Bywgraffiad y diweddar barchedig T. Price/Y Dr Fel Cymdeithaswr
| ← Y Dr Fel Gwleidyddwr | Bywgraffiad y diweddar barchedig T. Price gan Benjamin Evans (Telynfab) |
Y Llenor, y Darlithiwr, a'r Pregethwr → |
PENNOD XV.
Y DR. FEL CYMDEITHASWR.
Cymdeithasau yn hawlio sylw a chefnogaeth—y Dr. yn gymdeithaswr di ail—Odydd, Ifor, Alffrediad, a Choedwigwr—Llafurio yn helaethach gan Odyddiaeth ac Iforiaeth—Yn deall peirianwaith y cyfundebau dyngarol—Ei wybodaeth a'i brofiad o werth mawr i'r cymdeithasau—Yn ysgrifenu ac yn darlithio o'u plaid Yn llenwi swyddi pwysig—Y Dr. a Romeo ar giniaw—Yn is—lywydd yr Odyddion—Yn uwch—lywydd Y Cymro cyntaf ga'dd yr anrhydedd—Cyflwyno ffon iddo—Gwledd iddo yn Ngwrecsam—Anerchiad etto–Ciniaw i'w anrhydeddu yn Abertawe—Anerchiad etto—Anrhydeddau gan wahanol gyfrinfaoedd—Cyflwyno saf-addurnen ac anerchiad iddo gan Odyddion Cymru—Ei lafur gyda'r Iforiaid—Iforiaeth mewn perygl—Yn gweithio o'i phlaid—Adfer ei meddiannau—Cofrestru y rheolau—Uwch—lywydd yr Undeb Iforaidd ddwy flynedd yn olynol—Anerchiad a thysteb Iforaidd—Tysteb arall—Englynion iddo—Gwerthfawr gyda'r cymdeithasau—Penderfyniadau o gydymdeimlad, &c.
YR oedd Price yn ddyn mawr yn mha gylch bynag yr ymddangosai ynddo. Yr oedd disgwyliadau wrtho gyda phob gorchwyl yr ymgymmerai ag ef; ond yn gyffredin yr oedd yn fwy nag yr ymddangosai, a gwnelai fwy nâ llanw y dysgwyliadau wrtho. Safai mor uchel gyda y cymdeithasau cyfeillgar ag a wnelai mewn unrhyw gylch o ddefnyddioldeb y bu ynddo erioed, ac ni phetruswn ddweyd ei fod yn gweithio mor galed, ac yn cyflawnu cymmaint o ddaioni sylweddol ac amrywiol yn y cyfeiriad hwn ag a wnaeth mewn unrhyw gyssylltiad arall yn ei fywyd gwerthfawr. Yr oedd yn ystyr uchaf y gair yn ddyngarwr, a chydnabyddid ef yn gymdeithaswr di-ail.
Y mae cymdeithasau cyfeillgar ac yswiriol y wlad wedi dyfod yn allu mawr, ac y mae eu pwysigrwydd wedi dyfod y fath, fel yr hawliant sylw difrifol y gweithiwr, y masnachwr, y gwreng a'r boneddwr. Y maent wedi cael sylw mynych dynion o dalent ac athrylith yn eu hareithiau gorchestol—y Wasg mewn ysgrifau galluog, a'r Senedd mewn deddfwriaeth gyfaddas ac effeithiol, er fod gwelliantau i'w dymuno a'u dysgwyl etto. Dylai y cymdeithasau hyn gael cydymdeimlad dwbl pan yr ystyriom yr amcan mewn golwg a'r dosparth lluosog sydd i'w llesoli drwyddynt. Darparu erbyn dydd blin ac adfyd y byw yn herwydd angen ydynt ddybenion penaf eu bodolaeth, a'r dosparth gweithgar yn fwyaf cyffredin a'u cyfansoddant. Felly, gan fod gweithwyr diwyd a gonest, yn eu hymornest ag amgylchiadau y byd ac â brwydrau celyd bywyd, yn eu cyfansoddi yn benaf, dylent gael sylw manylaf y doethawr, y cyfoethog, a'r urddasol, a chydymdeimlad dwys ac ymarferol pawb â'u hamcanion aruchel. Nid ydym yn gwybod am neb yn y Dywysogaeth a wnaeth gymmaint gyda a thros y cymdeithasau dyngarol a'r hybarch Ddr. Price. Gellid meddwl, wrth ei weled yn gweithio yn ei gyssylltiad crefyddol gyda'i eglwys barchus yn Nghalfaria a'i enwad anrhydeddus, ei fod yn canoli ei holl nerth a'i egnion yno, ac nad oedd ganddo allu nac amser i ddim arall. Wrth edrych arno a meddwl am ei weithgarwch dros a'i ymdrechion gyda gwleidiadaeth, gallem feddwl nad oedd ganddo allu nac ychwaith amser i ddim arall. Ond wrth edrych arno yn ei berthynas â'r cymdeithasau dyngarol wed'yn, gellid tybied nad oedd yn talu sylw i ddim ond iddynt hwy, oblegyd gwyddai bob peth am danynt; cymmerai safle a rhan blaenor gyda phob mudiad o bwys perthynol iddynt; yr oedd yn barod i waith bob amser, ac yn brydlon a deheuig yn ei gyflawnu. Deuai yn fynych dan farn condemniad rhai pobl gali (?) a gorgrefyddol o herwydd ei fod yn ymgyssylltu yn ormodol â'r clybiau; ond gellir bod yn sicr o hyn, iddo ef wneyd mwy o wir les yn ei berthynas â'r cymdeithasau i'w gyd-ddynion nag a wnaeth y clybiau o ddrwg iddo ef. Credwn pe cymmerai gweinidogion fwy o ddyddordeb ac arweiniad yn y cymdeithasau cyfeillgar, y byddai y cymdeithasau mewn cyflyrau gwell nag ydynt yn bresenol, ac y mae yn bossibl y caffent gyfleusdra i wneyd mwy o ddaioni moesol i'w cydddynion. Bu y Dr. yn alluog i wneyd daioni annhraethol i gymdeithas yn ei gyssylltiad â'r cymdeithasau dyngarol. Yr oedd ganddo allu mawr, gwnaeth waith mawr, ac ennillodd drwy hyn anrhydedd a chlod mawr iddo ei hun. Perthynai efe braidd i bob urdd o bwys, a gwnaeth waith rhagorol gyda hwynt oll. Yr oedd er yn gynnar yn Odydd, Ifor, Alffrediad, a Choedwigwr, ac yn aelod o ryw chwech o wahanol gyfrinfaoedd, yn yr oll o'r rhai yr oedd yn ddef- nyddiol a phoblogaidd. Efe fyddai yn arwain mewn unrhyw achos o bwys ganddynt bob amser, ac os byddai unrhyw un o'r cyfrinfaoedd mewn cyfyngder, Price oedd yr unig waredwr i redeg ato. Llafuriodd yn galed gyda'r urddau oll, a gwnaeth ddaioni mawr iddynt; ond gyda'r Odyddion a'r Iforiaid y llafuriodd helaethaf. Credwn mai gyda'r urddau hyn y myfyriodd efe y cyfansoddiadau ac y mynodd ddeall peirianwaith y cyfundebau dyngarol a chyfeillgar; a chan fod yr urddau ereill yn sylfaenedig yn agos ar yr un seiliau, ac yn cael eu llywodraethu gan ddeddfau cyffelyb, yr oeddynt yn cael mantais o'i wybodaeth eang a'i brofiad aeddfed, ac nid oedd hyny yn costio llawer iddo, gan ei fod wedi gallu amgyffred y cyfansoddiadau Odyddol ac Iforawl yn dda. Yr oedd y gwaith a gyflawnodd yn gyssylltiedig â'r holl gymdeithasau yn debyg o'r un natur ag a gyflawnai gyda'r Odyddion a'r Iforiaid. Felly, wrth ei ddangos gyda'r undebau anrhydeddus hyn, byddwn hefyd yn ei ddangos yn yr oll. Teimlodd ddigon o ddyddordeb ynddynt i gyd, a llafuriodd yn ddigon caled gyda phob urdd, a gallasem gael digon o ddefnyddiau i wneyd pennod ar ei gyssylltiad â phob un o honynt ar wahan, ond ymattaliwn am y rheswm a nodwyd gyda sylwi ar ei berthynas â'r ddau urdd uchod. Mae yr Undeb Odyddol yn ddiau yn un o'r urddau eangaf ei gylch, lluosocaf ei aelodau, a chyfoethocaf ei drysorfeydd o'r holl undebau, ac y mae terfynau Iforiaeth yn eang a chylch ei gweithrediadau yn llydan a phwysig. Mae deall natur y budd-gymdeithasau hyn, amgyffred eu rheolau, a'u gosod mewn gweithrediad ymarferol, yn golygu cryn allu a medr. Yn ystod y blynyddau meithion y bu y Dr. yn gyssylltiedig â hwynt, nid oedd neb wedi deall eu natur yn well nag ef, ac ni chafwyd un erioed allai esponio eu deddfau a'u rheolau yn debyg iddo. Nid oedd hyn i'w ryfeddu yn gymmaint, oblegyd efe yn gyffredin fyddai yn tynu i fyny eu rheolau, eu diwygio, neu eu cyfieithu o hyd; felly, byddai y cwbl ar flaenau ei fysedd a'i dafod. Gwyddai hefyd Gyfraith Seneddol y Cymdeithasau Cyf- eillgar yn dda, ac yr oedd hyn yn rhoddi mantais an- nhraethol iddo ar lawer. Bu o wasanaeth ugeiniau o weithiau mewn cyfrinfaoedd, pwyllgorau, cyfarfodydd chwarterol, a chynnadleddau blynyddol, mewn pender- fynu dadleuon godid gan rai ar reolau allent fod mewn rhai amgylchiadau yn aneglur, neu mewn pwynt o gyfraith. Cofus genym, pan yn ieuanc iawn, i ni fod yn cynnrychioli ein cyfrinfa mewn cwrdd chwarterol gyda yr Iforiaid, ac yr oedd rhai o'r penboethiaid Iforaidd yn dadleu yn gyndyn ar fater yno, ac yn hytrach na goleuo, ymddangosai pethau fel pe yn myned yn fwy tywyll. Ond wele guriad awdurdodol wrth y drws, a thrwyddair yn cael ei roddi, ac yn y man, wele y Dr. yn dyfod i fewn yn llawn bywyd a sirioldeb. Torodd y wawr ar y cwrdd—newidiodd agweddiad y cwbl, ac eisteddai y crach-ddoctoriaid Iforaidd yn dawel. Cyfeiriwyd achos y ddadleuaeth i sylw y Dr., ac ar unwaith, atebodd fod y mater fel a'r fel. Adroddodd gyda rhwyddineb mawr ranau o'r gyfraith, a chyfeiriodd at y bennod a'r adnod. Yna, tynodd lyfr bychan wedi ei rwymo yn dlos allan o'i logell, a darllenodd y gyfraith yn llawn ar yr achos o hono, fel yr oedd wedi dweyd yn flaenorol. Rhoddodd hyny derfyn ar y ddadl, ac aeth y gwaith yn mlaen yn hwylus. Cawsom ddyfyrwch mawr yn ei gwmni drwy y dydd, a buom byth â golwg fawr arno wedi y tro hwnw. Ni chyfeiliornwn wrth ddywedyd mai fel hyna y gwnaeth y Dr. gannoedd o weithiau yn yr undebau dyngarol ereill, a phwy a wyr werth dyn o'r fath?
Yr oedd y gwaith a wnaeth gyda hwynt a throstynt yn amrywiol iawn yn ei natur. Ysgrifenodd ugeiniau o erthyglau galluog i'r gwahanol newyddiaduron o'i gadair olygyddol, yn galw sylw at faterion pwysig ac amrywiol perthynol iddynt, gan roddi iddynt bob amser y cynghorion a'r cyfarwyddiadau goraf. Bu yn darlithio iddynt ar bynciau perthynol i'r cymdeithasau, bryd arall ar destynau mwy cyffredin, er budd y cyfrinfaoedd gweinion fuasent yn isel eu trysorfeydd, neu i gynnorthwyo yn elusengar frodyr angenus fuasent wedi methu gan afiechyd neu drwy ddamweiniau. Gwnaeth lawer iawn o hyn, ac yn gyffredin yn ddidâl. Pan na fyddai yn darlithio ei hun, cymmerai ran yn eu cyfarfodydd gwahanol, megys llywyddu mewn darlithiau, budd—gyngherddau, cyfarfodydd llenyddol, eisteddfodau, &c. Hoffent bob amser gael Price yn y gadair, oblegyd yr oedd yn dra deheuig a hapus yn gosod eu cyflwr a'u hawliau o flaen y cyhoedd, ac hefyd, gosodai ei bresenoldeb fri ar y cyfarfodydd. Llanwai hefyd swyddau pwysig yn y cyfrinfaoedd, yr adranoedd, ac yn yr undebau. Yr oedd yn ymddiriedolwr i lawer o honynt. Yr oedd yn drysorydd ac yn is—drysorydd gyda'r Odyddion, yr Iforiaid, a'r Alffrediaid, ac yr oedd llanw y swyddi hyn fel y gwnaeth efe, yn golygu llafur a gofal mawr. Gosodai presenoldeb y Dr. fri bob amser ar y cyfarfodydd perthynol i'r urddau gwahanol, a gwnai iddynt edrych yn llawn a chysurus. Yr oedd yn ddyfyrus pan fuasai amser ac amgylchiadau yn caniatau, ac yn ddifrifol a phenderfynol pan fuasai galw am ei wasanaeth. Ar wleddoedd a chiniawau pleidleisid ef i'r uwch-gadair yn ddieithriad braidd, a phennodid ef yn fwyttorydd (carver), a gallwn sicrhau ei bod yn wledd i'w glywed yn adrodd ystorïau digrif ac yn ffraethebu nes cadw y lle yn fyw gan grechwen a chwerthin.
Pan oedd y Dr. yn ei ogoniant, nid oedd cwrdd chwarter nac unrhyw gwrdd o bwys gan yr urddau yn Aberdar nad oedd efe yn bresenol ynddo. Yr oedd bob amser yn myned â'i gi bach, Romeo (yr hwn a laddwyd, am yr hwn y bu cymmaint o alaru gan deulu y Rose Cottage), gydag ef i'r cyrddau hyn. Yr oedd Romeo, meddai y Dr., yn gystal Odydd, Ifor, neu Alffrediad, â neb, oblegyd yr oedd bob amser yn mynychu y cyrddau pwysicaf, ac yn sicr o fod yn bresenol pan fuasai ciniaw dda yn y cwestiwn. Pan fuasai y Dr. yn carvio, yr oedd yn rhoddi y slice gyntaf a dorai i Romeo bach, "rhag iddo," meddai efe, "chwyrnu a dangos ei ddannedd arnynt." Cafwyd llawer o ddyfyrwch gydag ef a'i ddonioldeb yn desgrifio y bechgyn glythion fyddent yn cwrdd weithiau yn y gwleddoedd. "Meddylient lawer," meddai, "am fwyd y clwb. Darparent eu ffetanau amser hir cyn ciniaw y clwb, a byddai cyfiawnder helaethach nag arferol yn cael ei wneyd â hi ganddynt yn gyffredin." Yr oedd y Dr. yn mhob ystyr o'r gair yn Yr oedd yn dra phoblogaidd, ac yn ffafrddyn gan bawb a'i hadwaenent yn nghylch y cymdeithasau cyfeillgar. Mae hyn yn ddïos yn cyfrif i raddau helaeth am ei ddylanwad, ac hefyd am y safleoedd pwysig a gyr- haeddodd yn gyssylltiedig â hwynt: llanwodd yn eu plith y swyddi uchaf, a chafodd ganddynt yr anrhydeddau mwyaf allent roddi i neb.
Gormod gorchwyl fyddai i ni ddylyn camrau y Dr. enwog gartref ac oddicartref yn ei waith pwysig a'i lwyddiannau rhyfeddol gyda'r Urdd Odyddol. Wedi myned drwy y cadeiriau gartref, a derbyn yr anrhydeddau mwyaf gan ei genedl ei hun, cododd ei olwg ar y safle a'r anrhydedd uchaf perthynol i'r urdd, ac y mae drwy ei egnion diflino yn mynu eu cyrhaedd. Nid peth bach a dibwys oedd cael bod yn arweinydd, ac yn wir, yn cael ei ystyried a'i gydnabod yn dywysog megys ar o 16,000 i 18,000 o aelodau Odyddol yn Neheudir Cymru; ond nid oedd hyny yn ddim o'i gymharu â'r anrhydedd o eistedd yn y gadair lywyddol i ysgwyd mewn ystyr ei deyrnwialen dros tua 400,000 o aelodau yr urdd.
Yn mis Mai, 1864, yn Nghyfarfodydd Blynyddol yr Undeb, cawn y Dr. yn ymgystadlu ag wyth o foneddion teilwng am yr is-gadair, a safai y pleidleisiau fel hyn:—
John Harris, Ysw., Llundain, 2; W. N. Waldraw, Ysw., Leicester, 4; John Deprose, Ysw., Llundain, 7; John Houghton, Ysw., Warrington, 9; David Jack, Ysw., Durham, 10; James Curtis, Ysw., Brighton, 24; John Geves, Ysw., Leeds, 45; Dr. Price, Aberdar, 83. Felly, etholwyd ef i fod yn is—lywydd y cyfundeb. Yr oedd hwn yn anrhydedd na dderbyniwyd gan un Cymro erioed o'r blaen. Hefyd, yr oedd y mwyafrif mawr pleidleisiau a gafodd yn llefaru yn uchel am syniadau parchus y Saeson am dano a'r parch mawr a deimlent ato.
Dydd Gwener, Mehefin y 9fed, 1865, dyrchafwyd y Dr. o'r is-gadair i'r uwch-gadair heb unrhyw wrthwynebiad. Nid oedd neb wedi ei gynnyg yn ei erbyn. Yr oedd hyn yn garedigrwydd yn ei frodyr y Saeson, ac yr oedd y dewisiad unfrydol hwn y nod uchaf o barch a allasent, fel Odyddion, byth ei ddangos i ni, y Cymry——gwneyd hyn yn mherson un a berchid gan yn agos i BEDWAR CAN' MIL o Odyddion drwy y byd. Gyda bod y Dr. yn y gadair lywyddol, daeth Mr. Curtis, y boneddwr oedd wedi ei ethol i'r is-gadair ac yn olynydd i'r Dr., yn mlaen, a dywedodd ei fod ef, yn absenoldeb Mr. Phillip John, o Aberdar, yr hwn oedd wedi gorfod ymadael er dal y trên, yn cyflwyno i'r Cymro cyntaf fu yn y gadair hono ffon hardd a thlos, gyda ferrule arian, ar yr hon yr oedd yn gerfiedig y geiriau, "Dr. Price, Aberdare—See the Conquering Hero comes— Worcester A.M.C., 1865." Dywedai Mr. Curtis fod Mr. John wedi dymuno arno i hyspysu y cyfarfod i Garibaldi fyned i fewn i Naples â ffon yn ei law yn lle cleddyf, ac fod y Dr. yn dyfod i fewn i'r gadair uchaf yn yr undeb heb unrhyw wrthwynebiad, ac fod y Cymry am gofnodi y ffaith drwy ei anrhegu â'r ffon hon. Cyflwynwyd y ffon yn nghanol cymmeradwyaeth y dorf.
Yn ystod blwyddyn ei swyddogaeth fel Uwch-Lywydd yr Undeb, cynnaliwyd llawer o gyfarfodydd groesawol a llongyfarchiadol i'r Dr. enwog yn ngwahanol barthau Cymru—De a Gogledd, ac mewn rhai manau yn Lloegr, a chafodd giniawau cyhoeddus mewn anrhydedd iddo. Hefyd, cyflwynwyd iddo nifer lluosog o anerchiadau priodol ac anrhegwyd ef â rhoddion gwerthfawr—yr oll yn fynegiant o'r teimladau goraf ato a'r syniadau uchaf am dano.
Tachwedd y 10fed, 1865, gwnawd gwledd ardderchog i'r Dr. yn Ngwrecsam, a chyflwynwyd iddo anerchiad destlus. Wrth ei dderbyn dywedai "nas gallai gael geiriau priodol i gydnabod y cyfeillion. Edrychai ar yr anerchiad fel campwaith celfyddyd; ond pan y cofiai am y teimladau a ddadblygai, nis gallasai feddwl yn rhy uchel am dano. Caffai y lle goreu yn ei Rose Cottage, a throsglwyddai ef i'w berthynasau ar ei ol fel un o'r trysorau goreu feddai."
Rhagfyr yr 8fed, 1865, yn y Music Hall, Abertawe, etto, darparwyd ciniaw er anrhydedd iddo, pryd yr oedd tua thri chant o gylch y bwrdd yn cydwledda ac yn cydlawenhau am lwyddiant ac anrhydedd y Dr. Cafodd yma etto anerchiad wedi ei ysgrifenu yn ddestlus iawn ar vellum. Wrth ei dderbyn diolchodd y Dr. am dano yn foesgar, a thraddododd un o'r areithiau mwyaf hyawdl ac addysgiadol.
Chwefror 8fed, 1866, cyflwynodd Cyfrinfa Odyddol, o Undeb Manceinion, Rhosllanerchrugog, dressing case hardd gwerth £10 i Miss Emily Price, o barch i'w thad. Cerfiwyd ar yr anrheg y geiriau canlynol i fod yn goffadwriaeth arosol o barch ac edmygedd brodyr Cyfrinfa Cadwgan i'w thad a hithau: "Presented to Miss Emily Price, Rose Cottage, Aberdare, by the Cadwgan Lodge, I.O.O., M.U., Rhosllanerchrugog, as a token of respect to her esteemed father, the Rev. T. Price, M.A., Ph.D., and G.M. of the Order, Feb. 8th, 1866." Nos Fawrth, Mawrth 13eg, 1866, yn Ystafell Cyfrinfa Lady Charlotte, Globe Inn, Merthyr, cyflwynodd brodyr Odyddawl Merthyr anerchiad, wedi ei argraffu yn hardd ar satin a'i osod mewn frame odidog iddo, yr hwn a gydnabyddwyd yn ddiolchgar mewn araeth benigamp gan y Dr. Wele eileb o'r anerchiad:—
Congratulatory Address presented to the Rev. Dr. Thomas Price, Grand Master of the Order, by the Merthyr District of the Independent Order of Oddfellows, Manchester Unity.
"Respected SIR,—The Members of this large and populous District hailed with a great deal of pride your accession to the Highest Seat which it is possible for any man to attain in our Society, namely,
GRAND MASTER OF THE ORDER,
and we have watched with a large amount of anxiety your carrying out the wishes of the Order, and more especially the wishes of your Welsh Brethren. The time will soon arrive when you will give up the government of this immense machinery into some other hands. but with what feelings of pleasure do we welcome you, being the only Welshman who ever had the honor of filling the Presidential Chair of the Largest Friendly Society in the World, and justly may we say, 'Well done, thou good and faithful servant.'
"How gratifying it must be to your fellow-countrymen to hear of the distinguished honors you have had, and of being an instrument in spreading the wings of this Society, and of wafting its beneficent winds where no other Societies have as yet unstrung their influence; of sending the aid so often desired to sick and distressed brethren, but more of being, as it were, a father to the fatherless and a husband to the widow-cheering them in their wilderness of despair, drying their tears with the hand of charity, consoling them with the tongue of truth, and guiding them in the way they should go; these traits, we are happy to say, are fully exemplified in you. It is men of such sterling worth as it is our happy lot to have amongst us, that will cause this and all other kindred societies to shine more brilliant, and be crowned with a complete success.
Hoping that God in His Providence will spare you for a very long time that you may go on working, firstly, in His vineyard, and, secondly, in the great cause of Oddfellowship, may your family cluster around you as the ivy clings to the oak, assisting you to enable you to assist others, giving you strength when weakness may come, and when this mortal coil shall be shaken off, may your reward be eternal bliss and a happy Lodge, where no tears will be shed, and where there are no distressed to be relieved.
"We subscribe ourselves on behalf of the District,
- Dated Merthyr, March 13th, 1866
Dydd Llun, Hydref 29ain, 1866, cynnaliwyd cyfarfod arbenig i dalu parch i Dr. Price yn Aberdar, pan yr ymgasglodd nifer o foneddigion o Gaerdydd, Merthyr, a Chastellnedd, &c., i gynnrychioli teimlad y frawdoliaeth Gymreig. Cymmerwyd y gadair gan lywydd y dosparth am y flwyddyn, Mr. Phillip John, yr hwn a ddywedai—
"Fod y cyfarfod yn ddadblygiad o deimlad Odyddion Cymreig yn unig at Dr. Price fel Cymro, am y modd boneddigaidd a galluog y cyflawnodd ei swydd fel Llywydd yr Undeb yn 1865, 1866, a thrwy hyn wedi dyrchafu y Cymry yn ngolwg yr Odyddion drwy y byd." Cydsyniodd Dr. Price i dderbyn dadblygiad o barch ei frodyr yn unig ar y tir fod y mater yn hollol gyfyngedig i Odyddion Cymru—cauwyd allan Sir Fynwy; ac nad oeddid i ofyn gan, na derbyn oddiwrth, neb fwy na cheiniog. Y canlyniad fu i ychydig dros 15,000 anfon eu ceiniogau i Gaerdydd yn ddiymaros ac yn ddigymhelliad: ni wnawd rhagor na dweyd fod y mater ar droed. Yr anrheg ardderchog a thlws oedd yn gynnwysedig o safaddurnen (epergne), neu centrepiece and candelabra, neu ganol—ddarn a chanwyllur o arian, mewn rhan yn llyfn a dysglaer ac mewn rhan yn rhewgaenedig (frosted silver). Mae y sylfaen (base) yn ffurfio tair wyneb, yn cael eu gwahanu gan geninen. Ar y wyneb gyntaf y mae darlun ardderchog o Dr. Price wedi ei suddo yn yr arian; ac uwchben y darlun mae yn gerfiedig y geiriau canlynol:—" The Welsh Oddfellows' testimonials to the Rev. Thomas Price, M.A., Ph.D., the first Welshman elected to the office of Grand Master of the I.O. of O.F., M.U. Presented by the Welsh Districts as a tribute of their high esteem and appreciation of the efficient and admirable manner in which he discharged the arduous duties of the chief office of the Institution during 1865—6; and, also, for the active and zealous interest he has for many years taken in the welfare and prosperity of the Unity." Ar y wyneb arall y mae arwyddluniau yr Undeb Odyddol, gydag eiddo y Gweddwon a'r Amddifaid, yn nghyd ag arfbais genedlaethol y Deyrnas Gyfunol. Ar y drydedd wyneb y mae arfbais yr Hen Gymry yn yr amser y cwympodd y Tywysog Llewelyn. Uwchben y sylfaen mae tri darlun hardd mewn arian rhewgaenedig o ffydd, gobaith, a chariad yn cofleidio plentyn amddifad. Yna, tuag i fyny ac ar led, y mae y canwyllur yn ymledu ar lun y winwydden yn ymdaenu ei changau, o'r rhai y coda lle i osod chwech o ganwyllau, ac odditano y mae basgedi bychain yn dal y ffrwythau. Uwchlaw hyn etto y mae dysgl yn llawn o flodau a ffrwythau; ac yn uchaf oll y mae cafn o aur pur, yn cymmeryd golwg hynod foddhaol ar y cwbl oll. Mae y cwbl yn mesur tair troedfedd o hyd wrth ddwy o led yn y man lletaf; ac yn ol barn pawb a'i gwelodd, y mae yn ddarn hollol wreiddiol o ran cynllun a dull, ac o wneuthuriad yn ardderchog dros ben, ac yn llawer mwy felly am ei fod yn ffrwyth teimlad cariadlawn dros bymtheng mil o ddynion ag oeddynt yn cydlafurio â Dr. Price i wneyd y byd yn well. Darllenwyd a chyflwynwyd anerchiad wedi ei ddarparu a'i engrosso yn dlws a hardd iddo ar yr amgylchiad. Rhoddodd y Dr. un o'r areithiau mwyaf galluog a chyfaddas ag a draddodwyd erioed o gadair yr Undeb Odyddol ar y dydd Llun, Mai 21ain, 1866, yn Burton-on-Trent. Derbyniodd y gymmeradwyaeth uchaf; cyhoeddwyd hi yn dra chyflym yn mhrif newyddiaduron Cymreig a Seisnig y deyrnas, a gwnaeth y Cymro dewrfrydig enw iddo ei hun, ac anrhydeddwyd ei wlad a'i genedl.
Ni fu llafur ac egnion y Dr. yn llai effeithiol gyda'r Urdd Iforaidd. Er fod terfynau y cylch Iforaidd yn gyfyngach nâ'r Undeb Odyddol, etto pan ymunodd y Dr. â'r Iforiaid, gwelodd fod gwaith mawr ag eisieu ei gyflawnu. Ymunodd y Dr. â'r Urdd Iforaidd yn fuan iawn wedi ei ddyfodiad i Aberdar. Y pryd hwnw yr oedd agwedd wahanol ar ei adran ei hun i'r peth ydyw yn bresenol, wedi bod dan ofal manwl a chyfeiriad doeth brodyr da fel y diweddar frawd Thomas Williams, cyn-ysgrifenydd yr adran; David R. Lewis, ysgrifenydd presenol yr adran; yn gystal â blynyddau meithion o lafur difefl y parchus Ddr. ei hun. Ac am yr Urdd yr adeg hono, yr oedd yn nwylaw un dyn yn agos oll. Cynnrychiolodd y Dr. ei adran ei hun yn Nghynnadledd Flynyddol Aberdar yn 1857. Yno, oddiwrth yr hyn a welodd ac a deimlodd, penderfynodd wneyd un o ddau beth ar unwaith, naill ai gadael Iforiaeth fel dyn yn gadael llong ar fyned yn chwilfriw, neu wneyd ei oreu gyda dynion da ereill i achub y llestr cyn taro y graig, a syrthio yn ysglyfaeth rhwng y tonau. Yr olaf a wnaeth.
Yn 1859 cawn ef yn genadwr dros Aberdar yn Nghynnadledd Llandeilo, lle y bu yn ystorom ofnadwy. Methwyd llwyddo yn y gynnadledd o herwydd y dull o bleidleisio, ond llwyddwyd i osod lefain yn y blawd; a chyn gadael y dref y noson hono cafwyd allan fod gweithrediadau y gynnadledd yn annghyfiawn, trwy fod y pleidleisiau yn afreolaidd. Mewn canlyniad i hyn, bu cwrdd pwysig yn Merthyr; yna, cynnadledd gyffredinol arbenig yn Abertawe, pan lwyddwyd i newid y cyfansoddiad i gymmaint graddau fel ag i gael swyddogion yr Undeb a Bwrdd y Cyfarwyddwyr yn debyg i'w ffurf bresenol. Gwnawd y Bank yn Aberdar yn drysorydd, ond nid oedd dimai yn y drysorfa. Ar gais y Dr., caniataodd banker i roddi arian i fyned yn mlaen. Felly y bu am y ddwy flynedd gyntaf, byw fel y gellid a'r banker rhwng yr Undeb a'r gwaethaf. Dyoddefodd y Dr. yn yr helyntion hyny lawer iawn o dafod drwg, amheuaeth, a pheth cabledd; ond yn mhen ychydig bach o amser gwelai pawb mai efe oedd iawn, a thrwy ei benderfyniad diysgog, ei bwyll a'i ddoethineb, achubodd Iforiaeth o balfau dinystr. Yn fuan ar ol hyn ymchwiliodd am eiddo yr Undeb, y llafnau (plates), y drwydded, a phethau ereill. Yr oedd y rhai hyn ar goll, ac ni wyddai neb lle yr oeddynt; ond llwyddodd y Dr. i'w cael allan. Yr oeddynt yn y pawn shop yn Manchester, a'r dyn a'u dododd yno fel crwydryn tlawd, heb ddim ond ei gorff, a hwnw yn lled deneu. Cydiodd y Dr. ynddo, ac awd ag ef o flaen ei well; ond diangodd, am nad oedd yr Undeb Iforaidd wedi ei gofrestru dan y gyfraith. Cadwodd y Dr. y peth yn ddystaw. Aeth i Gynnadledd Rhymni yn Ngorphenaf y flwyddyn hono, ac yno darbwyllodd y gynnadledd i fyny y rheolau wedi eu cofrestru. Caniataodd y gynnadledd iddo ail drefnu y rheolau, a gwnaeth hyny gyda chynnildeb a gofal mawr. Yna dodwyd yr Undeb dan y gyfraith yn Medi, 1859, ac yn mis Tachwedd wele y Dr. etto a'i law yn ngwar y dyn yn Manchester, yr hwn oedd wedi gwystlo y plates gwerthfawr.[1] Yn mhen ychydig cafodd y cwbl yn ol yn ddyogel, gwerth dros £120, na welsid byth mo honynt oni buasai ei ymdrechion ef. Etto gwnaeth hyn heb geiniog o dâl gan neb, ond boddlonrwydd cydwybod ei fod yn gwneyd yn iawn.
Yn y blynyddau 1860 a 1861, y mae y Dr. yn llanw y swydd bwysig o Uwch Lywydd yr Undeb.[2] Yn 1862 y mae yn cael ei bennodi yn Is-drysorydd yr Undeb, yr hon swydd a lanwodd yn ofalus ac anrhydeddus hyd ei fedd, a hyny yn ddidâl hyd y flwyddyn 1881. Yn mhenderfyniadau y gynnadledd am Gorphenaf 6ed, 1881, ceir—
Fod yr Is drysorydd i gael £10 yn y flwyddyn am ei wasanaeth i'r Undeb fel is drysorydd Teg yw nodi fod y Dr wedi gwrthod derbyn dim tâl am ei wasanaeth am yr holl flynyddoedd y mae wedi gwasaaethu yr Undeb, a hyny gyda'r boddlonrwydd a'r parodrwydd mwyaf"
Yn 1865 mae y Dr. yn darpar draft o reolau newyddion i'r Undeb. Yn 1878, mae yn gwneyd gwaith pwysig gyda brodyr da ereill yn nglyn â'r rheolau newyddion, er eu cofrestru dan ddeddf 1875—1876. Gorphenaf 2il, 1875, penderfynwyd, Fod Dr. Price i gyfieithu y rheolau Saesneg i'r Gymraeg. Y Dr. hefyd oedd bob amser yn cael ei bennodi mewn achosion cyfreithiol i amddiffyn y cyfrinfaoedd neu yr Undeb, fel y byddai yr achos yn gofyn, ac yn gyffredin byddai yr achos yn ddyogel yn ei law. Yr ydym yn gwybod am amryw o achosion cyfreithiol yn gyssylltiedig â'r cymdeithasau cyfeillgar, y byddai hyd y nod y cyfreithwyr eu hunain yn ymgynghori â'r Dr. Yr oedd yn well dadleuydd yn helyntion y cymdeithasau yn ei ddydd na'r un cyfreithiwr a adwaenom. Yn y pethau hyn oll nid ydym ond yn rhoddi enghreifftiau o'r dirfawr waith a gyflawnodd Price fel dyngarwr ac fel aelod o'r cymdeithasau cyfeillgar. Yr ydym lawer gwaith wedi synu wrth feddwl am y trwch mawr o waith y bu efe yn alluog i'w wneyd. Yr ydym wedi gofyn i ni ein hunain droion sut y gallai efe wneyd cymmaint. O ba le yr oedd yn cael amser i gwrdd â phob ymrwymiad? Ac etto, y mae y ffaith yn aros. Yr oedd yn ei le yn barod i gwrdd â'i waith, a hyny yn ddieithriad yn brydlon.
Fel yr Urdd Odyddol, mynodd yr Iforiaid osod coronau ar ei ben a rhoddi iddo ei bendithion. Yn y Bwrdd a gynnaliwyd Ionawr yr 17eg a'r 18fed, 1865, pasiwyd y penderfyniad a ganlyn:—
7. Fod y Bwrdd yn dymuno galw sylw yr Undeb Iforaidd at dysteb i Dr. Price, ac ar yr un pryd yn dymuno hyspysu mai nid oddiwrthym ni fel Bwrdd y tarddodd allan y cynnygiad, ond gan amryw o'r cyhoeddiadau Cymreig.
8 Fod y Bwrdd yn dymuno ar bob aelod i wneyd ei oreu er cael casgliadau da, ac felly, ddangos fod yr Undeb Iforaidd yn cydnabod y dirfawr les y mae wedi ei wneyd i'r Undeb yn gyffredinol.
Hydref y 18fed, 1865, yn y Bwrdd penderfynwyd,
"Fod y Bwrdd yn unfrydol yn awdurdodi swyddogion yr Undeb, yn nghyd â D. Griffith, Aberafon, a D. Lewis, Abertawe, aelodau y Bwrdd, i gael y pethau canlynol wedi eu parotoi er gwobrwyo y Dr. Price:—
Anerchiad wedi ei ysgrifenu ar groen yn Gymraeg a Saesneg, oriawr a chadwen aur, yn nghyd â llestri tê arian o'r fath oreu ag a ellir gael am yr arian, ac fod y cyfarfod i drosglwyddo y cyfryw i'r Dr. i'w gynnal yn Nghastellnedd."
Dydd Llun y Pasc, 1866, cyflwynwyd y dysteb i'r Dr., a chafwyd un o'r cyfarfodydd mwyaf ardderchog i wneyd hyn. Am hanner awr wedi dau ffurfiwyd gorymdaith yn gynnwysedig o luaws o frodyr Iforaidd, amryw o weinidogion o wahanol enwadau, a boneddigion y dref a'r gymmydogaeth, yn cael eu blaenori gan Seindorf yr 17eg Gatrawd o Wirfoddolwyr Morganwg. Pasiodd yr orymdaith drwy brif heolydd y dref, ac yna dychwelodd i Gapel y Bedyddwyr Cymreig, o herwydd fod Neuadd y Dref yn rhy fechan i gynnwys y dorf. Gorlanwyd y capel eang yn ddioed. Cymmerwyd y gadair gan Mr. Pendrill Charles, cyn-faer y dref, yr hwn a agorodd y cwrdd mewn araeth fer, pwrpasol, a thra chlodus i'r enwog Ddr. Wedi i amryw frodyr siarad, canwyd yn ardderchog ganig oedd wedi ei chyfansoddi gogyfer â'r amgylchiad gan Jenkin Howell, Aberdar, gan Gor Calfaria, dan arweiniad yr awdwr. Awdwr y geiriau oedd yr hybarch Ddr. B. Evans, Castellnedd. Yna, darllenwyd yr anerchiad canlynol i'r Dr. Gan ei fod yn cynnwys manylion am lafuriadau Price gyda'r urdd, a'i fod yntau pan yn fyw yn meddwl mwy braidd am dano nag am lawer o anerchiadau ereill a gafodd, gosodwn ef i fewn yma :—
Anerchiad i'r Parch. Thomas Price, C.L.U., oddiwrth Urdd y Gwir Iforiaid.
"Syr a Brawd,—Trwy eich caniatad, yr ydym ni, swyddogion yr Urdd, ac Aelodau Bwrdd y Cyfarwyddwyr, yn dymuno eich anerch yn enw ac ar ran pedair ar hugain o Adranoedd, a dau cant a dau ar bymtheg ar hugain o Gyfrinfaoedd, yn cynnwys pymtheg mil, saith cant a thri ugain a phymtheg o aelodau, ac yn taer ddymuno arnoch i dderbyn oddiwrth yr Urdd, y dysteb ag y mae genym y pleser o'i chynnyg i chwi.
"Am lawer o flynyddau yr ydych wedi treulio rhan fawr o'ch amser gwerthfawr er gwella sefyllfa y gwahanol urddau a'r cymdeithasau dyngarol. Mae eich ffyddlondeb mawr mewn cyssylltiad â'r Odyddion, Coedwigwyr, Alffrediaid, Undebau Cristionogol, a'r Iforiaid, wedi rhoddi i chwi fantais i ddangos eich caredigrwydd, eich ffyddlondeb, a'ch teimlad da dros lesiant cannoedd o filoedd o'ch cyd-ddynion; ac nid yw yr hyn a gyflawnwn i chwi yn awr ond arddangosiad bychan o'n parch tuag atoch.
"Wedi uno â'n Hurdd yn Nghyfrinfa Teml Ifor Hael, Adran Aberdar, Hirwaun, a Chwmnedd, bedair blynedd ar bymtheg yn ol, cawn eich bod yn cynnrychioli eich Adran yn y Gynnadledd Flynyddol a gynnaliwyd yn Aberdar yn 1857; ac o hyny hyd yn bresenol, yr ydym wedi mwynhau buddioldeb eich presenoldeb a'ch hyfforddiadau yn ein holl gynnadleddau blynyddol. I chwi y mae yr urdd yn ddyledus am y mesurau effeithiol er ail ffurfio Bwrdd y Cyfarwyddwyr yn 1858, yr hwn, oddiar hyny, sydd wedi bod o wir wasanaeth i'r Urdd. Yn 1859, cawsoch yr anrhydedd o'ch ethol yn Llywydd yr Undeb, ac fel prawf o'ch gwir deilyngdod, yn y flwyddyn ganlynol, fe'ch ail etholwyd gyda'r parodrwydd mwyaf. Yn ystod eich llywyddiaeth, darfu i chwi fendithio yr Urdd â mawr wasanaeth yn nygiad oddiamgylch welliantau pwysig yn y Deddfau Cyffredinol, yn nghyd â chael yr Urdd wedi ei chofrestru dan weithred Seneddol, yr hon sydd wedi ei ffurfio er dyogelu cymdeithasau dyngarol yn Nghymru a Lloegr. Yr ydym yn teimlo llawer o bleser wrth nodi eich ymdrech diflino a'ch ymlyniad dibaid i ddarganfod ac adferyd Gwasgnodau, Llafnau Copr, a Llafnau Dur gwerthfawr yr Urdd. Yr ydym yn ddyledus i chwi am ail flurtiad a chyfieithad y Rheolau Cyffredinol, ac yr ydym dan rwymedigaeth neillduol i chwi am arolygu argraffiad ugain mil o'r cyfryw, y rhai sydd yn rhoddi y boddlonrwydd mwyaf i'r Bwrdd Llywyddol, ac er mantais yr Urdd yn gyffredinol.
"Mae yn gysur nid bychan i chwi wybod eich bod yn gwasanaethu cymdeithas sydd yn cynnyddu yn raddol, ond sicr, mewn nerth, pwysigrwydd, dylanwad, cyfoeth, a defnyddioldeb. Yn bresenol, y mae ein cymdeithas yn rhifo dim llai na phedair ar hugain o Adranoedd, yn cynnwys dau cant a dau ar bymtheg ar hugain o Gyfrinfa- oedd, y rhai, ar y laf o Ionawr, 1865, a rifent ddim llai na phymtheg mil, saith cant a saith deg a phump o aelodau. Yn ystod y flwyddyn 1864, talwyd i gleifion y swm o £10,681, ac ar farwolaethau y swm o £2,770; tra trwy eich ymdrechion chwi, mewn undeb ag ymdrechiadau aelodau da ereill, mae genym yn awr yn ein cyfrinfaoedd y swm o £61 800, tra mae Trysorfa yr Undeb yn cynnwys yn bresenol £1,000, ac yn arddangos cynnydd mawr.
"Syr a Brawd, yn herwydd y parch mawr a deimlwn tuag atoch, dymunwn am i chwi dderbyn, nid fel tâl am eich gwasanaeth anmhrisiadwy, ond fel arddangosiad bychan o'n teimlad tuag atoch, y rhoddion canlynol, sef Oriawr Aur, yr hon gafodd ei gwneuthur er eich mwyn chwi yn unig; arwyddlun yr Urdd yn gerfiedig ar ei deial, gyda set o lestri tê arian, yn werth chwech ugain a deg gini.
Ein gwir ddymuniad ydyw ar i chwi gael einioes hir i fwynhau y rhoddion hyn a gyflwynwyd i chwi ar ran a thros eich brodyr, fel arwydd o'u cyfeillgarwch a'u gwir barch tuag atoch; a boed i'r Llywydd Mawr sydd yn llywodraethu dros bob peth ganiatau i chwi etto lawer o flynyddau o ddefnyddioldeb, fel ag y byddo i chwi fyned rhagoch, ochr yn ochr, yn rhes y dynion mawrion a theilwng, heb sefyll ond pan yn brwydro dros eich cyd—ddynion er eu llesiant. Ar ddiwedd eich gyrfa, hyderwn na fydd y rhodd hon, yr hon yr ydym yn gyflwyno i chwi, i fod er coffa am ein serch a'n hundeb, i gael ei hannghofio, a bod i'r anerchiad hwn fod yn etifeddiaeth i'r teulu; ac ar ol eich dydd, bydded i'r oriawr fod yn eiddo eich mwyn ragorol fab, Mr. Edward Gilbert Price, a'r Llestri yn gyfryw ag a fyddo yn addurno cartref dyfodol eich teilwng a'ch clodwiw ferch, Miss Emily Price; a boed y naill a'r llall o honynt fod yn deilwng i etifeddu yr etifeddiaeth fawr o barch a fydd eu tad yn sicr o roddi iddynt gyda y pethau hyn. Derbyniwch felly, Syr a Brawd, y gydnabyddiaeth ddidwyll yma o'n mawr serch a'n parch atoch. Maent yn rhoddion rhydd ewyllys miloedd o'ch cyd—ddynion, y rhai a weddiant ar y Duw Mawr i'ch bendithio â bywyd hir a defnyddiol, gyda chyflawnder bendithion nefol, ac yn y diwedd ogoniant tragwyddol mewn dedwyddwch diderfyn.
Arwyddwyd dros yr Urdd, gan
"DAVID EDWARDS, WALTER LEYSHON, DANIEL LEWIS, EDWARD GRIFFITHS, LEWIS DAVIES, BENJAMIN ROSSER, DAVID GRIFFITHS,
Cyfarwyddwyr.
Yr oedd yr anerchiad wedi ei ystramio (framed) yn hardd a chadarn o ruddyn derwen—derwen a dyfodd yn ymyl cartref yr hen Ifor Hael—dangoseg teg o nerth a chadernid yr Urdd Iforaidd. Ysgrifenwyd hi gan Mr. Evan Jones, yn awr Swyddfa y Gwaith Nwy, Aberdar, yr hwn sydd yn un o'r ysgrifenwyr penaf yn y deyrnas. Wrth dderbyn yr anerchiad a'r anrhegion, diolchodd y Dr. mewn teimladau toddedig a dwysion am y serch a'r parch mawr a ddangosid tuag ato, a rhoddodd araeth alluog ar yr holl Urdd Iforaidd a'i gweithrediadau.
Yn y Gynnadledd Ffynyddol a gynnaliwyd yn festri capel Rehoboth, Brynmawr, Gorphenaf 4ydd, 1882, cyflwynwyd tysteb arall, yn cynnwys anerchiad rhagorol yn nghyd â £48 19s. 2g. o arian, i'r Dr. Ar ol y cyflwyniad, dychwelodd y Dr. ei ddiolchgarwch mewn modd parchus a thoddedig, ac yna cafwyd anerchiad grymus gan y brodyr Mr. David Powell, Tredegar, a'r Parch. B. Evans, Gadlys, Aberdare" (gweler hyspysiad y Bwrdd, Gorphenaf 4ydd, 1882). Cydweithiodd y Dr. yn hwylus gyda'r Bwrdd, ac yn neillduol gydag ysgrifenydd manwl a pharchus yr Undeb, W. George, Ysw., Llanelli, a'i anwyl fab John George wedi hyny, o'i gyssylltiad cyntaf â'r Bwrdd hyd ei symmudiad gan angeu. Cafodd yr Undeb golled fawr yn ei farwolaeth, oblegyd yr oedd yn gyfarwydd â holl weithredau yr Undeb, ac felly yn gyfarwyddwr cywir a ffyddlawn. Ar ei farwolaeth, canodd T. Williams, Ysw. (Brynfab), Trefforest, fel hyn:—
Iforiaeth! uwch dy feirwon—wyla fyth,
Clywaf ing dy galon;
I roi briw i lawer bron
Daw hiraeth am y dewrion.
Ar deg oror frawdgarol—pwy ar ol
Dr. Price wladgarol
A rydd ei gyfareddol
Nawdd i ni? 'Ddaw un o'i ol?
'Oes arall Is Drysorydd—leinw'i le
Yn y wlad mor gelfydd?
Y da was fu'n dywysydd
I'w urdd hoff hyd hwyr ei ddydd."
Yr hyn ydoedd y Dr. gyda'r Undebau anrhydeddus hyn, felly y cafodd yr urddau parchus ereill ef. Cyflawnodd y gwasanaethau gwerthfawroccaf iddynt, llanwodd yn anrhydeddus y swyddau pwysicaf ac anrhydeddusaf yn eu plith, ac ni buont yn ol o'i wobrwyo yn deilwng, a'i anrhydeddu yn addas fel y cyfundebau ereill. Cafodd y cymdeithasau cyfeillgar oll golled anadferadwy yn ei farwolaeth; oblegyd bu iddynt yn gynghorydd profiadol, yn arweinydd dyogel, yn amddiffynydd cadarn, ac yn ffyddlawn a chywir yn ei holl gyssylltiadau â hwynt.
Wedi ei gladdedigaeth, pasiwyd penderfyniadau parchus o gydymdeimlad â'i anwyl ferch, Miss Emily Price, ac â Sarah Price, hoffus chwaer y Dr. yr hon fu drwy y blynyddau yn cadw ei dy, ac yn gwneyd ei gartref yn gyssurus a dedwydd iddo. Yn mhlith penderfyniadau Cyfarfod Chwarterol yr Iforiaid, Adran Aberdar, Hirwaen, a Chwmnedd, am Llun, Mawrth y 5ed, 1888, cawn a ganlyn:—
12. Cynnygiwyd gan D. P. Davies, Ysw., Ynyslwyd, y penderfyniad canlynol fel arwydd o'n cydymdeimlad dyfnaf â Miss Emily Price, ar yr achlysur o golli ei hanwyl dad, Dr. Price:—'Fod y swyddogion a'r cynnrychiolwyr gwyddfodol yn dymuno gosod i lawr ar y cofnodion eu teimladau dwfn a'u gwerthfawrogiad o'r aml wasanaeth gwerthfawr mewn gwahanol foddau a wnaeth y Dr. Price i Gymdeithas Gyfeillgar y Gwir Iforiaid ac ereill yn y dosparth; ac yn dymuno ar i'r ysgrifenydd gario i'w deulu fynegiad o'u cydymdeimlad dwysaf â hwynt yn eu galar.
Etto, gyda'r Alffrediaid,
"Ar gynnygiad y Parch. B. Evans, Gadlys, Aberdar, pasiwyd mewn teimladau dwys, 'Ein bod, fel cyfarfod dosparthol, yn dymuno datgan ein cydymdeimlad â theulu parchus y diweddar frawd, yr hybarch Thomas Price, M.A, Ph D., yn eu galar a'u colled drwy ei farwolaeth sydyn ac i raddau annysgwyliadwy. Teimlwn, fel adran, yn hiraethus ar ei ol, ac yn neillduol felly pan gofiom cyhyd o amser y bu yn aelod o'n hurdd anrhydeddus, ac am y gwaith mawr a phwysig a wnaeth dros Alffrediaeth yn y dosparth hwn yn gystal ag yn yr Undeb yn gyffredinol. Cedwir ei enw mewn coffadwriaeth gariadus a diolchgar genym, a bydded i'w ferch a'i chwaer drallodus gael yn neillduol yn y cyfnod presenol bresenoldeb ac ymgeledd y Gwaredwr Dwyfol.
Gweler Hyspysiad Cyfarfod Chwarterol Alffrediaid Dosparth Merthyr am Ebrill yr 2il, 1888. Darllena yr 28ain benderfyniad o eiddo Cynnadledd Flynyddol yr Iforiaid, a gynnaliwyd yn Festri Hebron, Clydach, ger Abertawe, Gorphenaf y 3ydd, 1888, fel hyn:—
"Ein bod yn cydymdeimlo yn y modd mwyaf dwys â Miss Emily Price ar farwolaeth ei hanwyl dad, yr hwn a wasanaethodd yr Undeb am gynnifer o flynyddoedd gyda ffyddlondeb anmhrisiadwy. Mae yr ymwybyddiaeth o'r daioni mawr y mae y Dr. wedi ei gyflawnu o blaid Iforiaeth, yn nghyd â'i ymdrechion bythgofiadwy y tu hwn a'r tu draw i'r Werydd yn ein cymhell i ddiolch o galon i'r Hwn a'i nerthodd am gynnifer o flynyddoedd."
Gweler Mynegiad y Gynnadledd am 1888.
Dengys y penderfyniadau uchod deimlad dwfn a hiraeth dwys yr undebau ar ol y Dr. parchus a wnaeth gymmaint drostynt yn ei fywyd, a gwasanaethant hefyd i brofi i dywysog mawr y cyfundebau dyngarol syrthio pan fu farw Thomas Price, Aberdar.
Nodiadau
golygu- ↑ Ceir a ganlyn ar goflyfr yr Undeb o weithrediadau y gynnadledd yn 1859:- Penderfyniad 2, Fod y Parch. Thomas Price, Aberdar, i gael ei awdurdodi i fynu y llafnau (plates) oddiwrth Mr. Woods Man- chester, gan nas gellir cael dim oddiwrtho yn brydlawn." Etto. Ionawr 6ed, 1862, Cyfarfod y Bwrdd, Y Parch. T. Price wedi cael yr arluniau a'r llafnau."
- ↑ Un flwyddyn yn gyffredin yw y tymhor a wasanaetha llywyddion yr Undeb Iforaidd ; ond fel prawf o wir deilyngdod Price, a'i gyfaddasder neillduol i'r swydd, yn y flwyddyn ganlynol cafodd ei ail ethol i'r swydd gyda'r parodrwydd mwyaf.