Bywyd Ieuan Gwynedd Ganddo Ef Ei Hun/Gwaith Bywyd
| ← Cathlau Blinder | Bywyd Ieuan Gwynedd Ganddo Ef Ei Hun gan Ieuan Gwynedd |
→ |
VI. GWAITH BYWYD.
(Pigion, i ddangos terfynau gwaith, cyfeiriadau cydymdeimlad, a nodau athrylith.)
I. ARGYFWNG YN HANES CYMRU.
NID ydyw llwybr ein traed ond cyfyng. Ar y clogwyn hwn y mae
cenedl yn ein dwylaw cenedl a'r oll a berthyn iddi am amser
a thragwyddoldeb. Yr ydym wedi ei derbyn fel cymunrodd gysegredig oddi wrth ein tadau. Anfonwyd hi i'n dwylaw drwy newyn a
noethni Walter Caradoc a Vavasor Powell. Casglwyd hi yn yr
ogofau a'r mynyddoedd gan Stephen Hughes a Hugh Owen. Aeth
Howel Harris a Lewis Rees ar ei hol trwy y coedwigoedd anial,
trwy y llaid, a thrwy yr afonydd, a holl gŵn y fagddu wrth eu
sodlau. Gofalwyd am dani dan bwys a gwres y dydd gan William
Williams a Richard Tibbot. Rhewodd dwylaw Thomas Charles
wrth gasglu deadell y mynyddoedd. Ni throsglwyddwyd erioed i
ddynion ymddiried mwy pwysig: a dichon na bu dynion erioed
mewn sefyllfa fwy peryglus. Gwylir ein hymddygiadau gan y
cwmwl tystion hyn, y rhai, tra yn gorffwys oddiwrth eu llafur, a
edrychant arnom dros ganllawiau y Nefoedd. Ond os yw ein hanhawsderau yn lluosog, nid ydym heb ein manteision. Mae y wlad
yn ein meddiant, ac arfau y gwirionedd yn ein dwylaw. Y mae mwy
gyda ni nag sydd yn ein herbyn. Gwir fod Rhufain yn ein herbyn,
Caergaint yn ein herbyn, ac Uffern yn ein herbyn. Ond y mae y
bobl o'n plaid, y gwirionedd o'n plaid, a'r Nefoedd o'n plaid.
II. FFURFIAD NODWEDD CENEDL.
Er ffurfio nodweddiad cenedlaethol da, rhaid dechreu yn llygad
y ffynnon. Cyn i deml ysblenydd Jerusalem ddyrchafu ei mawredd
ar fryn Moriah, a pheri i'w haur a'i marmor wenu ar y wawr ac
ymogoneddu ym mhelydr haul, yr oedd hanes ei defnyddiau i'w
ddilyn drwy orchwylion yr adeiladydd a'r purydd i'r gloddfa greiglyd
a'r mwnglawdd lleídiog. Felly, rhaid i ninnau fyned heibio i'r adail
fawr genedlaethol, a gweithio ein ffordd i'r aelwyd, a gwylio o
amgylch y cryd, cyn y gwelwn deulu dyn rywbeth yn agos i'r hyn y
dymunem iddo fod. Y mae yn llawer haws darlunio a gweled
effeithiau ffurfiad nodweddiad personol na nodweddiad cenedl. Er
gweled yr olaf rhaid i ni feddiannu ein hunain mewn amynedd. Pel
byddai i'r llinellau hyn gael yr argraff mwyaf dymunol ar wyryfon a
mamau Cymru, nes eu dwyn i benderfynu gwneud yr oll a allant er
gwneuthur nodwedd ein gwlad yn ogoniant yr holl ddaear, a phe y
gweithredent yn ol eu penderfyniad, byddent hwy a'r ysgrifennydd
wedi myned i ffordd yr holl ddaear cyn y gwelid ond ychydig o
ffrwyth eu llafur. Nid mynych y mae yr hwn sydd yn plannu y
fesen yn byw i orffwys dan gysgod y dderwen. Darparodd Dafydd
ddefnyddiau, ond Solomon ei fab a adeiladodd y deml. Cyn medi
mewn gorfoledd, mynych y rhaid dwyn yr had gwerthfawr mewn
dagrau. Cyn y cyfodir John Roberts o Lanbrynmair i ddisgyn i'r
beddrod mewn henaint teg, fel ysgafn o yd yn ei amser, a'i enw yn
berarogl cenedl, rhaid cael y fam dduwiol i ddywedyd mewn serch a
dagrau wrth y baban bloesg am werth enaid a phwysigrwydd cariad
at Iesu. Dywedai Napoleon Buonaparte mai mamau oedd eisieu
yn Ffrainc. Dywedwn ninnau mai angen Cymru, a'r byd, yw
merched a mamau deallgar a duwiol.
III. ADDYSG MERCHED.
Nid ar fara a chaws ac ymenyn yn unig y bydd byw dyn. Mae
ar y meddwl eisieu gwybodaeth; ac os bydd y fam a'r famaeth yn
amddifad o hono, cyfyd cenedl o dan eu dwylaw, fel trigolion
Ninife, heb wybod rhagor rhwng y llaw ddeheu a'r llaw aswy.
Er mor ddymunol ydyw gweled yr hosanau yn nwylaw diwyd
rhianod a hynafwragedd ein gwlad, byddai yn dra dymunol
hefyd gweled y llyfr yno yn achlysurol. Gwir y gwelir
Beibl yn fynych ar dalcen y bwrdd, pan y bydd y bysedd yu prysur
drin y pwythau er gweu y gam—redynen ar feilwng yr hosan. Llyfr
y llyfrau ydyw y Beibl. Efe ydyw Arglwydd y lluoedd ym meusydd
llenyddiaeth; ond dylai ein merched wybod am lawer o bethau
pwysig eraill. Llyfr enaid yw y Beibl; yr arweinydd i fyd arall
ydyw. Ond cyn cyrraedd i'r byd hwnnw rhaid i ni deithio drwy y
byd yma. Dysgir iaith Canan ganddo ef a chanddo ef yn unig.
Ond cyn y bydd ein traed yn y wlad sydd yn llifo o laeth a mêl,
mae yn rhaid i ni fyned drwy yr anialwch a rhosydd Moab. Eto
ofnwn fod llawer o'n mamau a'n merched heb wybod digon am
hanesyddiaeth y Beibl. Nid ydynt wedi talu ond ychydig sylw i'w.
ddaearyddiaeth, i'w fywgraffyddiaeth, ac i'w hanesyddiaeth. Gofidiwyd ein henaid lawer gwaith wrth wrando ar rieni—crefyddol
mewn enw—yn difyrru eu plant â gwrachïaidd chwedlau am ysbrydion a thylwyth teg, ac ellyllon cyffelyb. Os oes eisieu difyrru plant
â hanesion, pa le y ceir llyfr tebyg i'r Ysgrythyrau? O hanes Cain,
a Joseff, a Moses, a Samuel, a Josiah, hyd ddyddiau y plentyn
Iesu, y mae yn gorlifo o hanesion llawn o duedd i fagu hynawsedd,
tynerwch, tosturi, a theimlad. Gallwn gymhwyso geiriau Iesu Grist
ato, a dywedyd,—"Y cynhauaf yn wir sydd fawr, ond y gweithwyr
yn anaml." Pe byddai i rianod ein gwlad dalu mwy o sylw i'r Hen
Destament nag i chwedlau caru, a meddwl mwy am y Newydd nag
am wisgoedd newyddion, byddai o fudd anrhaethadwy iddynt eu
hunain, ac i'r rhai a ddichon Ragluniaeth eu gosod o dan eu gofal.
Truenus meddwl y bydd meddyliau mor dlodion, mor wag, mor
anial, ac mor ddiffrwyth a'r eiddo llawer merch ieuanc, yn fuan yn unig drysorfa gwybodaeth, cyneddfau grymus ac awyddus am
addysg. Iddynt hwy nid yw holl gerddoriaeth anian ond ysgrechian
aflafar. Nid yw tlysni swynol y ddôl flodeuog a'r llwyni llawn o
rosynau ond golygfeydd di-addysg. O'r gedrwydden gadarn y mae
ei gwraidd wedi ymwthio i agenau y graig, a'r brig wedi chwedleua
am oesoedd ag awel deneu oerlem Libanus, hyd yr isop a dyf allan
o'r mur yng ngardd Ty'n y Buarth, nid yw meddyliau plant mamau
anwybodus i dderbyn un addysg. Gall y gwanwyn ymwisgo mewn
mil myrdd o wenau deniadol, ond ni dderbyn un wen yn ol oddiwrth filoedd o feddyliau y dylai fod hyfrydlais cân cariad yn eu
genau yn ei gyfarfod. Coronir y flwyddyn à daioni gan ddwylaw
Creawdwr yr haf, ond ni ddeffry coron o wneuthuriad a phlethiad
dwyfol un teimlad yng nghalon cenedl anwybodus; ac nis gall lai na
bod yn anwybodus, os felly y bydd eu mamau. Gellir profi gwirionedd y sylw hwn yn hawdd drwy edrych ar blant dynion of
alluoedd cedyrn a grymus. Rywsut neu gilydd, y mae y cyfryw
ddynion yn ymbriodi â menywod tra israddol iddynt eu hunain.
Anfynych iawn y mae plant y cyfryw yn cyrraedd enwogrwydd y
tadau, tra y mae plant gwragedd gwybodus a deallgar bron yn
ddieithriad yn dyfod yn gawri yn y tir.
IV. OLWEN.
Bu farw, a chladdwyd hi mewn arch wael ar draul y plwyf, ac ym mhen ychydig wythnosau, dilynodd y baban druan i feddrod gwarthruddedig ei fam. Ni thynerwyd ei gwely angeu gan ddeigryn, ochenaid, na gweddi.
Y mae bedd glas yng nghornel mynwent Llan y Marian, ac yno,
heb nod nac argraff, y gorffwys gweddillion marwol Olwen Dafydd. Mae y gwynt yn chwareu â'r glaswellt, fel y bu gynt â'i
gwallt melyn, modrwyog; a'r gwlith yn gwlychu ei bedd rhag i
rianod Cwm Bradwen wylo rhy fach am gwymp mor fawr.
V. GWAITH DAFYDD IONAWR.
Nid yn unig yr oedd ei waith yn fawr, ond yr oedd y draul o'i gyflawni yn aruthr. Mewn anhunedd, mewn afiechyd, mewn trallod, ac mewn ing, cysegrodd holl nerth ei enaid i wasanaethu ei Dduw. Gallasai dynion ereill wneyd yn gyftelyb, ond yr oeddynt hwy fel
Llongau wrth ddryll angor,"
yn cael eu lluchio oddiamgylch am na feddent ar sefydlogrwydd bwriad. Gallem gyferbynnu Yswain Glanymorfa âg Yswain y ——— ym Meirionnydd. Cafodd y cyntaf addysg dda, felly cafodd yr olaf. Yr oedd i'r cyntaf etifeddiaeth; yr oedd i'r olaf etifeddiaeth fwy. Ymroddodd y cyntaf yn ddisgybl i'r awen; felly y darfu yr olaf. Gorfu i un ei dilyn dan wg y byd; taenwyd rhosynau ar lwybr y llall. Cyfrannodd un at lenyddiaeth ei wlad, felly y gwnaeth ei gydyswain. Bu y ddau fyw i henaint teg, a gadawsant ar eu hol ffrwythau eu hawen. Ond beth oedd y ffrwythau hynny?
Canodd un ar destynau cyffredin; ymroddodd y llall i bynciau
cysegredig. Mydrodd un i gyfoethogion mewn aur; trodd y llall ei
wyneb at gyfoethogion mewn gras. Defnyddiodd un ei awen i
fawrhau ei gyfoeth; defnyddiodd y llall ei gyfoeth i fawrhau ei
awen. Plethodd un ei fflangell ddreigiawg i ffrewyllu crefyddwyr
ei oes; plethodd y llall ei ffrewyll ysgorpionawg i fflangellu ei hannuwiolion, yn lleyg ac yn llên.
Canodd un i bleserau trythyllwch;
eiliodd y llall ei gân i hyfrydwch santeiddrwydd. Amcanodd un
am glod ei oes ei hun; bwriodd y llall ei fara ar wyneb dyfroedd.
oesau y ddaear. Canodd un i ddynion: canodd y llall i Dduw. Yr
oedd y ddau yn foneddigion o'r un swydd, yn ddynion o dalentau,
ac yn aelodau o'r un Eglwys, eto mor wahanol eu llwybrau. Yr
oedd un wedi gosod ei nod yn uchel; hoffai gyfrinachu âg angylion—
â'r Drindod; ymfoddlonodd y llall ar gael ei weled gan ddynion, ac efe a dderbyniodd ei wobr. Fel enw yr afon ar lan yr hon y trigai,
yr hon a gollir mewn un arall, y mae ei enw wedi ei golli yn ffrwd llenyddiaeth. Ond am Dafydd Ionawr, y mae ei enw ef, fel enw
ei gartref boreol, wedi ei uno â môr athrylith. Y mae gagendor
mawr wedi ei sicrhau rhwng athrylith wedi ei gysegru i Dduw, ag
athrylith yn crwydro y ddaear yn ddifwriad, ac yn ddiorffwys fel
Cain.
VI. Y WEINIDOGAETH YMNEILLDUOL.
Os ydym fel gweinidogion Ymneillduol yn gweled ein cyflogau yn fychain, gwell i ni droi i'r Eglwys Wladol. Os nad ydym yn foddlon i ddioddef adfyd gyda phobl Dduw, trwy dderbyn y cyflog bach, trwy fyw yn yr annedd salw, a thrwy ymborthi wrth y bwrdd diddanteithion, nid ydym yn ddilynwyr teilwng i efengylwyr Cymru, nac i apostolion Crist. Y mae ein cyflwr ni yn well na'r eiddo ein tadau.
Buont hwy fyw er ein mwyn ni, yr ydym ninnau i fyw er mwyn eraill. Gwir y gallem gyrraedd manteision uniongyrchol mewn ystyr dymhorol pe y rhoddai Arglwydd John Russel £150 yn flynyddol i bob un o honom. Ond beth fyddai sefyllfa ein holynwyr?
Beth fyddai sefyllfa grefyddol Cymru ymhen deugain mlyndd o amser? A ydyw hanes y byd yn ein cynysgaeddu âg un engraifft am weinidogion, y rhai, pan mewn undeb â'r llywodraeth wladol, a barhausant yn ffyddlawn i Dduw a'r bobl? Goddefed ein brodyr gweinidogaethol air y cyngor. Nid oes un ffordd fwy uniongyrchol iddynt golli eu dylanwad ar y bobl, a llofruddio eu hegwyddorion, na thrwy awgrymu fod eu cyflogau yn isel, a son am gysylltu swydd gweinidog â swydd athraw, ac i'r athraw hwnnw dderbyn arian y llywodraeth. Cofiwn nad ymddirieda y bobl ynnom ni heb i ni ymddiried ynddynt hwythau; ac os ymddiriedwn yn Nuw a'r bobl, ni bydd eisieu arnom. Y mae cyfarwyddwyr y bobl yn cyfeiliorni yn fynychach na'r bobl eu hunain.
Gŵyr yr ysgrifennydd beth yw ffyddlondeb y bobl. Nis gall ef ymffrostio mewn talentau ysplenydd, na dylanwad grymus. Nid ydyw yn fab y daran, nac yn fab diddanwch. Nid ydyw coron anrhydeddus penllwydni ar ei ben. Ni welir yn ei lygad fywiogrwydd swynol ieuenctyd, ac ni ddengys ei rudd ond y gwywdod afiach, y fynwes ofidus, a'r galon drom. Ond dichon nad yw dalennau hanesyddiaeth Cymru yn cynnwys profion o ymlyniad mwy serchus wrth un gweinidog nag a ddangosir ato gan ei eglwys a'i gynulleidfa. Drwy fisoedd meithion o gystudd, gwyliasant drosto gyda thynerwch rhieni. Wylasant gydag ef pan y gosododd ei gyntaf a'i uniganedig yn y bedd. Cymysgasant eu dagrau a'u gweddiau â'r eiddo yntau am adferiad priod ei fynwes; a phan yn y diwedd y rhwygwyd hi o'i fynwes gan y gelyn diweddaf, pan y newidiwyd ei hwyneb, ac yr anfonwyd hi i ffordd yr holl ddaear, trefnasant gyda'r serch tyneraf er ei gosod hi a'i baban i dreulio eu hun dawel, hirfaith, yn ogof Duw, yr hon a eneiniasant â'u dagrau. A thra y mae ef gyda chalon glwyfus yn crwydro o ardal i ardal, ym min suddo dan bwysau llethedig galar ac afiechyd, esgyn eu gweddiau hwy fel mwgdarth peraidd at orsedd y Nef ddydd ar ol dydd, ac wythnos ar ol wythnos, am ei adferiad.
Gwir nas gellir cymharu ei gyflog â'r eiddo gweinidogion yr Eglwys Wladol, a gweision y llywodraeth; ond pa swm a ellir ei gymharu â'r hyn a enillir drwy lafur caled, a offrymir gyda gweddiau y ffyddloniaid, ac a gysegrir á dagrau teulu y ffydd? Pwy a werthai y fath serch, ac a ymwrthodai â'r lle a feddiennir fel hyn mewn cannoedd o galonnau, am holl wenau y llywodraeth?
Nid yr ysgrifennydd.
VII. CEIDWADAETH LLENYDDOL
Hanner dwsin o gyfansoddiadau da a ddodant amgenach urdd
ar ddyn na chylymiad ysnoden las am ei fraich mewn gorsedd. Ni
bu dwylaw un cadeirfardd ar ben Samuel Roberts o Lanbrynmair;
gwaded y neb a ewyllysio anfarwoldeb mewn ffordd na hoffem ni,
nad yw fardd. Gall ein hen ddefodau cenedlaethol fod yn anwyl iawn i ni, ond y mae yn ddigon hawdd talu gormod am danynt. Ac
os ydym i aros mewn llyffetheiriau er mwyn eu cadw, gwell i ni fod
yn rhydd. Gwell aberthu y gadair farddonol, y tlysau aur a'r tlysau
arian, nag anrheithio barddoniaeth ein gwlad. Llafuriwn i roddi
iddi lenyddiaeth o deilyngdod, rhoddwn iddi farddoniaeth y gellir ei
chymharu â'r eiddo cenedloedd eraill, a gadawn rhwng ein gwlad a
chymeradwyo ein hymdrech neu beidio. Mae yn ormod o'r dydd i
ni ymruthro yn ol i eigion y ddunos. Mae ffrydlif gwelliant a chynnydd wedi ein cludo yn rhy bell i feddwl am nofio yn ei erbyn. Ni
newidir Pont Menai am geubalfa Porthaethwy, Ni newidir Pont
Menai ei hunan am Bont Britannia. Ni throir at Ddosbarth Dafydd
ab Edmwnd am ddosbarth Morgannwg, ac ni throir at ddosbarth
cynghaneddol Morgannwg yn lle y mesurau rhyddion, am fod cynghanedd, yng ngeiriau pwysig yr hen Iolo, yn caethu y synwyr,
a'r ymbwyll, a thrwy hynny y GWIRIONEDD.
VIII. NOD CWESTIWN A RHYFEDDNOD.
Goddefwyd rhai i gymeryd ychydig win" er mwyn -?-
IX. CYNHYRFIAD AC EGWYDDOR.
Dros ennyd awr yr erys ac yr effeithia cynhyrfiad ar y meddwl
dynol. Arferwyd gormod o gynhyrfiadau yn yr achos. Meddyliasom fod yr yspardun yn ddigon nerthol i fyned a'r gorchwyl i ben;
ond yn awr, pan y mae y cynhyrfiadau wedi darfod, y mae y Gymdeithas wedi syrthio i lewygfa. Dichon cynhyrfiadau, fel toriad
cwmwl, wneud galanastra mawr dros ychydig amser, ond y mae
egwyddorion yn ffrydio fel Euphrates, yn wastad, parhaus, ac
anorchfygol, yn sicr o'r môr, ac nis gall neb sefyll yn eu herbyn.
X. CYMEDROLWYR.
Dangos meddwyn i'w plant ydoedd llwybr y Spartiaid i'w cadw
rhag meddwdod; trwy ddangos yfwyr cymedrol i'w hepil y mae
rhieni Prydain wedi magu cenedlaeth o feddwon-wedi dwyn i fyny
filoedd o greaduriaid y gwridodd dynoliaeth o'u herwydd, yr ochen-
eidiodd daear Duw wrth eu cynnal, y wylodd angylion yn eu hachos,
ac yr ymeangodd Uffern ei safn yn anferth i'w derbyn.
Po ragoraf fyddo cymeriad yr hwn a roddo esiampl ddrwg,
mwyaf oll y perygl i'r rhai a edrychant arno gael eu harwain ar
gyfeiliorn. Y mae gan y meddwl fwy o ymddiried ynddo, a thrwy
hynny aiff ymlaen fel oen yn cael ei arwain i'r lladdfa. Y mae o'r
pwys mwyaf gan hynny i Ddirwestwyr ymdrechu ym mhob modd i
oleuo yr yfwyr cymedrol, a dangos iddynt eu bod yn awr fel hud-
lewyrnau yn arwain i dir diffaith a phyllau, i dir ing a chysgod
angeu.
XI. YR HEN AMSER.
Yng Nghymru, y mae y cyfnewidiad mwyaf wedi cymeryd lle
mewn pob ystyriaeth. O gylch cant a phymtheg mlynedd yn
ol, nid oedd pump o bob cant yn gallu darllen. Yr oedd ymladdfeydd
gwaedlyd yn cymeryd lle rhwng plwyfydd cyfain a'u gilydd. Yn
ffair y Waen, yn swydd Forgannwg, ac yn ffair y Rhos, yn swydd
Aberteifi, byddai brwydrau dychrynllyd yn cymeryd lle.
ffeiriau Dolgellau, byddai ymladd arswydus rhwng pobl y plwyf
hwnnw a phlwyf Llanfachreth; ac os gallai pobl Dolgellau guro pobl
Llanfachreth drwy yr aton tua'u hochr eu hunain, byddai y fuddugoliaeth yn ogoneddus. Ar y Sabbath, ymgynullai rhan o'r ddau
blwyf yn y Ddolgoed, ger y Bontnewydd, i ddangos eu deheurwydd
gyda'r bel droed. Nid oedd un gymydogaeth heb ei thwmpath
chwareu, nac un clochdy heb fod yn wasanaethgar i chwareu pel. Yr oedd person Llanwddyn yn difyr eistedd gyda chwedleuwyr y
llan, wrth dân yr odyn, ar hirnos gauaf, i ymryson dywedyd
anwiredd â hwy. Yr oedd ef wedi bod yn pysgota, ac wedi dal, a'r
creyrglas wedi llyncu ei bysgodyn, a'i gludo yntau gerfydd llinyn
yr enwair o bellder daear i ymyl tý ei fam, yn swydd Aberteifi.
Yr oedd ryw dro wedi colli ei ffordd yn Dover, a myned i gysgu.
mewn cyflegr, yr hon a daniwyd bore drannoeth, ac ysgubwyd ef
fel lluch-belen drwy yr awyr, hyd nes y disgynnodd o fforchog ar
ben tâs mawn ei fam drachefn. Yr oedd y chwedleuwyr, hwythau,
wedi gweled llysieuyn, neu foronyn coch, yr hwn nas gallasai deg
pen o geffylau prin ei symud. Yr oedd un arall wedi gweithio y
badell bres a'i berwasai. Yr oedd un wedi curo hoelen drwy y
lleuad, ac un arall wedi bod wrth ei chefn yn ei hadergydio. Wrth
fyned adref o'r farchnad, yr oedd gwr Llidiart y Rhos yn digwydd
syrthio yn fynych ar draws palff o ddyn meddw, yr hwn, fel y ceid
allan yn y diwedd, nid oedd yn neb llai ei urddas nag offeiriad y
plwyf. Yr oedd y bobl yn methu o eisieu gwybodaeth. Nid oed
weledigaeth yn y wlad. Ciliasai y gogoniant o'r deml, a throisid
nefoedd yn bres gan wyneb-galedwch y ddaear. Nid oedd dy cwrdd
i'w gael. Ni pheraroglid yr awyrgylch gan offrymau yr un allor
deuluaidd. Nid oedd cwrdd gweddi, cyfeillach grefyddol, nac
Ysgol Sabbothol mewn bod.
XII. JOHN ELIAS.
O brif areithiwr! fu'n daniwr dynion;
Ei wlad a alwodd at lu duwiolion;
O'i hir oferedd, a'i gwag arferion,
Efe a'i dygodd at Nef a'i digon;
AC ELIAS, was Duw lôn,-fawrygir,
Ei enw gofir yn hwy nag Arfon.
XIII. RHAG-GYFEILLACH.
Dylai rhieni hyfforddi eu plant pa fodd i ymddwyn. Ni ddylent
eu hatal, a'u bwgwth, a'u herlid, fel y gwneir yn aml. Dylent
ddysgu iddynt nad yw y fath gyfeillach ond oferedd profedigaethus
hyd nes y byddo ganddynt ryw olwg am fywioliaeth. Pan y byddo
hynny, ni ddylid taflu un rhwystr ar eu ffordd. Bydded rhieni mor
resymol fel y gallo eu plant roddi ymddiried ynddynt. Y mae llawer
dyn ieuanc, yr hwn ni phrynnai fuwch heb farn ei dad, yn rhuthro
i ddewis gwraig heb ofyn ei gyngor ac heb wybod iddo, os geill.
Mae llawer merch ieuanc, yr hon ni phrynnai gap heb gyfarwyddyd ei
mam, yn dewis gwr heb roddi iddi yr awgrym lleiaf. Trwy hyn
ymddifadir y plant o bwyll, a phrofiad, a chydymdeimlad eu rhieni.
Hawdd i bobl siarad am gariad, a serch, a dewisiad, a rhes gyhyd a
braich o eiriau anwyl fel yna. Ond hwy a gânt weled fod ychydig
bwyll a doethineb yn beth tra dymunol wrth briodi, a lled anfynych
y maent hwy eu hunain yn meddu digon o'r cymhwysderau hyn ar
y pryd.
XIV. DAFYDD IONAWR A WILLIAMS PANT Y CELYN.
Nid ydym am honni mai bardd y Drindod fu y mwyaf defnyddiol
o feirdd Cymru. Na, o ran defnyddioldeb, y mae William Williams,
o Bant y Celyn, fel angel yn ehedeg yng nghanol y nef, mewn cymhariaeth i bawb arall. Yn anffodus, dewisodd Dafydd Ionawr ymddilladu mewn gwisg a'i caua am byth o'r cysegr. Ymdrwsiodd
Williams yn ei wisgoedd offeiriadol, a chyneuodd dân ar allor Duw,
yr hwn na ddiffoddir yn ei ffurf ddaearol nes y diffydd y marworyn
olaf o ddaear a chreigiau Cymru yn y goddaith cyffredinol. Parha
Dafydd Ionawr yn "Fardd Teulu" i'r coeth, y llenydd, a'r doethwr
Cristionogol, tra y pery yr iaith; ond a Williams i mewn ac allan o
flaen y bobl. Bloesg-lefara babanod ei odlau, cenir hwynt yn y gynulleidfa fawr, a siriolir gly n cysgod angeu â'u cerddoriaeth. Fel bardd awenyddol, dichon ei fod goruwch Dafydd Ionawr; ond yr oedd yn amddifad o'i rymusder a'i gyflawnder, ac yn anhraethol. islaw iddo fel celfyddydwr llenoraidd. Nid ydym yn gwneud y sylwadau hyn er iselu Dafydd Ionawr, ond yr ydym yn eu cynnyg fel teyrnged gyfiawn i athrylith a chymeriad Peraidd Ganiedydd Cymru, enw yr hwn ni welir yn fynych ymysg cof-lyfrau brawdoliaeth y beirdd. Er ei holl wallau llenyddol, y mae ei "Olwg ar Deyrnas Crist" yn gydymaith teilwng i "Gywydd y Drindod."
XV. DULLIAU PREGETHWYR.
Yr oedd meddyliau John Foster yn ogoneddus, yr oedd ei iaith yn goethedig i'r eithaf, ond yr oedd ei bregethau yn gwaghau yr addoldai-nid oedd yn effeithiol. Yr oedd Robert Hall yn rhesu. meddyliau gorwych, yn eu gwisgo mewn iaith ysblenydd, ac yn effeithio ar gynulleidfaoedd deallus. Ni feddyliodd neb erioed fwy na Foster; nid mynych y gwnaeth neb lai. Gall meddyliau gor- uchel gael eu gwisgo mewn iaith wael, a gwnaed hynny gan Williams o'r Wern, ond yr oedd y traddodiad yn effeithiol. Gall iaith chwyddedig gael ei rhaffu allan, fel y gwneir gan ŵr enwog sydd ar dir y byw, nes y synnir, ond ni theimlir. Gwisgai John Elias feddyl- iau canolig mewn iaith bur a grymus, ond coroníd y cyfan gan ei draddodiad. Y mae Mr. Williams[1] yn debycach i Robert Hall nag i un o'r rhai a nodasom. Wrth gwrs yr ydym yn cofio fod Hall yn ysgolhaig manwl a chywrain, wedi darllen gweithiau prif areithwyr a beirdd y byd, ac wedi mabwysiadu eu tlysau yn eiddo iddo ei hun. Yn amgylchiadau Robert Hall, buasai Mr. Williams yn debyg iawn iddo, er y buasai yn amddifad o'i allucedd gwawdlym. Nid allai Mr. Williams ddywedyd dim ond "dyn bychan," gallasai Robert Hall ddywedyd, "Gellid rhoddi ei enaid mewn plisgyn cneuen, ac er hynny ymgripiai oddiyno drwy dwll y gwyfyn." Ni allai Mr.
Williams ond dywedyd wrth ddadleuydd cecrus, "Nid ydych yn
gweled, frawd;" ond ysgrifenasai Hall y gair Duw ar dipyn o bapyr,
gan ofyn iddo a oedd yn gweled hwnnw; ac wedi derbyn ateb cadarnhaol, buasai yn gosod penadur arno, ac yn gadael y gŵr da i'w fyfyrdodau. Y mae
meddyliau Mr. Williams yn goethedig, ei
frawddegau yn llawn ac ymchwyddawl, fel rhediad afon fawreddog,
a gwneir i chwi gredu fod y pregethwr yn teimlo ei hunan. Dywedir
gan rai nad yw yn dangos digon ar ei berlau i'w wrandawyr; os.
gwir hyn, nid eu prinder, ond eu gorlawnder yw yr achos o hynny.
Nid un neu ddau o feddyliau sydd ganddo ef i'w dangos yn ei bregeth, ond y maent yn lluaws. Yr oedd Dr. Chalmers yn ymaflyd
mewn un meddwl, ac yn ei ddilyn drwy y greadigaeth; yn edrych
arno o bob man, ac yn tremio ar ei holl rannau. Nid ydym yn
bwriadu ymyrryd â'r ddadl pa un yw y goreu. Meddyliem y rhaid
ei fod yn boenus i ddyn ymwybodol o deilyngdod ei feddylddrychau,
gymeryd gafael ynddynt y naill ar ol y llall, a dywedyd wrth y
gynulleidfa, Welwch chwi mor dlws yw y meddwl yma?" ac am y
llall, Edrychwch ar brydferthwch hwn." Pan oeddym yn ieuanc,
yr oedd gan berthynas i ni oriawr, yr hon oedd y gyntaf a welsom
erioed. Byddai yn arfer ei dangos i ni—y cefn, a'r wyneb, a'r
bysedd, ac yn ei dodi wrth ein clust er mwyn i ni ei chlywed yn
tipian. Yr oedd honno yn ffordd dda gyda phlentyn, ond nid oes ei
hangen—o'r hyn lleiaf ni ddylai fod—ar bobl mewn oed.
XVI. Y MOR FORE'R ADGYFODIAD.
Mewn eigionau mae, rhwng creigiau, |
Ym mhelydrau haul y borau, |
XVII. PA LE Y MAE?
Yn ystod anrhaith y pla yng Nghaerefrog Newydd, ym mis Gorffennaf, 1849. gwelid dynes ieuanc anffodus yn llawn o brysurdeb cymwynasgar yng nghladdle y meirwon. Ei gorchwyl oedd taenu. dail a blodau ar hyd y beddau, a chanu tonau gwylltion a phruddaidd yn eu mysg. Yr oedd, yn ol pob ymddangosiad, wedi hollol golli ei synwyrau, ac, fel y cyfryw, cydymdeimlid å hi yn ddwys gan bawb a'i gwelent. O'r diwedd, collwyd hi o'r ddinas ac o'r gladdfa, ac ni wyddai neb pa beth a ddaeth o honi. Yr oll a gafwyd o'i hanes sydd fel y canlyn.—O gylch pedair blynedd yn flaenorol, tiriodd hi a'i brawd yng Nghaerefrog. Ymadawsant yn fuan ar ol hynny yn Rochester, tref yn y dalaeth honno, drwy iddo ef ymuno a'r fyddin, a myned i Ryfel Mexico. Ni chlywodd ei brawd ond unwaith oddiwrthi ar ol hyn, ac yr oedd y pryd hwnnw yng Nghaerefrog, ac yn caru dyn ieuanc o'r enw John Weber. Gan mai Catherine Weber oedd yr enw wrth yr hwn ei hadwaenid yn y gladdfa, casglai ei brawd iddynt briodi, ond ni wyddai neb yno pa beth a ddaethai o'i gŵr. Yr oedd hi yn enedigol o Wompen Noof, Foernstrou, yn Bavaria. Pan gyrhaeddodd ei brawd i Gaerefrog, ar ol gadael y fyddin, ni allai gael dim o'i hanes, ond yr hyn a nodwyd. Nid oedd ganddo ond gofyn PA LE Y MAE, heb neb, ysywaeth, i adrodd iddo helyntion ei chwaer. Mae yr amgylchiad ynddo ei hun mor bruddaidd a chyffrous, fel y mae yn anhawdd peidio a theimlo wrth ei ddarllen.
Pa le y mae? A yw ei chân |
Pa le y mae? Nid yw yn awr |
Ei chân ni bydd orffwyllog lef, |
XVIII. ANERCHIAD YMADAWOL I EGLWYS SARON, TREDEGAR.
(Adroddwyd yng Nghapel Saron, Ion. 9fed, 1848).
"Gwneled yr Arglwydd drugaredd â chwi, fel y gwnaethoch chwi a'r meirw ac a minnau."—RUTH i. 8. Mae y byd hwn yn llawn o ddirgelwch. Annichonadwy cael golwg glir a gwastad ar yrfa dyn drwyddo. Cauir ei ffyrdd â drain, a murir ei lwybrau à cherrig nadd, nes ydyw yn fynych yn gorfod cymeryd ei holl ymdaith "ar hyd ffordd ddisathr." Nid eiddo gwr ei ffordd, oblegid mynych yr ydym yn cael cynlluniau teg yn cael eu tynnu, a ffyrdd esmwyth, gwastad, a dymunol yn cael eu llinellu; ond buan yr ydym yn eu gweled yn llawn o bydewau, y cerrig geirwon wedi eu gorlanw, a holl wyrddlesni eu hymylau wedi diflannu. Nid oes gennym yn fynych ond synnu oblegid ein siomedigaeth, a wylo y deigryn chwerw uwchben ein gofid. Paham y mae amgylchiadau yn troi allan mor groes i'n dysgwyliadau sydd wybodaeth ry ryfedd i ni; uchel yw, ac ni fedrwn oddiwrthi. Nid oes gennym ond tewi, gan ddywedyd, "Tydi, Arglwydd, a wnaethost hyn," a disgwyl yn ddistaw hyd ddydd dadguddiad y dirgelion.
Pobl ryfeddol oedd yr Iddewon. Arweiniwyd hwy dan ofal neillduol, ac yn llaw Duw ei hun, am lawer cant o flynyddoedd. Gosododd elfennau natur yn fyddinoedd cedyrn o'u plaid, ac amddiffynnodd hwy â nerthoedd y nefoedd. Efe a'u cafodd mewn tir anial, ac mewn diffeithwch gwag, erchyll; arweiniodd hwynt o amgylch a pharodd iddynt ddeall, a chadwodd hwynt fel canwyll ei lygad. Efe ydoedd tarían eu cynorthwy, a chleddyf eu hardderch— awgrwydd. Yr oedd eu gwlad hefyd yn rhyfeddol. Eiddo hi oedd hyfrydwch y ddaear, hyfrydwch cynnyrch yr haul, a hyfrydwch addfed ffrwyth y lleuadau. Arni hi y defnynai bendithion y nefoedd fel yr ir—wlaw tyner. Hi ydoedd tegwch bro, a llawenydd bryn, a gogoniant yr holl ddaear. Ond nid oedd ei therfynau yn rhydd. oddiwrth ofid, na'i phreswylwyr yn ddiogel rhag blinder. Cawn eglurhad o hyn yn y bennod gyntaf yn llyfr Ruth. Daeth newyn i'r wlad, ac aeth Elimelech, gŵr o Bethlehem—juda, a'i deulu, i ymdaith i dir Moab. Dyma fel y mae dynion yn gyffredin: pan dywylla arnynt mewn un man, rhoddant gynnyg ar le arall, er na wyddant yr hyn a'u herys yno. Yn yr ystod byr o ddeng mlynedd, bu farw Elimelech; priododd ei ddau fab, a buant feirw. Ní bu eu heinioes. ond megis cysgod yn cilio. Diflannodd eu nerth; ebrwydd y darfu, a hwy a ehedasant ymaith. Gwnaeth yr Arglwydd yn chwerw â'r weddw Naomi. Aeth i dir Moab yn gyflawn, ond dychwelodd yn wag.
Er fod Rhagluniaeth yn aml yn chwerw iawn yn ei throion, eto anfynych, os byth, y gellir nodi dyn, os bydd yn y mwynhad o'i reswm, wedi ei wneud yn hollol, drwyadl, anadferadwy druenus yn y fuchedd hon. Anfynych y gwelir pob defnyn o gysur wedi ei atal,—pob mymryn o drugaredd wedi ei golli,—pob gwawr o obaith wedi darfod,—pob llais caredig wedi ei ddistewi,—y galon oll yn archolledig, heb un dafn o falm yn cael ei dywallt iddi,—pob deigryn tosturiol wedi ei sychu,—y ddaear wedi myned yn gallestr dan draed, a'r nefoedd yn bres uwchben. Nid felly y mae. Yng nghanol yr ystorm chwerwaf, gynddeiriocaf, pan yr ydym yn dueddol i feddwl fod y ddaear dan ein traed yn ymsiglo fel meddwyn, ac yn ymsymud fel bwth; a phan yr ydym yn barod i gredu fod y nefoedd a'i holl luoedd yn myned heibio gyda thwrf; eto, os gallwn feddiannu ein hunain am ychydig funudau, gallwn weled fod daioni a thrugaredd wedi ein cylchynu holl ddyddiau ein heinioes. Pan mewn llewyg ar lawr, a'n cnawd a'n calon wedi pallu,—ein pen oll yn glwyfus a'n calon yn llesg.—yn yr adeg ddu, drymllyd 'honno, "ei law aswy sydd dan ein pen, a'i ddeheulaw yn ein cofleidio."
Felly y bu gyda Naomi. Gwelodd lygad ei gŵr yn cau yn yr angeu, rhwygwyd holl ffynonau tynerwch yn ei mynwes, a dylifodd ffrydiau o alar dros ei gruddiau. Gadawyd hi yn wraig weddw. Mae y weddw yn wrthddrych a ddylai dderbyn tynerwch mawr, o herwydd y mae ei sefyllfa yn unig, trymllyd, a digysur. Eto, rhy fynych yr edrychir arni gyda diystyrrwch ac esgeulusdod gan bob llygad, ond eiddo yr Hwn sydd wedi cyhoeddi ei hun o'i breswylfa sanctaidd yn Farnwr y gweddwon." Ond er i Naomi golli Elimelech, er i lwch ei hanwylyd ymgymysgu â phriddellau gwlad Moab, ac er iddi dywallt uwch ei fedd chwerwaf ddagrau gofid; eto, nid oedd ei holl gysur wedi darfod: yr oedd Mahlon a Chilion wedi eu gadael er ei chysuro a'i chynnal. Priodasant, ac nid oes le i feddwl i hynny achosi gofid i'w mam; ond cyn hir, "Mahlon a Chilion a fuant feirw hefyd ill dau, a'r wraig a adawyd yn amddifad o'i dau fab a'i gŵr hefyd." Mae ei sefyllfa wedi myned yn fwy cyfyng yn awr nag erioed.-mae wedi suddo yn ddyfnach yn y dyfroedd dyfnion, ac ysguba y llifeiriant drosti gyda mwy o rym. Ond, eto, trugarog a thosturiol iawn yw yr Arglwydd: yng nghanol barn y mae yn cofio trugaredd. Yr oedd ganddi ferched yng nghyfraith tyner a serchog; a chlywodd hefyd newyddion da o fangre ddewisol y ddaear, "fod yr Arglwydd wedi ymweled â'i bobl, gan roddi iddynt fara." Penderfynodd ddychwelyd, a chyfeirio ei chamrau unigol tua gwlad yr addewid. Cychwynodd â'i dwy waudd gyda hi, ar hyd y ffordd i ddychwelyd i wlad Juda. Golwg effeithiol ydyw gweled gwraig weddw yn myned mewn unigolrwydd a thlodi tua'i gwlad-wedi myned allan yn gyflawn, ond yn dyfod eilwaith yn wag, a thrysorau hoffus ei chalon wedi eu gadael yn mynwes oerllyd y bedd. Diau fod yma rai o honoch wedi teimlo hyn, -bum innau yn ceisio meddwl beth fuasai teimladau un, pe y buasai yn y sefyllfa honno; ond croeswyd y cyfan i mi. Heddyw, a fory, a threnydd, caf deimlo holl chwerwder hyn fy hunan; ac wrth wyf wedi ei deimlo yn barod, gwn fod eto gwpan- eidiau wermodaidd yn fy aros; ond yr un Gŵr sydd wedi cymysgu y wermod a'r Hwn y mae ei gariad yn well na'r gwin.
Ust! dacw y tair yn sefyll ar ben y bryn,-weithiau yn edrych tua gwlad Moab, ac weithiau yn troi eu hwynebau tua chyffiniau Canaan wlad." Mae awr y penderfynu, y ffarwelio, y dychwelyd, a'r ymlynu wedi dyfod. "Ewch," meddai Naomi, dychwelwch bob un i dŷ ei mam; gwneled yr Arglwydd drugaredd â chwi, fel y gwnaethoch chwi â'r meirw, ac à minnau." Dacw gusan ymadawol Orpah wedi ei roddi, a llw ymlynol Ruth wedi ei dyngu. Y mae y flaenaf yn troi yn ol, ond yr olaf a deithia gyda ei mam yng nghyfraith tua gwlad Juda. Hoff ac anrhydeddus i'r natur ddynol ydyw gweled serch mor dyner, a chariad mor anorchfygol. Dyma y pryd y mae ein natur yn ymdebygu mwyaf i Dduw, canys "Duw cariad yw."
Dyben y sylwadau blaenorol ydyw dangos nad ydyw Duw, yn yr amgylchiadau chwerwaf a mwyaf trymllyd, yn ein rhoddi i fyny, nac yn ein llwyr adael. Y mae yn rhoddi achosion canu yn y nos. Y mae yn tueddu rhyw galonau tyner i wneyd trugaredd "a'r meirw ac à minau" yn wastadol.
Tair blynedd i'r Sabbath nesaf y safwn yn "y lle ofnadwy hwn " am y waith gyntaf ar brawf, fel person tebygol o ymsefydlu yn eich mysg. Mor gyflawn ydyw y tair blynedd hyn wedi bod o ddygwyddiadau pwysig i chwi a minau. Y fath fywyd ydwyf wedi ei fyw yn yr amser byr hwn, neu, yn wir, yn y cylch byrrach o ddwy flynedd a dau fis. O ran fy nghysylltiad â'r eglwys, tebyg na chafodd neb mewn tair blynedd lai o achos gofid; mewn cysylltiadau eraill mwy cyhoeddus, mae fy llwybr wedi bod mor esmwyth a blodeuog ag y gellid dymuno iddo fod, ac yn llawer mwy felly nag y gallesid ei ddisgwyl. Ac er fod y cymylau wedi bod yn dduon iawn, a'r dymhest! frochus wedi rhuo yn ddychrynadwy, gan ysgubo fy holl drysorau daearol, nes y gallwn daywedyd, Myfi fy hun yn unig a adawyd;" eto, y mae llawer pelydr hyfryd ac adfywiol o oleuni wedi llewyrchu ar fy llwybr dyrys a thrymllyd, nes " troi cysgod angeu yn oleu dydd."
Yn awr, gyfeillion hoff, yr ydwyf yn sefyll ger eich bron am y tro diweddaf. Nid oes genyf amser i'w dreulio, na nerth i siarad heno; canys fy nerth a ballodd ynnof. Wedi ymdrechu yn galed âg afiechyd am un mis ar bymtheg, yr wyf yn cilio o'r ymdrech. Heb fod erioed yn gryf—bron bob amser"wedi fy mwrw i lawr, ond eto heb fy nifetha," y mae cystuddiau personol a theuluaidd, a gofid meddwl, o'r diwedd wedi cael y goreu arnaf. Nis gallaf sefyll mwyach o flaen arch Duw. Y mae arwain y bobl wedi dyfod yn waith rhy drwm i mi. Nis gallaf ddal fy sefyllfa bresennol yn hwy heb wneud cam â'r achos. Yr ydwyf, gan hynny, fel gweinidog Duw, yn gwylaidd a gostyngedig ymddiosg o wisgoedd fy swydd, ac yn cilio o'r neilldu er rhoddi lle i ryw frawd teilwng arall i ddyfod yn olygwr ar y praidd hyn—ar "eglwys Dduw, yr hon a bwrcasodd efe â'i briod waed."
Ni feddylia neb o honoch sydd yn fy adnabod, fy mod yn gwneuthur hyn heb ddirfawr ofid calon. Yma—a chydag amgylchiadau cysylltiedig â'r lle hwn—y mae holl serch fy mynwes, a holl deimladau fy enaid, wedi ymblethu Yma y dechreuais fy ngweinidogaeth, yma yr cedd fy meddwl yn gwneyd ei gartref dro ei fywyd, —yma yr oeddwn yn ffurfio cyfeillgarwch, ac yn dewis. cyfeillion,—yma y llawenychais â llawenydd priodfab,— yma y treuliais ddyddiau a misoedd o ddedwyddwch, y rhai na threuliais o'r blaen, ac na threuliaf byth mwyach eu cyffelyb,—yma y clywodd fy nghlustiau y geiriau,— "Ganwyd i ti fab," ac yr edrychodd fy llygaid ar fy nghyntafanedig,—yma y profais deimladau priodfab, priod, a thad, yn eithafion eu dwysder, ac yn nyfnderau tynerwch, yma y dilynais fy maban i'r bedd, gwelais y blodeuyn yn cau cyn bron dechreu agor, ac yn prysur gilio yn ol cyn braidd iddo roddi ei droed dros drothwy y ddaear,—yma y dadwinodd fy llygaid a'm henaid gan ofid wrth weled hyfrydwch fy nghalon, a dymuniad fy llygaid, yn gwywo o fy mlaen,—am fod cyntafanedig angeu yn bwyta ei chryfder, ac wrth edrych ar frenin dychryniadau yn araf ddynesu ati am bump o fisoedd hirfeithion, a hithau, fel seren y bore, o'r diwedd, yn diffodd yn y goleuni,— yma y teimlais yr ergyd a'm gwnaeth yn alltud ar fy aelwyd fy hun, yn estron yn mysg cyfeillion, ac yn ddieithr—ddyn ar y ddaear,—yma y gorwedd, yn mhriddellau oer marwolaeth, y gweddillion anwyl yn y rhai yr ymhoffais gynt,— yma yr hyderais y buaswn yn cael cydorwedd â hwy i aros yr adgyfodiad gwell.—yma hefyd y mae i mi gyfeillion anwyl, y rhai y mae gennyf feddwl cryf am eu cyfarfod yn y Nefoedd,—ac yma "y gwnaed trugaredd â mi ac â'r meirw;" ond pan y mae Duw yn llefaru, nid oes gan ddyn ond tewi. "Pwy a uniona yr hyn a gamodd efe?" Ni wyddom beth fydd y canlyniad o hyn. Anichonadwy i ni dreiddio drwy leni amser dyfodol: y mae hwnnw oll yn guddiedig, ac nid oes gennym ond disgwyl mewn amynedd am esboniad ar yr hyn sydd eto yn dywyll. Hyd yn hyn y mae fy ngyrfa wedi bod mor holloi groes i'r hyn a allesid ddisgwyl, fel nad yw ond ofer anturio dyfalu pa beth a ddaw o honof. Ond deued a ddelo, y mae un cysur: mae y llaw sydd yn dal y llyw yn cael ei hysgogi gan ddoethineb anghyfeiliornadwy. "Myfi a wn y dygi fi i'r bedd, ac i'r ty rhagderfynedig i bob dyn byw;" ac er na wn yr amser, gwn fod yr Hwn a'i gwna yn gwneud pob peth yn dda." Ein dyledswydd ni yw ymostwng, a rhodio yn ostyngedig ger ei fron.
Diau fod ar eglwysi ddyledswydd o ddarparu ar gyfer eu gweinidogion mewn cystudd; ond lle y gwneir hyny gyda sirioldeb serchiadol, heb air o gymhell, nid oes eisieu son am dani, ac y mae genyf i'w ddywedyd am danoch chwi yn Saron, fel eglwys, eich bod wedi gwneyd hyn gyda serchawgrwydd rhieni a thynerwch perthynasau. Nid adawsoch arnaf eisieu dim. Dangosasoch ofal teilwng o'i efelychu, a serch y byddai yn werth i lawer ymdrechu ei gyrraedd a'i arferyd. Am hynny, "gwneled yr Arglwydd drugaredd â chwi, fel y gwnaethoch chwi â'r meirw ac â minnau." Dyma fi yn myned, ond yr ydwyf yn gadael y gwirionedd a bregethais ar ol. Derfydd adlais fy llais egwan yn fuan, anghofir ei swn; ond yr hyn a gyhoeddais, y mae nerth bywyd anherfynol ynddo. Rhua tymhestloedd y gauaf, a marchog y dymhestl mewn cynddaredd, ond ni ddistewir hwn.
Yn iach, weddillion cysegredig, gorweddwch yna yn dawel hyd
fore yr ail-uno. Yn iach, hen ac ieuainc, un ac oll. Yn iach,
gyfeillion fy enaid, a brodyr fy nghalon. "Gwneled yr Arglwydd
drugaredd â chwi, megis y gwnaethoch chwi â'r meirw ac â
minnau."
XIX. DARN O DDYDDLYFR.
Bum gynt yn yr arferiad o gadw dyddiaduron. Ysgrifennwn ynddynt rywbeth bron bob dydd, ond yr oeddynt bron oll mewn Saesoneg. Yn lled agos i amser fy mhriodas gadewais hyn heibio, ac nid oes yn awr ddim wedi ysgrifennu yn rheolaidd iawn er ys tua thair blynedd. Adegau pwysig yn fy mywyd oedd y blynyddoedd hyn, ond y maent yn awr wedi myned heibio. Dichon y caf hamdden rywbryd i ysgrifennu ychydig nodau draw ac yma i'w gosod i fyny fel meini cof am danynt. Profais ynddynt felusder bywyd a chwerwder marwolaeth. Bu blodau gobaith yn hyfryd yn aml, ac yn llawn o berarogl; ond difawyd hwynt oll gan y tymhestloedd duon. Ni theimla neb arall fawr o ddyddordeb ynddynt, ond y maent yn bethau anwyl i mi fy hun. Gallaf ddweyd mai eiddo fi wely cystudd, glyn cysgod angau, ac iselder y bedd. Maent oll wedi eu cysegru á fy nagrau a'm hocheneidiau.
Sefydlais yn Nhredegar yn Meh. 1845. Urddwyd fi y dyddiau olaf o Orffennaf yn y flwyddyn honno. Priodais ar y 14 o Dachwedd â Catherine, trydedd ferch Mr. John Sankey, o Rorrington Hall, swydd yr Amwythig. Merch gall, hawddgar, a duwiol nodedig ydoedd. Pan briodasom yr oedd mewn iechyd da ac yn gryf a nerthol, fel y mae merched ieuanc sydd wedi byw yn y wlad yn arferol bod. Buom byw am yn agos i un mis'ar ddeg yn ddedwydd iawn.
Yn ystod yr amser hwn ganwyd i ni fab bychan. Ymhen pum wythnos, ar ol nychdod blin, bu farw ein baban. Ganwyd ef Medi 15, a bu farw Hyd. 22, 1846. Yr oeddwn i yn afiach y pryd hwn, ac yn dechreu methu gyda'r weinidogaeth, a thra yr oeddwn i yn glaf yn y gwely, daeth hithau yno,—byth i gyfodi mwy. Bu farw ar nos Sul, y 25 o Ebrill, 1847, yn saith mlwydd ar hugain a chwe mis. oed. Hebryngwyd hi i'r bedd y Gwener canlynol gan dyrfa luosog ac y mae yn awr yn gorwedd gyda'i baban mewn beddgell dlos yn addoldy Saron i aros yr adgyfodiad gwell. Melus fyddo ei hun, ac ym more y deffroad mawr cyfoded hi a'i hanwylyd bychan yn fwy ysblenydd na'r wawr, a bydded i ninnau gael cydfyw â hwy,
"::heb deimlo loes,
Marwolaeth drwy anfarwol oes."
Ar ol hyn aeth fy iechyd yn ddrwg iawn. Torrodd llestr gwaed yn fy nwyfron ym mhen pymthegnos ar ol yr angladd. Dygodd hyn fi bron i'r bedd. Ymadawais â Thredegar am ddeg wythnos, a bum yn ffynhonnau Llanfair ym Muallt, Dolgellau, Caernarfon, a chyda fy nheulu yn—nghyfraith, a dychwelais yn ol yn rhyw gymaint gwell. Pregethais yn achlysurol am dri mis, ond dywedai y meddyg wrthyf na ddylaswn bregethu, ac yn y diwedd penderfynais ymadael. Cefais fy newis yn ysgrifennydd i'r National Temperance Society yn Llundain. A gwerthais fy nodrefn, a sypynais fy llyfrau gyda'r bwriad o fyned yno. Ond bum yn glaf iawn am wythnosau. Treuliais tua phum wythnos gyda'r Arglwyddes Hall yn Llanover. Aethum oddiyno i Gaerdydd at Dr. Edwards, meddyg, lle y darbwyllwyd fi yn niwedd Mawrth ganddo ef ac eraill i gymeryd. golygiaeth y Principality, ac y rhoddais fy swydd yn Llundain i fyny. Ni bum yn gysurus iawn yn y sefyllfa hon, gan fod meddwl y meddiannydd yn dra ansefydlog. O'r diwedd aeth i ewyllysio gwneyd y papyr yn dyner iawn at bleidwyr addysg y Llywodraeth, ac yn hollol amddifad o Wladoldeb Cymreig. Teimlais fod hyn yn drysu ei amcan a'i egwyddorion dechreuol, a gadewais ef yn niwedd Medi 1848, ar ol ei olygu am chwe mis. Nis gallaswn yn fy marn i wasanaethu Cymru ac addysg rydd mwy. Rhoddais rybudd i ymadael ar y chweched o Fedi, ac ar y seithfed derbyniais wahoddiad oddiwrth John Cassell, Ysw., i gymeryd rhan yng ngolygiaeth y Standard of Freedom yn Llundain. Cydsyniais, ac ymadewais o Gaerdydd yr wythnos gyntaf yn Hydref, 1848.
Nov. 1st, Called yesterday with the Rev. Henry Richard, Secretary of Peace Society, and will dine with him on Monday. I have found out several of the Welsh people here, and my admiration of everything Welsh is continually increasing.
Nov. 14.-Two years to-day I was very ill. This time twelvemonths my mind was much depressed at the prospect of leaving Tredegar; but to-day, I write standing as it were on the ruins of a former existence, and just commencing to raise a new fabric. Such is the lapse of time. It goes. It heals wounds which nothing else could touch. May the Lord enable me to live that my deeds may remain and follow me as a cloud of witnesses to prove that I have not altogether lived in vain.
Hyd. 22, 1848.—Ai Sabboth yw hi? Sabboth yn Llundain!
Lle dieithr a rhyfedd i mi; ond dyma fi yn awr yn terfynu fy ail Sabboth yma; ymhell o wlad fy nhadau, ynghanol pobl o bob llwyth ac iaith a chenedl. Wele fi yn awr yn unig mewn ystafell yn ysgrifennu y llinellau hyn. Mae un ganwyll wedi myned allan a'r llall bron ar fyned. Mor debyg i hyn oedd arnaf ddwy flynedd yn ol! A byth ni anghofiaf yr amser. Eto rhaid i mi fyw. Ac yr wyf am hynny yn penderfynu ail briodi. A gweled Duw yn dda i mi gael bod mor ddedwydd ag yr oeddwn o'r blaen! Gwn fod fy anwireddau yn fy ngosod bron tu draw i derfynau daioni a thrugaredd, ond "os creffi ar anwiredd, O Arglwydd, pwy a saif?"
Hyd. 29.—Y mae wythnos arall wedi ymlithro, a dyma fi wedi cyrraedd yn ddiangol i'w diwedd. Mae y trydydd Sabboth yn Llundain wedi ei dreulio, a'r ychydig linellau hyn yn cael eu gosod i lawr er cyfodi un yn rhagor o gyfarwyddion daioni a thrugaredd. Dyma un Ebenezer eto yn gyflwynedig i Dduw.
Yn gyflwynedig i Dduw! Y fath feddwl! Mor anhawdd i feidr- oldeb y creadur agoshau at Anfeidroldeb y Creawdwr! Addoli Duw, ofni Duw, caru Duw, mor anhawdd i'r pechadur wneyd hyn. Mor sobr meddwl am ddynesu at orsedd yr Ysbryd Tragwyddol, y bod di-gread, a'r llywydd mawr di-newid! Dychryn sydd yn dyfod arnaf yn fynych wrth feddwl am dano. Un o ddirgelion. dyrys fy nyddiau ieuangaf oedd tragwyddoldeb, yn ystod di-ddechreu a'i hyd di-ddiwedd! Bum lawer gwaith yn meddwl am dano pan yn chwech, saith, ac wyth oed nes arswydo, a phrysuro fy nghamrau ar y ffordd. Y mae argraff rymus ar fy meddwl hyd heddyw am ryw dro yr oeddwn yn meddwl am y parhad dihaniad wrth y dderwen fawr, yn ymyl y Bont Newydd, ger ty fy nhad a mam. Sefais uwch ei ben nes brawychu ac arswydo a chrynnu. Y mae yn awr dros ugain mlynedd wedi myned heibio er hynny. Yr wyf wedi meddwl am lawer o bethau ar ol hynny, ond y mae y tragwyddoldeb di-ddechreu a di-ddiwedd yn parhau yn wybodaeth ry ryfedd i mi. Uchel yw, ni fedraf oddiwrthi; nid oes gennyf ond edrych nes y mae fy llygaid yn dallu, a chodi fy ngolwg mewn cryndod a braw at y Duw Mawr. Ond y fath anfeidroldeb sydd yn ei amgylchu! Mae yn trigo yn y goleuni, yn ysgogi pob peth, ac yn canfod pob dim. Ei air ydyw anadl y pryfyn, ac y mae llygaid angel yn rhy egwan i'w ganfod; a'i lais ydyw y daran sydd yn siglo colofnau y ddaear. O am ysbryd i blygu mewn gostyngeiddrwydd wrth ei draed! O am feddwl i ymarfer ag ef, ac i ystyried am dano, nes y bydd y goleuni yn gwanhau mewn tiriondeb, y pellder yn darfod mewn agosrwydd, a'r uchelder anfeidrol yn ymostwng mewn cymdeithas!
Tachwedd 26.—Dyma Sabboth olaf mis Tachwedd. Buan y daw Sabboth olaf y flwyddyn; a buan y daw Sabboth olaf yr oes. Yr oeddwn yn meddwl heno wrth ddyfod o'r cwrdd am y byd di-Sabboth. Mor druenns ydyw yr olwg ar y rhai nad ydynt yn cadw y Sabboth! Perffeithrwydd daioni y ddaear fydd y nefoedd. Perffeithrwydd trueni y byd fydd uffern. Mor ddirfawr yw rhwymau y byd i Dduw am y Sabboth! Buasai yn druenus iawn hebddo. Sabboth di-derfyn fydd y nefoedd. Byd y dedwyddwch di-ddiwedd fydd gwlad y goleuni. Byd di-seibiant fydd uffern. Felly y darlunnir ef yn y Beibl ac felly y bydd. Ni chant orffwysdra ddydd na nos yn oes oesoedd. Bydd egwyddorion drwg wedi cyrraedd eu llawn dwf. Bydd holl gronfil drygioni yn ymdywallt yn ddiarbed Bydd yn rhyferthwy tragwyddol yn ymdywallt am byth. Yno y bydd y meddwl drwg yn ymdreiglo yn rhwydau ei ddrygioni. Y galon yma ydyw ffynhonell pob drwg. Boddheir ei nwydau dychrynllyd yma drwy gyfrwng synhwyrau y corff. Ond yng ngwlad y gwae ni bydd modd eu boddhau. Bydd holl foddion boddhad chwant wedi eu dihysbyddu, ac yna chwant pan orffenner a esgor ar farwolaeth. Marwolaeth ydyw eithafion dioddefaint y ddaear. Marwolaeth enaid fydd bustl a wermod di-gymysg y trueni. Pregethodd Mr. Williams yn y boreu ar foddlonrwydd, ac yn yr hwyr ar deyrnas Crist yn ei dechreuad a'i chynnydd.
Rhag. 31.—Sabboth olaf un o flwyddyn ryfeddaf y ddaear,— rhyfedd i mi, rhyfedd i bawb, a rhyfedd i'r byd. Dyma hi ar ben. A dyma finnau yn ddedwydd iawn. Parhaed Duw yn ei ras a'i wenau, a bydd gennyf achos llawenhau a diolch.
XX. TI WYLIAIST WRTH FY NGWELY.
[O'r rhagymadrodd i gyfrol gyntaf y Gymraes. Cyflwynedig i'w wraig].
Ti wyliaist wrth fy ngwely
Pan ydoedd haul yr haf,
A'i danbaid wres bob diwrnod,
Yn gwywo'th briod claf;
Ti wyliaist wrth fy ngwely
Nosweithiau gauaf oer,
Pan syrthiai ar y lleni
Oleuni llwyd y lloer.
Ti wyliaist wrth fy ngwely
Pan oedd yn wely gwaed,
A ffrydiau coch y galon
Yn drochion wrth dy draed;
Ti wyliaist wrth fy ngwely
Pan oedd y peswch blin,
Drwy'r nos, yn peri imi
Ddihoeni yn ddihûn.
Ti wyliaist wrth fy ngwely
A mawredd cariad merch;
Dy enaid wrthyf rwymwyd,
Ni syflwyd dim o'th serch;
Ti wyliaist wrth fy ngwely
Ym misoedd nychiant maith,
A'th fron dy hun mewn cystudd,
A'th dyner rudd yn llaith.
Ti wyliaist wrth fy ngwely,
Dan wenu gyda'r wawr;
Dy serch nid oedd yn pallu
Pan suddai 'r haul i lawr;
Ti wyliaist wrth fy ngwely
Pan giliai eraill draw;
Fel angel glân Goleuni,
Cawn lynu yn dy law:.
Nodiadau
golygu- ↑ Williams Llanwrtyd.