fel y rhos.
Dilyn llwybyr cul y ddafad
Wnaf o gaer i furddyn llwyd,
Gyda deigryn yn fy llygad,
A fy mron yn fflam o nwyd;
Nid yw'r ffordd ond cyfle ffrydiau
Y mynyddoedd ar eu hynt,—
Ffrydiau galar ydynt hwythau
Am y gwyr fu ddewrion gynt.
Meini segur sydd yn wylo
Yn y cysgod dros y clawdd;
Galw'r gweithwyr mwyach yno,
Nid yw'r dasg i neb yn hawdd;
Saib ar daith dan lasiad gwawrddydd
Gawsant lawer bore Llun,
Ac awelon iach y mynydd
A'u telynau yn gytun.
Gwag yw'r lluest, noeth yw'r meini
Dan y tes a'r gafod oer;
Nid oes neb na dim yn sylwi
Arnynt, ond yr haul a'r lloer;
Poen yw gweled Pen-y-Golwg
Mor ddi-arddel yn parhau;
Nid oes namyn cenn ac iorwg
Wrth y meini'n trugarhau.
Ffynnon Elen sydd yn gwenu
Drwy ei chwsg wrth droed y rhiw,
Tywysoges deg fu'n plygu
Ar ei min, a'i bron yn friw;
Pan ddeallodd ladd ei bachgen
Yn y Bwlch, dyrchafodd gri
Na ostega byth yn acen
Enw'r fro,—"Croes Awr i mi."
Mwyn i mi fu'r daith i'r ffynnon
Gyda'r plant ag ysgafn gol,
Cyn i gyfnod aur breuddwydion
Fynd, i beidio dod yn ol;
Yn ei bordor gwyrdd o fwsog
Hawdd yw syllu arni hi
Gyda chred plentyndod serchog
Ei bod yn fy 'nabod i!
Cam ac eiddil yw y byrgoed
Fethant ddeilio ar ei phwys,
Fel pe'n cofio am fy nghyfoed
I a hwythau,—gofio dwys;
Ni ddaw dyddiau'r hen flynyddoedd
Byth yn ol er gwg na gwên.
Bro fy Mebyd, yswaetheroedd,
Sydd fel finnau'n mynd yn hen.
Croesaf y gamfa, a brig y Maen Bras,
Wynebaf adfeilion Ty Newydd, Cae Glas,
Ty newydd a hen ydoedd hwn cyn i 'nhaid
Roi llechi i'w doi yn lle crinwellt a llaid.
Ei weld yn gyfannedd a wnaf, er mor freg
Yw muriau y bwthyn fu unwaith yn deg;
A gormod o orchest i ddanadl na drain,
Yw cuddio'r gogoniant fu gynneu mor gain.
Mae'r graig "dros ei sawdl " yn taflu yn hy,
Er mwyn rhoi ei chysgod i gefn yr hen dy;
A'r fagwyr o'i flaen mor herfeiddiol ei threm,
Nes dychryn y corwynt a'r gafod oer lem.
Mae'r gwrych wrth ei dalcen, er tyfu'n ddi—lun,
Yn talu yr ardreth a'i bersawr ei hun;
A llwybrau yr ardd wedi glasu er's tro,
Fel cangau yr helyg a'r haf yn y fro.
Efeilliaid yw'r bwthyn a'r beudy o hyd,
A'r naill ar y llall yn ymorffwys yn glyd;
Cysurant ei gilydd o hwyrnos i wawr
A deryn y mynydd yw'r unig wrandawr;
Cofleidiaf y muriau, a thaflaf fy mhwn
I lawr; castell clyd Bro fy Mebyd yw hwn.
Mae ffenestr y siamber fach weithian yn ddellt,
A mil o belydrau ar dreigl fel mellt
O bared i bared; edrychais drwy hon
A'r haul fel diferlif o aur ar y don,
Ar longau yn croesi y Bar ar eu hynt,
A'u hwyliau yn falch o gymwynas y gwynt.
Gorweddai hen Forfa Llanfrothen mewn tarth,
Fel ysbryd awyddus i guddio ei warth;
A'r môr yn y pellter, fel dyfnder ar daith,
Heb neb ond ei Grewr yn deall ei iaith.
Gollyngais fy enaid dros fryniau a choed
I ddilyn y llongau, a'r Cwm dan fy nhroed
Mewn breuddwyd di-gyffro;—mae rhan wedi mynd
I beidio dychwelyd am Borthladd a Ffrynd
Bu fwyn y mordwyo; inae'r ymchwil o hyd
Yn swyno fy enaid wrth gadw ei hud;
A minnau yn beiddio pob tymestl gref
Gan ddisgwyl am hafan ddymunol y nef;
Nid oedd mynwent Ramoth na mynwent y Llan
Yn cyfrif bryd hwnnw: am gilfach a glan
Cyfeiriwn, tuhwnt i orwelion y Cwm,
Mewn gwregys o fryniau a gysgai yn drwm.
Aneddau gwyngalchog, gwasgarog, sy'n rhoi
Cyfaredd i'r llethrau gyferbyn; ymdroi
Wna swyn bywyd gwledig o fuarth i glos,
Ym merw y dydd a distawrwydd y nos.
Mae'r dwylaw fu'n pwytho y muriau yn wyw,
Hiraethu yn gêl a wna'r awel a'r yw
Ar gyfyl eu beddau,—y beddau nad oes
A'u hedwyn yn awr; nid yw'r angof yn loes
I neb ond y byw, ant i mewn ar eu taith
I lafur y tadau heb arddel eu gwaith.
Daeth ysbryd anturiaeth yn fore i'r Cwm,
Ar lechwedd a gweirglodd fe sangodd yn drwm.
Bu'n cloddio yn ddiwyd drwy lasfron a bryn,
Heb ddim ond ei fwg a'i gynddaredd yn wyn.
Dwed pob olwyn segur yn ddyfal er's tro,
Fod Siom wedi dilyn Anturiaeth i'r fro;
A thystia pob tomen sy'n glasu drwy'i hûn
Na chrogir pob allwedd wrth wregys brau dyn.
O'r Moelwyn i Lidiart yr Arian, traidd llef—
Llef ddistaw, fain, yw ddwed fod Duw yn y nef!
Anafu tangnefedd y fro
Ni fynnai na chyffro na gelyn;
Os deuai ymwelydd ar dro
Gofalai fod cân ar ei delyn;
Ar gylchdro mi welais yn dod
Bererin masnachol mewn lludded,
A champwaith pob celf is y rhod
Yn llechu dan gaead ei fasged.
Cyfnewid ei gelfi am fwyd
Wnai weithiau er 'sgafned ei logell;
Ond trefnai i "osod" ei rwyd
Os gwelai fod naid ar y draethell;
Er gwrando ei stori bob gair
Awyddai y teulu am ragor,
Gan gredu fod popeth yn aur
Os byddai yn felyn neu borffor!
Eisteddai wrth danllwyth o fawn,
Ni chredai mewn brys nac mewn ffwdan,
Os byddai y fasged yn llawn
Arhosai yn hir cyn mynd allan;
Gadawai ei fendith ar ol,
A phictiwr neu ddau ar y pared,
A ninnau yn ddoeth ac yn ffol
Yn canmol trysorau y fasged!
Cofiaf un arall, anhepgor y plwy',
Cofiaf ei ddisgwyl am fisoedd a mwy;
Cofiaf ei weld yn cyfeirio drwy'r coed,
A llawer addewid yn sarn dan ei droed.
Main oedd ei goesau a chrwm oedd ei gefn,
A'i gôb fel ei dafod yn llaith ac yn llefn,
Ni phallai ei gamre dan glud oedd yn drwm,
A chraffai fel barcud i giliau y Cwm.
Llwyd oedd ei ddeurudd a theneu ei law,
A'i farf fel cen cerrig ar encil y glaw;
Ond croesaw arhosai Eliasar ar dro,
'Roedd marchog y nodwydd yn frenin trwy'r fro.
Symudai fy mam megis ewig ddi-dwrdd,
Wrth gyrchu y brethyn lliw barrug i'r bwrdd,
Os byddai rhaid atal yr awrlais rhag dweud
Mesurau'r amseroedd, 'doedd ddewis ond gwneud!
'Roedd Labwt y teiliwr hamddenol ei fyd
Yn bren gwaharddedig i'r teulu i gyd;
A chyffwrdd a'r Bodcin, er nad oedd ond darn,
Heb son am Gŵyr Melyn, oedd cellwair a barn.
Bu'n dod am flynyddoedd ar gylchdaith trwy'r fro,
A chwith fu ei golli; mi gofiaf y tro
Diweddaf y croesodd dros riniog y ddor,
A'i ddeurudd dan ddagrau mil halltach na'r môr.
Ei lais oedd yn ddrylliog, a byr oedd ei gam;
Gadawodd ei gelfi yng ngofal fy mam:
Ni alwodd am danynt o daith oedd mor bell,
Cadd wisg ddi-wniad, a gwaith llawer gwell.
Diwrnod mawr rhwng bryniau Croesor
Ydoedd hwnnw, mwyn yw sôn,
Pan ollyngid o'r Ynysfor
Lu'r bytheuaid lleddf eu tôn;
Idlio atsain wnai pob bryncyn,
Codai'r fro ar lanw'r swn;
Braidd na chredem fod Llewelyn
Eto'n galw ar ei gŵn!
Cyniweirient drwy rigolau
Y mynyddoedd ar eu hynt;
Gan arswydo'u cyfarthiadau
Wylo wnai pob awel wynt;
Ni waherddid iddynt darfu'r
Defaid ofnus ar y twyn,
Ni waherddid iddynt sangu'r
Borfa fras, yr ardd, na'r llwyn.
Treiglai'r sain o gorn yr "helsmon
I bob cilfach yn y fro,
Troi yn unfryd i'r ymryson
Oedd y ddefod er cyn co';
Gadael offer gwaith, a gadael
Maes a mawnog wnai pob gwr,
Fel 'rai'r tadau i'r ymrafael
Gynt, dan luman cad Glyndwr.
Treiddiai'r cyffro dan bileri
Creigiau fu ynghwsg yn hir;
A phob agen rwth yn holi
Cwrs y gwewyr rwygai'r tir;
Methai'r cadno fod yn ddiddig
Yn naeargell Blaen y Cwm,
Arogleuai waed-sychedig
Elyn, drwy y terfysg trwm.
Dewis gadael ei ymguddfa
Fel ysbeilydd euog wnai;
Megis lluched ar ei hedfa
Holltai'r awyr ffordd yr âi;
Cŵn a dynion ar ei warthaf
Ruthrai weithian yn ddi-rol,
A'r hen Gwm o'i wely cuaf
Bron a chychwyn ar eu hol!
Rhagddo'n llyfn âi'r cadno gwisgi
Gan ddileu pellterau'n llwyr,
A "Chadernid yr Eryri "
Fyddai'i noddfa cyn yr hwyr;
I genelau yr Ynysfor
Ai'r bytheuaid llesg yn llu,
A do'i cwmni blin i Groesor
I freuddwydio am a fu!
Aros adref fel y bryniau.
Ydoedd rheol y preswylwyr;
Nid oedd twrf na chyffroadau
A'r hen ardal ond ymwelwyr;
Cyfrif arnynt gyda'r wawrddydd
Oedd ddiogel dyddiau'r flwyddyn;
Cyfrif arnynt ar ddiwedydd
Am orffwysdra yn ymofyn.
Unwaith yn y pedwar tymor
Y digwyddai ymadawiad
Mawr, ynghanol gwlad sy'n rhagor
Na dychymyg awen afrad;
Diwrnod Ffair Beddgelert welai
Fro fy Mebyd heb breswylydd,
Gosteg llethol a deyrnasai
Arno'i hun o faes i fynydd.
Drwy'r tawelwch ni symudai
Ond yr afon lefn, hamddenol;
Nid oedd floedd na bref ymyrai
A'r "distawrwydd dwys, ystyriol,"
Drach ei gefn, y Cwm ei hunan
Daflai lawer trem hiraethus,
Ac "ochenaid enaid anian "
Weithiau'n dianc dros ei wefus.
Buarth gweddw, cunnog segur
Ar ei gilydd syllai'n brudd;
Peidio wnai curiadau llafur
Er eu dycned, am y dydd;
Nid oedd droell o fwg yn esgyn
O un simdde yn y fro,—
Bywyd wedi rhoi ei delyn
Ar yr helyg am y tro.
Deuai'r nawn yn llwyd i chwilio
Am y tadau, am y plant;
Ond ni chlywai fwyn ymgomio,
Na thaerineb gweddi sant;
Cyrchai'r gwartheg i'w cynefin
Cyn i'r wybren wisgo'i ser;
Ond ni ddeuai'r llaeth ferch ddiflin
Gyda'i stên a'i halaw ber.
Estyn oriau, ymhob teimlad,
At y dydd a drengai'n llwm,
Wnai brwdfrydedd y dychweliad
I gilfachau hen y Cwm;
Oedai'r afon ar y gwastad,
Gwyrai'r bryniau noswyl Fair,
Rhag cyfrgolli sill o brofiad
Hen ac ifanc yn y Ffair.
Gwridai'r llwybrau dan lanternau
Pererinion ysgafn fron,
Gan eu braw symudai'r cloddiau
Fel cysgodau ar y don;
Newydd ddydd wasgarai'r hwyrnos;
Gwên a ddiorseddai ŵg,
A'r direidi fel pe'n annos
Draw am byth bob ysbryd drwg.
Ffurfafennau heb gymylau
Oedd llechweddau'r fro bryd hyn,
Gyda ser, yn ol eu graddau,
Yn disgleirio ar bob bryn;
Wedi adfer trefn a dosbarth,
Wedi gwahodd tangnef llwyr,
Nid oedd gi ryfvgai gyfarth
I anafu hedd yr hwyr!
II.
Ymyl gwisg y fro gyffyrddais,
Heb glych aur wrth honno'n crogi;
Ond 'roedd bywyd nas darluniais.
Yn y Cwm fel dwyfol asbri;
Nid yw hwnnw yn heneiddio
Fel y tai a'r coed a'r bryniau;
Anfarwoldeb sydd yn llifo
Drwy ei wên yn nhranc blynyddau.
Am awyrgylch y Ty Newydd
Diolch wnaf dan Goed yr Hydref;
Er bod ysbryd yr ystormydd
Heddiw'n dawnsio drwy fy hendref;
Crud yr Ysgol Sul yng Nghroesor
Siglwyd ar ei aelwyd erom;
Aeth ei bendith i bob goror
Gyda theulu Obededom.
Cyrchai saint y creigdir yno
Hyd y llwybrau bras a cheimion,
Fel aberoedd yn cyfeirio'n
Wyn gan hiraeth, am yr eigion;
Heb wneud cyfrif o'r milltiroedd
Cerdded wnaent drwy des a drycin,
I gael profi bara'r nefoedd
Yn gytun wrth Fwrdd y Brenin.
Deuai'r meinciau, heb eu cyffwrdd
Bron, o'r daflod i'r Gwasanaeth;
Peidiai'r fuches flith a'i dadwrdd,
Tawai'r clochdar trwy'r gymdogaeth;
Gwenai'r blodau'n bwysi clysion
Wrth y drws rhwng llwyni'r lafant;
Oddimewn 'roedd Rhosyn Saron
Yn Ei wisgoedd o ogoniant.
Crwydrai awel hafddydd ara'
Tua'r fan fel rhiain ffri
Deuai "Awel o Galfaria"
Yno i'w chyfarfod hi;
Nef a daear a ymunent
Yn yr emyn syml, glan,
A'r teimladau brwd gyfeilient
Heb gydnabod deddfau cân.
Perarogli fel y nardus
Ar awelon atgo wna
Gweddi llawer sant oedrannus,
Fyth yn ieuanc a barha:
I'r Ty Newydd mewn gogoniant
Clywir moliant torf ddi-daw;
Cadarn sylfaen yno gawsant
Dan y "Ty nid o waith llaw."
Bu'r eglwys heb demel yn hir yn y fro,
O'sgubor i 'sgubor fe dreiglai ar dro;
Ond llosgai y fflam ar allorau di—lun,
I ddangos y Dwyfol a chuddio y dyn.
Benthyca adeilad gyfrifid yn fraint,
Er mwyn rhoddi swcwr i ysbryd y saint,
Ni theimlai'r ffyddloniaid mewn tlodi yn drist,
Can's crud a bedd benthyg fu cyfran y Crist.
Cynulliad cymysgryw, 'does undyn a wad,
Ga'dd llawer pregethwr rhwng bryniau ein gwlad;
Y bobl a'r cŵn ger ei fron ar y gwellt
A'r gwartheg synedig yn rhythu drwy'r dellt.
'Roedd mangre yr oedfa, fel mangre yr Arch,
Yn hawlio amddiffyn, defosiwn, a pharch;
Mae'r cysgod yn aros, er addef o'r fro,
Fod llwybrau y fenn wedi glasu ers tro.
Ar Fryn y Gelynen ni thawodd y tant,
Er cefnu o'r eglwys fu'n llawen fam plant;
A thros Fwlch y Llaindir yr awel a chwyth,—
Yr awel na phaid ei pherarogl byth.
Mwsogli yn drwm a wna tô Pen yr Allt,
A'r adar yn nythu bob haf yn ei wallt;
Pereiddiach na chân adar llwyni fu swyn
Emynau y saint yn y bwthyn tô brwyn.
Mor fwyn oedd cael dilyn telynau Rhad Ras,
Ar hafddydd mor felyn, dan wybren mor las;
Ai popeth yn ieuanc yn llewych y tân
Lwyr losgodd fy henfro i'w chadw yn lân.
I Gapel y Ceunant, heb bryder am firynd,
A'r Sul yn ei febyd, mor hyfryd oedd mynd;
Teyrnasai rhyw osteg o gastell i graig,
Heb ddim yn ei dorri ond rhuad yr aig.
Disgleiriai y gwlith ar y blodau a'r dail,
Fel cawod o berlau yn llygad yr haul,
A pherlau profiadau y saint ar eu taith
Heb golli eu gwrid na'u cyfaredd ychwaith.
Cyrhaeddent i Elim heb deimlo yn flin,—
I fro a'i ffynhonnau yn llaeth ac yn win,
A llwybrau y Gwernydd yn wynion o'u hol
Fel llwybrau eu bywyd, dros lechwedd a dôl.
Gair Duw yn Ei gread oedd iddynt yn falm,
Cyn clywed Ei lais yn y Bregeth a'r Salm;
Ymunent ym moliant y gornant a'r ffrwd
Cyn cwrdd Pantycelyn a'i emyn yn frwd.
Yn ysbryd y Sabath, gorchfygu y byd
Wnaent hwy yn ei gastell ei hunan, a mud
Oedd popeth na fynnai ymuno a'r Côr
Yng ngherdd y Goruchaf o fynydd i fôr.
Mor weddaidd oedd traed hen fforddolion fy mro
Ar daith tua Seion; wrth fyned ar dro
Ar hyd yr hen lwybrau, daw Mebyd yn ôl,
A thelyn y plentyn yn canu'n ei gôl.
Cynghanedd esmwyth oedd bywyd
O hafod i gilfach lwyd;
Ni chlywais i seiniau anhyfryd
Yn son am ddialedd a nwyd:
Bodlon oedd pawb ar ei gyfran,
A digon i bawb oedd ei le,
A'r wybren yn las uwch y cyfan
Awgrymai fodlonrwydd y ne'.
Ryw hamdden mawreddog ei anian
Deyrnasai yn addfwyn ddi—ball;
Heb ruthro i mewn na mynd allan,
Na swn gorfoleddu mewn gwall;
Y byd fel gorymdaith gynhyrfus
Symudai'n y pellter yn drwm,
Ond llanw'i helyntoedd digofus
Ni thorrai dros greigiau y Cwm.
Y Bywyd Cymreig yn ei symledd
Diedwin oedd yno, a Duw
Yn edrych i lawr drwy'r taweledd
Ar rinwedd di-hanes yn byw;
Ni chwythai awelon gwenwynig
Dros gorsydd llygredig i'r lle,
Ni feiddiai ysbrydion dieflig
Babellu mor agos i'r ne'.
Bwyd iach oedd yn addurn i'r byrddau
Yn nidwyll geginau y fro;
Bwyd iach oedd ar estyll y llyfrau,
A digon i fyw arno fo;
Nid rhuthro drwy gyfrol yn wallgo'
Oedd arfer y tadau fin hwyr;
Ymborthent ar lyfr nes ei dreulio,
A chael ei gynhaliaeth yn llwyr.
Ysbrydion dadleuon y "Pynciau"
Arosant o gyfnos i wawr,
Ar adfail corlannau'r mynyddau
Gan wylo am nad oes wrandawr;
Mae Gefail y Cwm yn eu disgwyl,
A'r fegin yn segur ers tro;
Disgleiriach na'r tân lawer noswyl
Fu'r ddadl ar lafar y fro.
Grawn addfed oedd ar y llawr dyrnu
Dan ffyst yr hen dadau fu gynt,
Mor frwd oedd y nithio bryd hynny,
Yr us ai i ganlyn y gwynt;
Y grawn droes yn wrid i gyfnodau,
Ond enwau y tadau ni chaf,
Heb gerdded yn ddwys rhwng y beddau,—
Delynor amddifad yr haf.
Wrth fyned ymhellach 'rwy'n dyfod yn nes
I wynfyd fy mebyd, a theimlaf ei des
Yn gwasgar yr oerni fu'n gwarchae mor hir,
Ar babell oedd fregus mewn dieithyr dir.
Ym mywyd y fro adnewyddu a wnaf
Yr hudol ieuenctid a gollais; daw'r haf
Fu'n alltud yn hir, i fy ysbryd yn ol,
Ym murmur yr afon a glesni v ddôl;
A theimlaf y bryniau cymdogol fel cynt,
Yn gysgod rhag difrod y gafod a'r gwynt.
Gadawaf y llaid, gweddill stormydd y byd,
A gesglais wrth grwydro'n afradlon cyhyd,—
Gadawaf yr ewyn fu'n sarrug ei sen,
Ond cymaint o'i liw sy'n gaeafu fy mhen;
Gadawaf y brwydrau a'r cyffro di—rol
Wrth ddychwel i wynfyd fy mebyd yn ol.
Dychwelaf yn llwm fel y troais fy nghefn
Er mwyn cael a gollais yn feddiant drachefn.
Hawddamor awyrgylch falm dawel y tir
Adfywia yr angel newynais mor hir;
Hawddamor y fro na freuddwydiodd am fri;
Bum alltud ymhobman tu faes iddi hi.
Rwy'n byw, nid yn bod, yn ei symledd a'i swyn,
A 'nghan fel y gôg pan fo gwyrddlas y llwyn.
Mae'r llwybrau caregog yn esmwyth i gyd,
Wrth gerdded i mewn i'r Baradwys fu'n fud
I blentyn gaethgludwyd drwy ddŵr a thrwy dân,
A'i ddwylaw a'i delyn yn hir ar wahan.
Os bu'r ymadawiad yn ddolur i mi,
Hyd lwybrau'r dychweliad mae prennau diri
Yn tyfu, a'u dail yn iachau f'ysig fron;—
Gilead y galon amddifad yw hon.
Daw'r hen ddymuniadau fel chwaon drwy'r coed,
A'u lleisiau mor beraidd yn awr ag erioed.
Maent hwy wedi cadw'u dechreuad yn bur
Dan wlith diniweidrwydd fy mebyd di—gur.
Breuddwydiaf freuddwydion y bore drachefn,
A'r haul ar y bryniau a'r awel yn llefn.
Daw pob gweledigaeth ar fynydd a dol
Heb golli eu dwyfol gyfaredd yn ol;
A finnau yn ieuanc dan fedydd y gwlith
Sy'n aros yn goron ar fywyd di-rith.
Tarïaf yng nghysgod y Moelwyn a'r Foel,
Tra'r Arddu a'r Cnicht megis dwy anferth hoel
Ym mhared yr ardal, i grogi'r las nen
Groesawa y wawr mewn sidanwisg mor wen!
A theimlaf belydrau yr haul ar fy ngrudd
Mor fwyn a chusannau awelon y dydd;
Ac ni ddaw ymachlud fin hwyr heb ei wrid,—
Gwrid tyner y rhosyn a'r plentyn di—lid,
A chysgu yn effro bob nos gaf yn nhref,—
Ynghwsg i bob gwae, ac yn effro i bob nef.
Mae'r bobl yn ieuanc wrth fyned yn hen
Yn awyr cymdogaeth mor onest ei gwên;
Ac ysbryd bachgennyn, yr ysbryd sy' o Dduw
Yw ysbryd hynafgwr heb flino yn byw.
Mae'r fam megis rhiain, mor ysgafn ei throed
A'r awel ieuengaf fu'n cellwair a'r coed,
A Natur fel duwies ym mebyd y dydd
Heb wae yn ei mynwes, na gwg ar ei grudd.
O'm tramawr ddisberod, yn ol atynt hwy
Mor hyfryd yw dychwel ar waetha pob clwy'.
Os croeswyd y Cwm gan angladdau ar daith
I'r fynwent lle nad oes dychymyg na gwaith,
Nid erys eu creithiau ar aelwyd na ffridd
I lygad all dreiddio at fywyd drwy'r pridd;
Mae'r cyfan yn aros i mi megis cynt,
A'r awel a'r heulwen yn dilyn eu hynt
O fawnog i fuarth, dros lechwedd a chlos
Dan lasiad y bore a dyfnwrid y nos;
Mae'r cwmni yn gyfan, a chyrrau fy mro
Yn ddawns orfoleddus, a thristwch ar ffo.
'Rwy'n byw yn syniadau fy mebyd, a chân
Yn cadw fy ngwefus a'm calon yn lân.
Lliw'r bore ar asgell pob syniad tlws sydd,
A'r gwlith heb ymadael drwy gydol y dydd.
Yn sibrwd pob awel a gweddi pob sant
Erglywaf wahoddiad i nefoedd y plant.
Bum yno yn byw cyn adnabod y byd,
Ac nid aeth yr hiraeth am dani yn fud.
Ar dant y dyhead orchfyga bob clwy'
Doi miwsig y gân na ostega byth mwy.
Heb glud i greu rhwystrau, heb bryder na phoen,
Ymdrwsia fy enaid gan gymaint ei hoen,
I ddilyn y rhan "a gychwynodd ers tro
Wrth weled y llongau, o fryniau'r hen fro
Yn croesi y Bar dan gymwynas y gwynt,
Am hafan Bro Tes;—traethu hanes eu hynt
Ni roddwyd i mi, na fy hanes fy hun,
Ar ol i'r bachgennyn orchfygu y dyn! '
Rwy'n byw goruchafiaeth wrth farw i'r byd,
A'r Tir Pell yn dod yn agosach o hyd;
Mae persawr ei flodau a mwynder ei ha'
Fel alaw hudolus ar wefus pob chwa;
A minnau'n mordwyo o Groesor i'w gwrdd
Heb golli fy mebyd wrth fyned i ffwrdd.
Dameg dlos ar ddechreu cyfrol
Lwyr eglurir hwnt i'r llen,
Oedd fy mebyd cyfareddol
Ym mro decaf Cymru Wen;
Wrth ymdroi ymhlith y blodau
Clywais leisiau dros y lli,
Yn gwahodd i well ardalau,—
Dyna fro fy mebyd i.
"Dechreu canu, dechreu canmol "
Gefais mewn awyrgylch ber,
Nes i wawr y Byd Tragwyddol
Lifo'n ddydd dros draeth y ser;
Gweld mewn drych ogoniant bywyd
Bery byth dan ddwyfol fri:—
Bro'r sylweddau difrycheulyd,
Dyna fro fy mebyd i.
Cysgod y daionus bethau
Ydoedd goreu f'ardal dlos, Brofai'n
Gosen ym myd barnau,
Ac yn ddydd ar hyd y nos;
Tir y grawnwin a'r pomgranad
Swynai f'enaid, ni bu nghri
Ond dyhead am fynediad
Llawn i fro fy mebyd i.
Porth y nefoedd fydd Cwm Croesor
Pan ddaw'r alwad yn y man,
Yno ces feddiannu'r Trysor
Bâr im sefyll yn fy rhan;
Cefais olew yn fy llusern
I fynd adref dros y lli',
Wedi dianc ar bob uffern,—
Dyna fro fy mebyd i.
Bydd y Cwm yn rhan o'r canu
Gorfoleddus ddydd a ddaw,
A'r gwirionedd wedi tyfu
Drwy y ddameg; nid oes fraw
Ar fy enaid wrth gyfeirio
Tua glan y tonnog li',
Goleu'r nef dywynna arno;
Dyna fro fy mebyd i.
Byw yn ieuanc ac yn hoyw
Gaf ar fin y Grisial Fôr,—
Byw mewn angof o bob berw
Namyn berw cân y côr;
Mab y bryniau fyddaf yno,—
Bryniau uwch na'n bryniau ni;
Ni ddiffygiaf wrth eu dringo;
Dyna fro fy mebyd i.
Nodiadau
golygu- ↑ Battle.—Ymladdwyd brwydr fyrnig yn y Bwlch lawer canrif yn ol.