Bywgraffiad y diweddar barchedig T. Price/Fel Dyn, Cristion, a Bugail

← Nodiadau ar y Doctor

Bywgraffiad y diweddar barchedig T. Price gan Benjamin Evans (Telynfab)

Enghreifftiau o'i Areithiau →

PENNOD XX.

FEL DYN, CRISTION, A BUGAIL.

Y dyn-Edrych arno o wahanol gyfeiriadau-Wedi ymddadblygu Y dderwen-Price yn ei gyflawn faintioli-Ei ddyn oddiallan Darluniadau Myfyr a Lleurwg o hono- Dyn cavedig Evan Thomas, Casnewydd-Ei farn-Dyngarwr- Cholera 1849-Cydymdeimlo a'r trallodus-Police Court-Barn Rhys Hopkin Rhys-Tynu sylw yn mhob man Ei ddiffygion i'w hannghofio-Dyn cyflawn a thrwyadl - Cristion trwyadl-Dylanwad Yspryd Duw ar ei galon-Anhunangar, gostyngedig, a dirodres Barn Dr. Morgan arno fel Cristion-Bugail diwyd, llafurus, a thyner-Llawn cydymdeimlad—Sylw neillduol i'w bobl - Dysgu "business habits" i'w eglwys-Gofalus am y pwlpud-Caredig i'r gweddwon-Er mor fawr a gofalus, suddo yn yr angeu fel haul Mehefin-Ei lewyrchiadau yn aros ar ol-Claddedigaeth dywysogaidd - Trefniadau-Mynegiad o'r angladd o "Seren Cymru"-Ei bregeth angladdol- Argraff addas ar ei gofadael.

ER mwyn cael adnabyddiaeth drylwyr o gymmeriad unrhyw ddyn, y mae yn ofynol edrych arno dan amrywiol amgylchiadau, ac yn mhob agweddiad, ac o bob ochr. Y mae y darlunydd yn gyffredin, pan y mae yn tynu ei fraslun at bortread, yn tremio ar ei wrthddrych o bob sefyllfa-o'r ochr ac o'r lled-ochr, yn gystal a chyferbyn â'r wyneb: myn adnabod y profile, y three quarter, a'r enfront, cyn yr ystyria ei hun yn barod at waith. Nis gellir cyflwyno ardeb cywir o Dr. Price heb syllu arno o wahanol fanau, a than amrywiol amgylchiadau. Yr ydym wedi tremio arno o rai manau neillduol yn barod. Ni a'i gwelsom yn llanc, yn dechreu ei fywyd cyhoeddus; yn fyfyriwr; yn llanw cylchoedd pwysig yn ei enwad ac mewn cymdeithas yn gyffredinol. Edrychasom arno fel gwleidyddwr, llenor, darlithiwr, a phregethwr; eithr nid oedd y rhai hyn amgen ystyllweddau (profiles) ei ardeb-rhanau cyfansawdd ei gymmeriad. Ond er mwyn cael golwg deg arno, rhaid edrych i'w wyneb fel dyn, Cristion, a bugail, oblegyd er mor fawr ydoedd yn y cyfeiriadau lluosog a grybwyllasom am dano, yr oedd yn fwy yn yr arweddion hyn. Y mae gwahaniaeth dirfawr yn nghynlluniau a dullweddion bywgraffwyr gyda'r gwrthddrychau a bortreiadant. Darlunia rhai, yn flaenaf oll, y dyn, ac yna dywedant bob peth buddiol am dano ragllaw, tra y mae ereill yn ei ardebu yn ol cwrs amgylchiadau, wedi iddo gyrhaedd cyflawn oed; ond yr ydym ni wedi dewis gadael y dyn hyd iddo ymddadblygu yn llawn, fel y gallem wahodd pawb i edrych arno, ac iddynt ar unwaith weled y dyn. Nis gellir yn briodol ddarlunio y dderwen yn y fesen; ond wedi i'r dderwen dyfu yn dalfrig, lledu ei breichiau preiffion, bwrw dail, a gwrthsefyll ystormydd brochus gauafau lawer, y mae yn ddyogel dweyd am dani, a rhoddi darluniadau o honi. Dr. Price yn ei gyflawn faintioli sydd genym yn y dyn; dyn wedi tyfu yn dalach na'r dynion talaf braidd yn yr un dosparth ac amgylchiadau ag ef ei hunan; un wedi lledu yn ei ddylanwad i bob cylch a chyfeiriad, a phawb braidd yn synu at ei fawredd. Gallem fanylu llawer arno fel dyn; ond gan fod ei hanfodion wedi cael ein sylw mor helaeth, a gwahanol elfenau cyfansawdd ei gymmeriad godidog yn flaenorol wedi eu cyfeirio allan, teimlwn nad oes eisieu, bellach, ond dweyd, Wele y dyn yn gyflawn—edrycher arno. O ran corff, yr oedd hytrach yn fyr, wedi ei adeiladu yn gadarn a nerthol. Yn ei ddyddiau boreuol, ac hyd y nod yn anterth ei nerth, yr oedd ei wallt can ddued a'r frân: yr oedd yn ngwir ystyr y gair yn bengrych a phengrwn. Meddai lygaid bywiog, llawnion, yn fflachio gan drydaniaeth eneidiol, ac yr oedd ei wyneb yn agored, serchus, ac arddangosiadol, fel y dywed Myfyr Emlyn—"yn llefaru cyn bod y tafod wedi symmud, ac yn awgrymu dawn cyn iddo ddweyd dim. Yr oedd yn fywiog ei yspryd a'i symmudiadau, ac yn meddu ar gymmaint o fywyd ac yni ag a amlygir gan hanner dwsin o ddynion cyffredin."

Rhydd Dr. Morgan (Lleurwg), yr hwn a'i hadwaenai yn dda er pan oeddynt yn gydfyfyrwyr, ddesgrifiad pur gywir o hono yn y brawddegau a ganlyn:—

"O ran ei gorff nid oedd Dr. Price ond gwr o faintioli cyffredin; ond yn ei amser goreu yr oedd pob ystum a symmudiad o'i eiddo yn llawn yni a bywiogrwydd, ac yr oedd ei holl synwyrau corfforol mor gryfion a chraffus, fel nad oedd neb na dim braidd yn dianc heb iddo ef sylwi arno. Cerddai yn gyflym a digryn, ac i berson dyeithr gallasai ymddangos fel yn hytrach yn fwdanus (fussy). Yn mlodau ei ddyddiau yr oedd ei wallt yn ddu; ond yn y blynyddau diweddaf yr oedd wedi britho [a myned yn hollol wyn]. Yr oedd ei ruddiau yn llawn a gwridog, ei lygaid fel eiddo'r eryr, ei barabl yn groew a soniarus, ei gyfarchiad yn wresog a chalonog, ac wrth edrych ar ei

Dalcen mawr ysplenydd,
A'i wen deg fel huan dydd,

yr oedd yn anmhossibl peidio teimlo fod calon ddidwyll, wrol, dyner, ryddfrydig yn curo yn ei fynwes. Mewn gair, mewn cynneddfau a theithi meddyliol, ar y cyfan yr oedd Dr. Frice yn ddyn mawr iawnyr oedd yn ei ddydd yn un o brif gewri y genedl, ac yn un o brif arweinwyr y bobl."

Cydgyfarfyddai ynddo, i raddau tra arbenig, yr anhebgorion i wneyd dyn da a chymmydog hynaws a charedig. Yr oedd bob amser yn gall, cariadus, parod, galluog, a chymmwynasgar. Fel dyn," meddai ei hen gydfyfyriwr enwog, y Parch. Evan Thomas, Casnewydd, "yr oedd Dr. Price yn un true iawn, ac mewn gair meddai fwy o individuality nag un dyn yn Nghymru." Nid oedd terfyn ar ei garedigrwydd. Rhoddodd lawer o help i ddynion ieuainc Aberdar, a llawer o fanau ereill, i sicrhau swyddi pwysig a safleoedd uchel yn y byd. Bu yn garedig i bawb, a gweithiodd yn galed ac yn anhunangar (unselfish) dros gannoedd mewn gwahanol ffyrdd. Llafuriodd yn neillduol o galed a bu o gynnorthwy sylweddol yn amser y cholera yn 1849; mewn ystyr, peryglai ei fywyd, gweithiai ddydd a nos, a gwariodd lawer o arian yn y cyfnod twymynol hwnw i gysuro pobl ac i leddfu trueni y dyoddefwyr. Cafodd allan gyffeiriau at y geri marwol. Hyspysodd hwnw yn y gwahanol newyddiaduron, a rhoddodd werth llawer o aur o hono yn rhad i deuluoedd isel eu hamgylchiadau. Bu yn help gannoedd o weithiau i deuloedd a fuasent, o bryd i'w gilydd, mewn trafferthion cyfreithiol yn Aberdar a manau ereill. Yr oedd yn gyfreithiwr enwog, fel yr ydym wedi lled awgrymu. Mynychai Lys yr Heddgeidwaid braidd bob wythnos yn Aberdar, yr hwn a eisteddai bob dydd Mawrth. Yn foreu dydd Llun gwelid degau weithiau o bobl yn cyfeirio at y Rose Cottage ar wahanol negesau, ac yr oedd yn ddigon o waith i Emily a Sarah Price ateb y drws. Byddai appeliadau am gynnorthwy cyfreithiol mor aml a dim, ac yn aml yr oedd gan y Dr. gynnifer o glients yn y Police Court ag un cyfreithiwr, er nad oedd yn gyfreithiwr trwyddedig. Meddai ddylanwad mawr gyda yr hedd— ynadon, yn neillduol Mr. Rhys Hopkin Rhys. "Allow me, Mr. Rhys, to say one word respecting the client or prisoner," oedd hi yn aml gan y Dr., ac yr oedd bob amser yn cael sylw a gwrandawiad. Daeth un person oedd wedi lladrata at y Dr. i ymofyn ei ddylanwad. Beth wyt ti yn ymofyn?" gofynai y Dr. iddo. "Eich help yfory yn y Police Court, Syr." Beth wyt ti wedi ei wneyd?" "Lladrata, Syr," meddai y person. "Fachgen y d——l,” meddai Price, "'oes arnat ti ddim cywilydd d'od at weinidog yr Efengyl i ofyn iddo dd'od i'r court i roi character i leidr?" "Yr oeddwn yn meddwl, Syr," meddai y bachgen, “eich bod yn rhy garedig i ballu, ac os deuwch chwi byddaf yn sicr o gael dod yn rhydd." Barn Mr. Rhys Hopkin Rhys am y Dr. yw hyn:— "Dr. Price is too kind by half. He always gives a kind helping hand to all in trouble, and all are his friends, and should any of them appear before us in court, they are with the Dr. all jolly good fellows, or rela— tives to some of his members, or attendants of his chapel. He has always a kind word to say for all."

Dywedai Mr. Thomas Joseph am dano:—

"Yr oedd Dr. Price yn ddyn da iawn—dyngarol iawn. Nid oedd byth yn gofyn pwy na pheth oedd neb, ond gwneyd yn ewyllysgar i bawb yn ddiwahaniaeth. Yr oedd yn garedig iawn i fyfyrwyr y colegau pan fuasent yn dyfod heibio i gasglu neu yn galw i'w weled. Rhoddodd lawer 2s. 6ch. yn nwrn y myfyriwr, yn neillduol pe buasai wedi cael allan ei fod yn fachgen da ac mewn amgylchiadau cyfyng. Elai yn gyffredin â'r myfyriwr allan gydag ef, a phan ymadawai yr oedd braidd bob amser yn ei hebrwng yn garedig. Yr oedd hefyd yn garedig iawn i'r plant; rhoddodd gannoedd o geiniogau i'r plant, ac ennillai eu sylw a'u parch yn fawr iawn. Yr oedd yn ddyn oedd yn tynu sylw yn mhob man. Pe buasai dyn hollol ddyeithr gydag ef am ychydig amser buasai yn sicr o ddweyd ar ol ymadael, mai rhyw ddyn annghyffredin ydoedd."

Dywedai y Parch. W. Jones, Philadelphia:—

"Nid oedd y Dr. braidd yn myned i unrhyw le heb ei fod yn cael sylw a pharch neillduol. Fel hen gymmydog, yr wyf wedi meddwl llawer am hyn, ac wedi cadw llygad arno yn yr ystyr hwn. Cofus genyf fod yn Mrawdlys Abertawe un tro, ac yr oedd Justice Lush ar y fainc. Yn sydyn daeth Price Aberdar i'r llys, ac eisteddai ar yr oriel bron yn y pen pellaf iddi Yn fuan gwelodd Lush ef, a gofynodd i'r dadleuydd aros—ei fod yn gweled person yn y neuadd y carai gael yr anrhydedd o'i gael i eistedd yn ei ochr. Galwodd ar y Dr, ac aeth yntau yn mlaen i'r gadair nesaf at y barnwr. Tynodd hyn sylw mawr yn y llys, y dref, a'r wlad yn gyffredinol. Yr un modd pan ymddangosai mewn pwlpud neu ar lwyfan, yr oedd yn cael sylw uniongyrchol, oblegyd yr oedd rhywbeth tra chommanding yn ei ymddangosiad a'i ystum. Yr oedd wedi dysgu parchu ei hun, ac felly, perchid ef gan bawb a'i had waenent. A phan y perchid ef, nid annghofiai y caredigrwydd. Yr oedd yn neillduol o ymlynol wrth ei hen gyfeillion. Nid oedd gwneyd cyfeillion newyddion yn peru iddo annghofio a gadael yr hen rai. Cymmerai drafferth i alw heibio iddynt os buasai yn myned i le y byddai hen gyfeillion yn byw ynddo, a derbynid ef yn llawen, siriol, a charedig ganddynt bob amser."

Wele ni yn frysiog wedi nodi allan rai o'i riniau a'i ragorion fel dyn; ond hyd yma, nid oes gair wedi ei ddweyd neu ei ysgrifenu am ei ddiffygion, a dychymygwn glywed y darllenydd yn gofyn, A oedd Price yn ddyn perffaith? A oedd ef mewn rhagoriaethau moesol uwchlaw i ddynion yn gyffredin? Atebwn, Nac ydoedd. Yr oedd yn yr ystyr hon mor gyffredin a neb, oblegyd meddai yntau ar ei ddiffygion, ac yn wir, gwnaeth gamsyniadau pwysig, fel pawb ereill, yn ystod ei fywyd gwerthfawr. Ond gofynwn ein cenad, bellach, i gladdu ei holl ddiffygion a'i feiau, gan ei fod ef wedi ei osod o ran ei gorff yn myd y meirw. Dywedai y Parch. W. Williams, Rhos, Mountain Ash, wrth gladdu hen ddiacon parchus, ar ol siarad llawer am ei ddaioni a'i ragoriaethau:—"Yr oedd llawer o ddiffygion yn y brawd, er cystal ydoedd. Nid oes neb ond un wedi ei eni yn ddifai. Gwnaeth y brawd hoff gleddir heddyw lawer o ddrwg: nis gallesid dysgwyl yn wahanol," meddai, oblegyd wedi y cwymp y ganwyd ef." Felly y gallwn ddweyd am Price; gan iddo gael ei eni wedi y cwymp, ni allesid dysgwyl perffeithrwydd ynddo.

Un tro, yr oedd yr athronydd Cristionogol, y Parch. R. Hughes, Maesteg, yn claddu brawd da o'i eglwys, ac wedi dweyd llawer am ei ddaioni a'i rinweddau Cristionogol, dywedodd yn ei ffordd naturiol ei hun, Wel, mae Mr. Hughes (meddai rhywun) wedi dweyd llawer am rinweddau y brawd ymadawedig, ond nid ydyw wedi son un gair am ei feiau." "Eithaf gwir," meddai Mr. Hughes; "mae arnaf ofn dweyd dim am ei feiau, rhag ofn fod Duw wedi eu maddeu, ac os yw Duw wedi eu maddeu, ofnwn y digiai Efe wrthym pe soniem am danynt yma." Felly y dywedwn ninau am ein gwrthddrych; beth bynag a faint bynag oedd ei ddiffygion, credwn fod Duw wedi eu maddeu oll. Felly, gwell gadael llonydd iddynt, a chodi a galw sylw y byw at ei ragoriaethau.

Y rhai, credwn yn ddiamheu,
Yn ddiadfail golofn fydd.

Treuliodd fywyd llafurus, gweithgar, a defnyddiol iawn, a theimlir parch arosol i'w enw a'i goffadwriaeth. Yr oedd yn ngwir ystyr, a phob ystyr o'r gair, yn ddyn cyflawn a thrwyadl.

Gellir hefyd ddweyd gyda sicrwydd mawr ei fod mor drwyadl yn Gristion ag ydoedd yn ddyn, oblegyd meddai ar yspryd teilwng o un yn ofni Duw, a gweithredai bob amser fel un yn teimlo dylanwad yr Yspryd Tragwyddol yn gryf ar ei galon. Cadwai bob amser ogoniant Duw a lles dynion o flaen ei lygaid, ac ni welid ef byth yn arfer un math o dwyll na hoced i geisio dyrchafu ei hun. Nid hunan oedd ganddo mewn golwg ond gogoniant Duw. Yr oedd yn foddlon dwyn ei holl gofnodau goruchafiaeth (trophies) at droed y Groes, i gyssegru pob dawn a dylanwad a feddai at ogoniant ei Feistr. Yr oedd yn hawdd ei drin; nid oedd yr holl godiad a'r dyrchafiad gafodd gan ddynion ac mewn cymdeithas yn effeithio arno er niwed, ond yr oedd efe yn gydostyngedig â'r rhai iselradd. Nid ydoedd efe byth yn ymdrafferthu i gael y werin dybied ei fod yn dduwiolach nag oedd mewn gwirionedd; yr oedd yn berffaith rydd oddiwrth rodres (affectation) a hoced. Gwr dysyml ydoedd. Am dano fel Cristion, dywed yr enwog Ddr. Morgan, Llanelli:—

"Yr oedd yn hynod syml, naturiol, ac anymhongar. Nid oedd dim o'r anesmwytho, a'r ymffunio, a'r anffurfio, sydd i'w ganfod mor fynych hyd y nod yn ein dyddiau goleuedig ni yn perthyn iddo ef. Credai ef y gallesid bod yn saint a bod yr un pryd yn bobl mor naturiol ag y crewyd ni gan Dduw. Ond O! y dinystr sydd, o amser y Phariseaid gynt hyd y lluaws Phariseaid presenol, wedi ei achosi gan bobl, drwy ragrith, a chymmeryd arnynt, a hirwynebu, sydd wedi bod yo ceisio camarwain eu cyd—ddynion a thwyllo yr Hollwybodol. Nid yn unig yr oedd Dr. Price yn Gristion o'r iawn ryw, ond yr oedd hefyd yn un o'r Cristionogion mwyaf serchog a haelionus yn yr holl wlad; ac yn ei gyfeillach ac mewn cydymddyddaniad ag ef yn bersonol yr oedd yn un o'r rhai mwyaf hawddgar, dirodres, dyddan, a chariadus y gallesid byth ei gyfarfod."

Fel bugail, yr oedd yn ddiwyd, llafurus, ymdrechgar, a manwl iawn. Yr oedd yn onest a di-dderbyn-wyneb. Cydymdeimlai â'r trallodus, a chydlawenhäai â'r dedwydd a'r llwyddiannus. Llanwai ei holl gylchoedd personol, teuluaidd, a chyhoeddus yn anrhydeddus a difwlch. Coleddai farn uchel iawn bob amser am bobl ei ofal, a golygai nad oedd y fath eglwys a Chalfaria mewn bod. Yr oedd yn neillduol o ofalus am y cleifion. Ymwelai à hwy yn gysson a chyfundrefnol, a gwnai sylw arbenig o'r hen bobl yn ei eglwys a'i gynnulleidfa. Ni welsom erioed neb Gwnai ei yn fwy llwyr ei ofal am y bobl ieuainc. hun yn blentyn gyda'r plant, ac yr oedd yn ddedwyddwch mawr i'w enaid allu gwneyd rhywbeth i helpu y dynion ieuainc, yn neillduol y rhai fuasent yn pregethu tipyn. Yr oedd ganddo drefn a chyssondeb yn holl weithrediadau ei eglwys. Yr oedd wedi ei dysgu, fel efe ei hun, yn llawn o business habits. Ni fu gwell eglwys erioed am accommodation i ddyeithriaid mewn pwyllgorau neu gyrddau neillduol na Chalfaria, a'r oll yn herwydd yr hyfforddiant oedd wedi ei gael ganddo ef. Nid oedd byth yn esgeuluso y pwlpud, er yr holl waith a gyflawnai. Mynai yn gyffredin ddyddiau Gwener a Sadwrn i barotoi at y pwlpud. Gofynid iddo weithiau pan yn myned gydag angladd i'r gladdfa ar brydnawn Sadwrn, i aros gyda chyfeillion i gael cwpanaid o dê, ond gwrthodai yn ddieithriad, a dywedai fod arno frys dychwelyd gartref—fod rhyw fater gan Daniel, Zachariah, neu un o'r proffwydi, ag eisieu ei setlo erbyn y Sabboth; a phan fyddai efe yn talu ymweliad â'i bobl, nid cedd yn aros yn hir gyda hwynt yn eu tai. Yr oedd yn neillduol o garedig i'r hen widwod yn ei eglwys, ac yn ofalus iawn am danynt. Gwahoddai hwy weithiau gydag ef i'r Rose Cottage i dreulio prydnawn, a chaent wledd yn iawn o dê a theisen. Gofalai yn hynod felly am gofrestr yr eglwys, a mynai weled fod pob peth yn gweithio gyda'r ystwythder mwyaf. Profir hyn yn amlwg gan y ffaith ei fod wedi cadw y peiriant i fyned yn hwylus a llwyddiannus am dros ddeugain mlynedd. Ond, ond, er cystal dyn ydoedd, er mor dryloew fel Cristion, a ffyddlawn a gofalus fel bugail, collwyd y dyn yn niwl y glyn, ymddangosodd y Cristion yn ogoneddus yn ngwawl y gogoniant, ac aeth y bugail i orphwys wedi oes faith o lafur caled a lludded mawr. Yn briodol y gellir dweyd am dano, "Oni wyddoch chwi i dywysog ac i wr mawr syrthio yn Israel?" Syrthiodd, nid dan gwmmwl, nid dan draed gelynion, ond yn angeu. Hunodd yn yr Arglwydd; machludodd yn ogoneddus fel haul Mehefin, wedi bod am ddeugain mlynedd yn adlewyrchu o'r areithfa, ac mewn bywyd o ddefnyddioldeb, oleuni Haul y Cyfiawnder; ac er ei fod ef wedi suddo dros y gorwel, erys llewyrchiadau ei fywyd gogoneddus yn hir ar ol. Hunodd yn yr Iesu ar y nawfed dydd ar hugain o Chwefror, 1888, a chladdwyd ef yn mynwent Calfaria, y dydd Mawrth canlynol. Gwnaeth yr eglwys drefniadau deheuig a hwylus erbyn yr angladd, a dyfynwn fyr fynegiad o honi o Seren Cymru am Mawrth 16, 1888:—

"Yn gynnar dydd Mawrth, Chwefror 6ed, gwelid gweinidogion a lleygwyr parchus yn dyfod i'r dref o bob cyfeiriad gyda phob trên, a thua 1.30 yr oedd Cardiff Road, yn agos i'r Rose Cottage, yn llanw yn gyflym gan bobl barchus o wahanol fanau yn Nghymru, wedi dyfod i dalu y parch olaf i un mor hoff ganddynt. Wrth y ty darllenwyd a gweddiwyd gan y Parch. Bazzet Thomas, Caerdydd, gweddiwyd gan y Parch. T. Jones, Carmel, Aberdar, a chafwyd anerchiad tra phwrpasol gan y Parch. W. Morris, Treorci. Wedi canu cychwynwyd yn araf am fynwent Calfaria yn y drefn yr oedd y pwyllgor yn ddoeth wedi ei thynu allan:—Y gweinidogion o bob enwad yn flaenaf, yn cael eu dylyn gan y Rhydd Faswniaid, y Cymdeithasau Cyfeillgar, Aelodau y gwahanol Fyrddau, masnachwyr, y cyhoedd, cynnrychiolwyr y gwahanol Eglwysi Bedyddiedig, arolygwyr yr Ysgolion Sabbothol, aelodau, cynnulleidfa, ac Ysgol Sul Calfaria, y côr, yr arch (cludwyr—diaconiaid Calfaria), galarwyr.

"Cynnrychiolid y gwahanol fyrddau a sefydliadau yn y rhai oedd y Dr. wedi bod yr flaenllaw yn eu ffurfiad, ac yn aelod defnyddiol o honynt am flynyddau. Hefyd, yr oedd nifer luosog o brif fasnachwyr y dref a'r dyffryn yn bresenol, yn dangos eu parch i'r teulu a'r Dr. ymadawedig.

"Yr oedd eglwysi y Bedyddwyr yn y dyffryn yn cael eu cynnrychioli yn yr angladd gan eu diaconiaid, arolygwyr eu Hysgolion Sabbothol, a'r cantorion, yr olaf oeddynt wedi ymuno â chôr Calfaria, dan arweiniad medrus Mr. Theo. Jenkins, A.C., Calfaria. Yr oedd y côr yn blaenori y corff, bob ochr i'r hwn y cerddai diaconiaid y Dr., oddiwrth y ty hyd y capel. Hwynthwy oeddynt yn codi y corff wrth y ty. Yna cariwyd gan aelodau y cymdeithasau cyfeillgar, a chafodd y diaconiaid ofal y corff o'r capel hyd y gosodasant ef i orphwys yn vault y teulu.

"Yn fuan gorlanwyd capel Calfaria, ac yr oedd miloedd allan wedi hyny. Agorwyd Carmel, y capel Saesneg, a llanwyd hwnw drachefn, a gorfu i gannoedd lawer aros allan dros y gwasanaeth angladdol a gynnaliwyd yn y ddau gapel.

"Yn Nghalfaria, darllenwyd gan y Parch. P.Williams (Pedr Hir), Tredegar; gweddiwyd gan y Parch. W. Williams, Rhos, Mountain Ash; anerchwyd y gynnulleidfa gan y Parchn. W. Harris, Heolyfelin (gyda'r hwn yr oedd trefniadau yr angladd); J. Roberts, Rhydfelen; Nathaniel Thomas, Caerdydd; Dr. Todd, Llundain (yn Saesneg); J. Davies (A.), Soar, Aberdar; W. James (M.C.), Aberdar, a E. Thomas, Casnewydd. Terfynwyd trwy weddi gan Jones, Philadelphia. Siaradwyd yn Carmel gan y Parchn. J. R. Jones, Llwynpia; Proff. Edwards, a Dr. Rowlands, Llanelli.

Siaradwyd ar lan y bedd gan y Parch. J. Lewis, Belle Vue, Abertawe, a therfynwyd trwy weddi gan Dr. Williams, Pontlottyn. Ymddiriedwyd trefniadau yr angladd i bwyllgor o weinidogion y cylch. Bernir fod tua phum' mil yn yr angladd, a thros bum' mil arall o edrychwyr, y rhai a ymddygent yn hynod deilwng o'r amgylchiad pruddaidd. Cafwyd cynnorthwy sylweddol gan yr heddgeidwaid i gario allan y trefniadau yn effeithiol a gweddaidd, ac y mae clod mawr yn ddyledus i'r Arolygydd Thorney am ei garedigrwydd.

"Teimla trigolion Aberdar yn chwithig heb un Dr. Price. Y mae y dref yn teimlo hiraeth a cholled ar ei ol. Yr Arglwydd a fyddo yn nodded i'w deulu galarus, ac a fendithio eglwys barchus Calfaria yn yr amgylchiad."

Pregethwyd ei bregeth angladdol gan ei hen gydfyfyriwr parchus, yr Hybarch E. Thomas, Casnewydd, y nos Sul yn mhen yr wythnos, pryd yr ymgynnullodd tyrfa aruthrol i'w gwrandaw, mewn teimladau dwys a galar mawr ar ol yr anwyl Ddr.

Aeth yr eglwys i'r holl dreuliau claddu, a gosodwyd y beddrod i fyny yn daclus, a cherfiwyd yr adgof canlynol ar

farmor gwyn yn y gofadail uwch ben y bedd:—

"ER COF AM

Y DIWEDDAR BARCH. THOMAS PRICE, M.A., PH.D.,

Yr hwn a fu farw Chwefror 29ain, 1888, yn 67 mlwydd oed,

"Bu yn weinidog ffyddlawn, gweithgar, ac ymdrechol, i Eglwys Calfaria am 42 mlynedd. Bu yn arweinydd llwyddiannus gyda phob mudiad daionus yn Nyffryn Aberdar, ei wlad ei hun, ac mewn gwledydd ereill. Llanwodd y cylchoedd pwysicaf yn gymdeithasol a chrefyddol er anrhydedd iddo ei hun a'i genedl. Rhagorai fel dinesydd, gwleidyddwr, llenor, darlithiwr, gweinidog, a phregethwr. Yr oedd yn gymmwynaswr dïail, carai bawb, a pherchid ef yn gyffredinol.

'Ei ddiwedd oedd tangnefedd.'

"Mi a ymdrechais ymdręch deg, mi a orphenais fy ngyrfa, mi a
gedwais y ffydd.'—2 TIM. 4—7."