Bywyd y Parch. Ebenezer Richard/Pen XIV
| ← Pen XIII | Bywyd y Parch. Ebenezer Richard gan Henry Richard a Edward W Richard |
Pen XV |
PEN. XIV.
Ymweliad olaf Mr. R. i Lundain—Urddiad ei fab ieuangaf—Llythyr at eglwys Tregaron—Un arall at Mr. David Jones—Ac arall at Mr. a Mrs. Jones, Llanbedr—Afiechyd trwm Mr. Richard yn Llundain—Llythyr oddiwrtho ef at ei ddwy ferch—Llythyr ato ef oddiwrth y Parch. John Elias.
YN ol y bwriad a fynegir yn y llythyr yn niwedd y bennod o'r blaen, daeth Mr. a Mrs. Richard i Lundain yn nechreu mis Tachwedd, yn y flwyddyn hon, i'r dyben o fod yn bresennol ar amser urddiad eu hail fab. Arosasant yn y brif-ddinas yn nghylch tri mis; ac y mae y llythyrau a'r sylwadau a ysgrifenodd Mr. R. tra yma, yn dangos y gwahanol deimladau a phrofiadau yr aeth trwyddynt, yn yr amrywiol amgylchiadau pwysig a difrifol a ddygwyddasant yn ystod yr ymweliad hwn.
Yn y Cof-lyfr Teuluaidd, at ba un y cyfeiriwyd eisoes, ceir yr hanes canlynol:
Tachwedd 11, 1835. Hwn ydoedd un o'r dyddiau mwyaf sobr a difrifol yn holl ystod ein bywyd, oblegid cael ein galw i fod yn bresennol yn urddiad ein hanwyl Henry, yn Marlborough Chapel, Old Kent Road, Llundain, wedi derbyn gwahoddiad unllais oddiwrth yr eglwys cynnulledig yno. Y gweinidogion rhai a fuont yn gweinyddu ar yr achlysur, oeddynt y Parchedigion John Burnett, Ebenezer Henderson, Ph. D., Thomas Binney, ac eraill. Tymhor oedd hwn i'w hir gofio, yn enwedig i'w dad, a'i fam, a'i frawd, y rhai a gawsant y fraint o fod yn bresennol, ond yn annrhaethol fwy felly i ein hanwyl Henry ei hunan. O bydded i Dduw Abraham, Isaac, a Jacob, osod ei zel ar yr hyn a wnaethpwyd yno y pryd hwnw, 'bydded i ewyllys yr Arglwydd lwyddo yn ei law ef,' a rhodder llawer o zeliau i'w weinidogaeth, a llawer o eneidiau yn gyflog iddo yno ac mewn manau eraill.
AT EGLWYS TREGARON, I OFAL MR. THOMAS JONES.
FY NGHYFAILL ANWYL,
Y mae wedi dyfod i'm cof amlwaith, er pan y gadewais Gymru, ddarfod i chwi ddeisyf arnaf, a hyny yn y modd taeraf, i ysgrifenu atoch, ac i minau led addaw gwneuthur hyny; eto, oblegid prysurdeb mawr gan amryw amgylchiadau er pan ddaethum i'r brifddinas, oedais hyd yn hyn, ac yn awr, a mi wedi dechreu ysgrifenu, nid ydwyf yn gwybod pa beth a fyddai oreu a mwyaf buddiol i mi ddanfon.
Am ein hanes ein hunain, chwi a gewch hono yn llawn o lythyrau Mary a Hannah, a phob peth angenrheidiol idd ei wybod am iechyd neu afiechyd, cysur neu anghysur.
Ond gan o bosibl y tueddir eich meddyliau i ddarllen y llythyr hwn i'r holl eglwys yn nghyd, mi amcanaf at rai pethau o fuddioldeb cyffredinol. Yn gyntaf, mi ddymunwn fy nghofio yn y modd mwyaf caredig at yr holl eglwys heb wahaniaeth; ond fy nghysur ydyw, fod ganddynt un anfeidrol fwy ffyddlon i'w cofio na myfi. Gallaf fi ddywedyd fy mod yn eu cofio yn aml, ond y mae un a ddywed, Eto myfi nid anghofiaf di. Wele ar gledr fy nwylaw y'th argreffais; dy furiau sydd ger fy mron bob amser.' Pan y byddwyf fi yn eich cofio, yr ydwyf yn hyderu fod brawd cywir, didwyll, a diffuant yn eich cofio, eto llygredig, eiddil, ffol, ac analluog i'ch cymhorth; ond pan y cofio Iesu chwi, bydd Brawd sanctaidd, diddrwg, dihalog, a didoledig oddiwrth bechaduriaid, uwch na'r nefoedd, eto yn weddus i ni, yn eich cofio. Pan y byddwyf fi eich cofio, yr ydwyf yn ofidus na fedrwn wybod pa fodd y mae arnoch; ond pan y byddo Iesu yn eich cofio, y mae Efe yn eich gweled, yn gwybod pa dywydd yw hi arnoch, a pha ryw dònau yr ydych yn myned trwyddynt, oblegid, er bod yr Arglwydd yn uchel, eto efe a edrych ar yr isel.' 'Pe rhodiwn yn nghanol cyfyngder, ti a'm bywhait, estynit dy law yn erbyn digofaint fy ngelynion, a'th ddeheulaw a'm hachubai.' Cofiwch, fy anwyl frodyr, mai y ffordd i fod yn nghysgod yr Hollalluog yw trigo yn nirgelwch y Goruchaf; ni all y cywion gael lles, na chysgod, na nodded, na gwres, na magwraeth, na chynnydd, oddiwrth adenydd yr iar, heb iddynt ymgasglu yn agos ati, ymlechu tan gysgod ei phlu; felly nid rhyfedd fod yr Ysgrythyr yn dywedyd, Gwyn ei fyd yr hwn a ddewisech ac a nesaech atat, fel y trigo yn dy gynteddoedd. Gwyn eu byd preswylwyr dy dŷ, yn wastad i'th foliannant.' Pobl agos ato yw pobl yr Arglwydd, eto cofiwn yn nglŷn a hyn, nad oes gyfeillach rhwng cyfiawnder ac anghyfiawnder, na dim cymundeb rhwng goleuni a thywyllwch, na dim cysondeb rhwng Crist a Belial, na rhan i anghredadyn gyda chredadyn, na chydfod rhwng teml Dduw ac eilunod, canys teml y Duw byw ydych chwi; fel y dywed Duw, Mi a breswyliaf ynddynt, ac a rodiaf yn eu mysg, ac a fyddaf yn Dduw iddynt hwy, a hwy a fyddant yn bobl i mi. Oherwydd paham, deuwch allan o'u canol hwynt, ac ymddidolwch, medd yr Arglwydd, ac na chyffyrddwch â dim aflan, ac mi a'ch derbyniaf chwi, ac a fyddaf yn Dad i chwi, a chwithau a fyddwch yn feibion ac yn ferched i mi, medd yr Arglwydd Dduw Hollalluog.' Fel hyn y gwelwch, fy anwyl frodyr a chwiorydd yn yr efengyl, mai yr unig ffordd i fod yn ddiogel gan Dduw, yw bod yn agos at Dduw, ac nas gellir bod yn agos at Dduw heb fod yn gyssegredig i Dduw. Fel y dealloch hyn yn well, dymunaf ar bob un o honoch a allo, ddysgu'r Psalm xv. erbyn y delwyf adref, a darllen llawer ar bregeth Crist ar y mynydd; ei myfyrio, a'i chymeryd i mewn i'r meddwl.
Yr ydwyf yn taer ddymuno eich gweddiau oll trosof fi a'm teulu yn Nghymru a Lloegr. Yr ydym ni ein pedwar yn iach, ac yn dymuno cyd-gofio at eich gwraig a'ch teulu, ac at bob un o'r cymmydogion a ofyno am danom.
Hyn yn fyr oddiwrth eich cyfaill a'ch gwas yn yr efengyl,
EBENEZER RICHARD.
"AT MR. DAVID JONES, LLANGEITHO.
"FY ANWYL GYFAILL,
'Nid ydyw eich taer ddymuniad pan y'ch gwelais y tro diweddaf cyn gadael y wlad, am ysgrifenu atoch, wedi myned mewn un modd yn anghof, eto rhaid i mi addef ei fod wedi ei oedi yn feithach nac y dymunaswn, oherwydd lluaws o amgylchiadau, y rhai nis gallaswn eu gochelyd. Y mae gobaith a oedir,' medd Selyf, ' yn gwanhau y galon;' a da fyddai genyf bod fy llythyr yn ateb i ran arall yr adnod, ond pren y bywyd yw deisyfiad pan ddel i ben.' Y mae yn perthyn i mi yn y lle cyntaf i ddychwelyd mawl a diolchgarwch i Dduw am y fath daith hwylus i'r brif-ddinas, a'r agwedd gysurus a gefais ar fy mherthynasau ac ar yr eglwys a'r achos yn y lle pan ddaethum, yr iechyd ac amlder y daioni eraill y mae fy anwyl wraig a minau wedi ac yn fwynhau. 'O na foliannem yr Arglwydd am ei ddaioni a'i ryfeddodau i ni y gwaelaf o feibion dynion.' Y mae dau beth wedi bod, ac yn parhau i fod, yn agos iawn at fy meddyliau y dyddiau hyn, sef y pethau sydd yn ymddangos i mi yn rhagoriaethau gweddiau ac yn rhagoriaethau pregethau. 1. Rhagoriaethau gweddiau, sef eu bod yn llawnach o lawer mewn diolchgarwch gwarth ein gweddiau yw eu bod mor wag o ddiolchgarwch. Rhaid i mi addef fy mod wedi bod yn dra rhagfarnllyd at weddiau a llawer o ddiolch ynddynt, gan feddwl mae Phariseaid oedd y rhai a ddywedent yn aml, Yr wyf yn diolch i ti,' &c.; ond gwelaf yn awr mae balchder fy nghalon ffol oedd un achos o hyn, a diffyg sylwi ar yr Ysgrythyrau ydoedd achos arall, oblegid pe edrychaswn ar y pethau a ganiateid i mi, nis gallaswn weled dim ond achos diolch, oblegid pa beth sydd genyf ar nas derbyniais? ac os derbyniais, paham yr ydwyf yn gorfoleddu megis pe bawn heb dderbyn?' Hefyd, pan edrychwyf i'r Ysgrythyrau, iaith y rhai hyny ydyw yr un a ganlyn, Yn mhob dim diolchwch. Gan ddiolch yn wastad i Dduw a'r Tad am bob peth yn enw ein Harglwydd Iesu Grist. Gwneler eich deisyfiadau chwi yn hysbys ger bron Duw, mewn ymbiliau a gweddiau, gyda diolchgarwch. Gwnewch bob peth yn enw yr Arglwydd Iesu, gan ddiolch i Dduw a'r Tad trwyddo ef. Trwyddo ef, gan hyny, offrymwn aberth moliant yn wastad i Dduw, yr hyn yw ffrwyth ein gwefusau yn cyffesu i'w enw ef.' Yr ydwyf erbyn hyn wedi fy llwyr argyhoeddi, mae un o'r achosion o aflwydd ein gweddiau ydyw ein bod yn diolch llawer rhy fach ynddynt. Medrai Job ddiolch pan yr oedd Duw yn ei ddiosg o'r cwbl a feddai yn y byd, ac felly y gwnai Dafydd hefyd,—' Bendithiaf yr Arglwydd bob amser, a'i foliant fydd yn fy ngenau yn wastad.' Diolch mwy a ddylem.
2il. Rhagoriaeth pregethau. Y mae yn ymddangos i mi fod cymaint o ragor rhwng un pregethu a'r llall yn y dyddiau hyn, ac sydd rhwng dodi cleddyf yn y wain a'i dynu allan a'i ddefnyddio. Y mae llawer o'n pregethau ni yn yr oes hon yn rhy debyg i guddio'r cleddyf yn y wain, ac yn aml y rhai a fedro roddi'r cleddyf yn y wain fwyaf trefnus a deheulaw yw y rhai a glodforir fwyaf. Ond och, fy mrawd anwyl, ni bydd neb yn teimlo un min iddo fel hyn. Y mae yn ddaufiniog, ond ni chlywir oddiwrth ei fin fel hyn, nis gall 'gyrhaedd trwodd hyd wahaniad yr enaid a'r ysbryd, y cymmalau a'r mer, i farnu meddyliau a bwriadau y galon.' O mor ddigalon yw gweled rhai yn trin y cleddyf yn nghanol gelynion y Brenin heb ddim tebyg i glwyfo nac archolli, y cleddyf yn y wain yr holl amser. Y mae arnaf ddirfawr ofn fod ein pregethau fel cadach, o'r dechreu i'r diwedd, wedi eu troi oddeutu min y cleddyf; gan hyny, os mynwch lwyddo mwy yn eich gweddiau, anfonwch fwy o ddiolchgarwch, ac os dymunech weled mwy llwydd ar bregethu yn Llangeitho, a'r ardaloedd, a'r wlad o amgylch, eiddigeddwch âg eiddigedd mawr dros ben am gael y cleddyf o'r wain.
Dymunwn ein dau ein cofio atoch chwi a'ch teulu, ac at bregethwyr a blaenoriaid a holl aelodau eich eglwys chwi yna.
Ydwyf, fy anwyl gyfaill, yr eiddoch,
EBENEZER RICHARD.
AT MR. A MRS. JONES, LLANBEDR.
45, Chiswell Street, Rhagfyr 11, 1835.
FY NGHYFEILLION ANWYL,
Nid wyf wedi anghofio y dymuniad caredig a wnaethoch pan yr oeddym yn myned trwy Lanbedr ar ein ffordd i'r lle hwn, er fy mod wedi gorfod oedi'r cyflawniad ar lawer o gyfrifon; ond y mae Solomon yn dywedyd,Gobaith a oeder a wanha'r galon;' am hyny nid oedaf yn hwy. Nis gellwch ddysgwyl i mi ysgrifenu yn Gymraeg ar ol byw cyhyd yn Llundain, am hyny rhaid i'r cwbl fod yn Saesoneg. . . . . peth cyntaf o bwys teilwng i'w grybwyll, yw Urddiad ein hanwyl Henry, yr hyn a gymerodd le y dydd Mercher ar ol ein dyfodiad; ond gan y gellwch weled hanes gyflawn o hono yn y Patriot a'r Evangelical Magazine, chwi a esgusodwch i mi ei dransgrifio yma.
Y Sabbath diweddaf ydoedd Sul cymundeb cyntaf ein hanwyl Henry er ei urddiad; aeth ei fam, a'i frawd, a minau, i'w gapel, i fod yn bresennol ar yr achlysur difrifol. Ond beth fydd eich syndod pan ddealloch i'ch hen gyfaill E. Richard, o Dregaron, sefyll i fynu, a phregethu pregeth Saesoneg i gynnulleidfa gyfrifol iawn yn y brif-ddinas! Mi wn y chwardd Mrs. Jones yn iach am ben hyn, ac y dywed ond odid, Yr hen wr gwirion druan, y mae ei ben-wendid (dotage) yn dyfod arno; y mae yn dechreu myned yn hen.' Ar ol y bregeth, cawsom yr hyfrydwch mawr o eistedd i lawr wrth fwrdd yr Arglwydd, a'n hanwyl Henry yn gweinyddu. Yr oedd bron yn ormod i'n teimladau ddal, ïe, mewn gwirionedd, yr oedd fel rhyw nefoedd fechan i ni ar y llawr. O pwy ydwyf fi, a pha beth yw tŷ fy nhad, fel y goddefid i mi weled y fath bethau rhyfeddol a hyn. Yr ydwyf wedi pregethu yn nghylch pymtheng ngwaith er pan wyf yma. Yr wyf yn amcanu bod yn ffyddlon ar ychydig bethau, ac ychydig ydynt yn wir. *******
Ydwyf, fy anwyl gyfeillion,
Yr eiddoch heb dwyll,
EBENEZER RICHARD.
Yn mhen ychydig wythnosau ar ol ei ddyfodiad i Lundain, dechreuodd arwyddion amlwg ymddangos fod ei hen afiechyd ar ymosod arno unwaith eto, fel y dywed efe ei hun yn y Cof-lyfr, o ba un yr ydym wedi gwneuthur amryw bigion yn barod. Nid oeddwn ond canolig wrth fyned i'r brif-ddinas, a chymerais anwyd newydd a thrwm wedi cyrhaedd yno. Teimlais fy hun yn fuan yn llesg, gwasgedig, a thrymaidd iawn, fel yr oedd y symudiad lleiaf oddeutu yn boenus hynod. Fy anwyl Edward, yn canfod y cyflwr yr oeddwn ynddo, a'm gwaedodd yn helaeth, ac a roddodd i mi gyffeiriau nerthol iawn, yr hyn am ychydig amser a weiniasant ryw gymaint o seibiant. Ond canfyddwyd yn fuan nad oedd yr anhwyldeb wedi ei symud, ond yn hytrach ei fod wedi ennill nerth yn y cyfansoddiad, nes yr oeddwn bron wedi fy ngorchfygu, ac yn amlwg fy mod yn suddo'n gyflym. Yr oeddwn y pryd hwn yn mron wedi colli pob cof a sylw, ac yr oedd natur yn hollol analluog i gynnal ei hun, nes ydoedd fy achos agos yn anobeithiol. Yr oedd yr ystorm yn rhuthro gyda grym dirfawr, ac yr oedd fy anwyl wraig a'm meibion yn nghanol y trallod dyfnaf, gan ddysgwyl dim llai y pryd hwn nac y byddai raid iddynt fy nghladdu yn Bunhill Fields, ac y byddai raid iddynt yn fuan brofi pa beth oedd bod yn weddw ac yn amddifaid. Wrth weled hyn, dechreuodd fy anwyl Edward, gyda chalon drom ac â llygaid gwlybion, i ymorchestu i'r eithaf, trwy ddefnyddio y cyffeiriau cryfaf, a gollwng gwaed yn helaeth, a, than fendith y Duw graslawn a thrugarog, llwyddodd o'r diwedd i'w drechu. Dechreuais wellhau yn raddol, a thrwy law ddaionus ein Duw arnom, yr oeddwn yn fuan yn alluog i weinu rhai o'm dyledswyddau cyhoeddus. Yma y mae genym resymau neillduol a difrifol iawn fel teulu i eneinio'r golofn, i gymeryd cwpan iechawdwriaeth yn ein llaw, a galw ar enw yr Arglwydd.
Y mae yn deilwng o sylw ei fod yn y cystudd hwn o ran agwedd ei feddwl, gyda golwg ar angeu a thragywyddoldeb, yn gwbl dawel a digyffro. Un diwrnod, pan ydoedd yn wael iawn yn ei wely, sylwodd rhyw un wrtho, Ond y mae un peth i'w ddweud, y mae'r mater yn dda, ac wedi ei settlo cyn heddyw. O ydyw, ydyw, ebe yntau. Ac felly nid yw ond mater bach pa un a'i cynt a'i diweddarach y daw'r gennad? Nac yw ond bach iawn; yr wy'n meddwl am eiriau Williams
'Trefna'r fan, a threfna'r funud.'
FY ANWYL MARY A HANNAH,
Yr wyf yn gobeithio y cynnorthwywch chwithau eich rhieni i fynegu moliant yr Arglwydd yn adferiad eich tad i'r fath raddau, fel y gallaf 'nawr eistedd i ddarllen ac ysgrifenu o foreu i hwyr heb deimlo un tuedd i gysgu. Nid wyf yn ammau nad anfonodd yr Arglwydd fi yma i'r dyben o wellhau fy iechyd, oblegid chwi wyddoch ei fod ef yn rasol ac yn llawn o dosturi. Nid oes neb yn gwybod hyn yn well na nyni fel teulu. Ei garedigrwydd sydd wedi bod yn gynnaliaeth i ni trwy ein holl daith hyd yma, a'i ffyddlondeb ni phallodd. Dylasem adeiladu colofnau o ddiolchgarwch am ei ras o'r Aipht hyd yma, ond cyn b'o hir dygir allan y maen penaf, gan waeddi, Rhad, rhad iddo.'
"Fy anwyl ferched, cadwch ar dilerau da â'r cymmydogion yn gyffredinol, ond yn enwedig â Duw ac â'ch cydwybodau eich hunain, oblegid os bydd Duw trosoch, pwy a all fod i'ch herbyn? ac os bydd tystiolaeth cydwybod o'ch plaid, bydd yn fwy o werth i chwi na bydoedd wedi eu pentyru yn nghyd. Mae cydwybod a Duw y rhan amlaf ar yr un ochr, ac yna, os cewch un, chwi gewch y ddau o'ch tu. Gofelwch rhag ymddwyn yn y fath fodd, fel y byddo arnoch gywilydd dywedyd wrth Dduw am dano, oblegid archolla hyn eich cydwybod, a dwg gwmwl rhwng eich heneidiau a Duw. Yr ydwyf yn eich cyflwyno i'w ofal ef bob dydd a nos. O bydded iddo eich gwaredu rhag pob niweid a phechod. O ïe, pechod yn enwedig, oblegid pechod yw'r gwenwyn yn mhob man. Dywedwch wrth ein cyfeillion crefyddol, yr ystyriem ef yn garedigrwydd mawr os bydd iddynt fod mor fwyn a gweddio am ein dyfodiad adref yn ddiogel, oblegid llawer a ddichon taer weddi'r cyfiawn.'
Ydwyf, fy anwyl Mary a Hannah,
Eich tad cariadus,
EBENEZER RICHARD.
Cyn ei ymadawiad o Lundain, derbyniodd Mr. Richard y llythyr canlynol oddiwrth ei gyfaill caredig, y Parch. John Elias.
AT Y PARCH. EBENEZER RICHARD.
BARCHEDIG AC ANWYL FRAWD,
Mewn llythyr a dderbyniais heddyw oddiwrth fy merch, gwelais eich bod yn wael iawn, yr hyn a'm trallododd i yn fawr; er fy mod yn gwybod fod pob cystudd a gwaeledd o dan lywodraeth Duw, ac mai eich Tad chwi yw y Duw hwnw, er hyny yr wyf yn methu peidio a gofidio drosoch chwi a'ch anwyl briod, oblegid bod cystudd wedi eich dal mor bell o'ch cartref; er fod yn gysur i chwi fod eich meibion gyda chwi, a phob moddion dynol at wellhad gerllaw, a'ch Tad nefol mor agos yn Llundain ac yn Tregaron. Gwn y gwna efe bob peth yn y modd goreu i chwi; y mae ei ddaioni yn anfeidrol, a'i ddoethineb y fath na fetha a gwneud felly!
Ond ni wyddom ni yr awr hon beth y mae efe yn ei wneuthur (yn fynych), ond ar ol hyn cawn wybod. Ond gallwn gael gras i gredu yn awr fod ei driniaeth yn dda, ïe, pan y byddo yn chwerw. Gŵyr ein Tad nefol beth sydd oreu i ni. Llestri pridd yw ein cyrph; y mae yn rhyfedd eu bod cyhyd heb gael eu dryllio: tra y byddo y Gwr yn dewis i ni ddwyn ei drysor, gofala am y llestr er gwàned. Y mae elfenau datodiad yn ein pebyll. Y mae y dihenyddwr yn ein tai er ys llawer blwyddyn; ni wyddom yr awr y gorchymynir iddo roi y dyrnod, ond gwyddom i bwy credasom, a'i fod ef yn abl i gadw. Nid yn unig efe a dderbyn ein hysbrydoedd, ond hefyd gallwn roddi y cwbl sydd anwyl genym i'w gadael ar ein hol yma i fynu yn dawel i'w ofal ef. Gallwn adael ein hymddifaid iddo; 'Ceidw hwynt yn fyw;' gall ein gweddwon ymddiried ynddo.' A'i achos mawr yn ein plith sydd yn agos at ein calon, gallwn ei adael yn dawel iddo. Er y carem ei gweled yn fwy o ddydd ar yr eglwys cyn i ni gael ein galw ymaith, a chael gweled yr arch ar ysgwyddau rhai mwy ysbrydol, eto ewyllys yr Arglwydd a wneler, ïe, a wneir.
Anwyl frawd, yr wyf yn taer ddymuno i'r Arglwydd eich adferu eto i fod yn hir ddefnyddiol yn ei winllan; er i fy meddwl ehedeg at ein ymadawiad-daw yn fuan.
'Bydded i'r Arglwydd gynnal meddwl eich anwyl briod yn ei thrallod wrth weled eich gwaeledd, ac mewn lle dyeithr.
Yr wyf fi a'm gwraig yn cofio yn garedig iawn atoch eich dau.
- Wyf eich cydymaith mewn cystudd,
- JOHN ELIAS.
- Wyf eich cydymaith mewn cystudd,
Tywyned yr Arglwydd ei wyneb arnoch.