Capelulo/Tagu Prydydd

← Yn y Cyfarfod Gweddi

Capelulo gan Robert Owen Hughes (Elfyn)

Dywediadau ac Ymgomiau →

XVIII. TAGU PRYDYDD

R wyf yn awr am gymeryd rhyddid i arwain y darllennydd i gael golwg hollol wahanol ar Domos Williams.

Er y gellir honni fod llawer o ryw fath o ddiniweidrwydd yn perthyn iddo—diniweidrwydd ymddangosiadol weithiau, efallai-eto, nid gŵr i chware ag ef ar un cyfrif oedd Tomos. Yr oedd ymhell o fod yn barod i gymeryd ei ddiraddio, hyd yn oed pe buasai hynny yn dwyn llog mawr iddo. Byddai yn rhaid i bwy bynnag a roddai hergwd iddo ymfoddloni i dderbyn un yn ei lle. Nid oedd efe, os tarewid ef ar un rudd, yn foddlon i droi y llall hefyd i'w ymosodwr. Credai efe yn lled bell yn neddf ad-daliad, a dewisai fyw i gryn raddau o dan gyfraith Moses, gan ddewis yn arwydd-eiriau iddo ei hun, "Llygad am lygad, a dant am ddant." Gan nad oedd Tomos, druan, yn ddim perffeithiach na dyn, y tebyg yw nad oedd gras ei hunan wedi ysgubo ymaith yr oll o'r milwr oedd yn ei gorff a'i enaid ar ddechreu ei yrfa. Mae y darllennydd eisoes yn gyfarwydd a rhyw gymaint o'i ddawn i dafodi. Dichon y byddai yn dueddol i gario y ddawn beryglus hon yn rhy bell o dan rai amgylchiadau a ystyrid gennym ni, o hirbell fel hyn, yn rhai di-bwys. Ond ei reol oedd,-"Tafoda di fi, mi tafoda inna ditha." A phan fyddai ei "fwnci i fyny," chwedl yntau, ni byddai ronyn o bwys ganddo ar bwy yr arllwysai engreifftiau o hyawdledd bras a chwerw ei da fod. Dyhidlai wermod ar gwnstabl, gweinidog, ficer, neu ustus gyda'r un rhwyddineb ag y gwnai ar bedlar cornwydlyd.

Yr oedd unwaith yn myned ar hyd y brif stryd yn Ninbych, a'i ysgrepan yn ei law, neu ar ei gefn. Cynhelid yno ffair fawr y diwrnod hwnnw, a daethai Tomos yno i wneyd busnes gyda'r math o lenyddiaeth oedd yn talu llawn cystal a dim y pryd hwnnw. Daeth brawd o brydydd i'w gyfarfod, ac heb un math o rag- ymadrodd, meddai hwnnw wrtho yn hollol ddi- fyfyr,-

"Yn ei fag sy gynno fo.
Pa lol fedd Capelulo?"

Mae'n sicr fod y ddau yn adnabod eu gilydd. Pa un bynnag a oedd y bardd o ddifrif ai nad oedd, bu i'r cyfarchiad anghariadus dwymo ysbryd Tomos Williams ar unwaith. Cydiodd gyda llaw o haearn yngwddf y prydydd, a dechreuodd wasgu yn araf, ond yn sicr, fel nad oedd iddo y gobaith lleiaf am fedru dianc. Wedi sicrhau digon o gynhulliad o gwmpas, a chan barhau i dynhau ei afaelion ar wddf y creadur dychrynedig, dechreuodd Tomos roddi'r ffrwyn i'w dafod. Dyma'r unig ddyfyniadau gweddus i'w cyhoeddi o'r bregeth,-

"Ho, fel yna 'rwyt ti yn y nghyfarch i, y sglodyn diffaeth! Faint sy ers pen ddôth dy dad yn ol o'r transport am smyglo baco a whisci? 'Dwyt ti, y poacher uffernol, ddim wedi molchi dy wymad ers pan ddois ti o jêl y Wyddgrug."

Ar hynny gwaeddai'r prydydd,-"Tewch, Tomos Williams, anwyl; bendith y nefoedd arno chi, tewch." Ond, gan roddi tagfa fwy effeithiol nag erioed iddo, gwaeddai Tomos hyd yn oed yn uwch nag o'r blaen,—

"Aros di, faint o holides gest ti am ddwyn wya phesants o Fachymbyd 'stalwm? Y chdi'n brydydd, wir! Ond ran hynny, os medar dy sort felldith di ddwyn wya a phoachio am bob math o game, mi fedri ddwyn prydyddiaeth hefyd. Ond un o frid yr hen Robin Nanclyn yna wyt ti. Ond pe daet ti'n dwyn pob pennill wnaeth yr hen deiliwr honco hwnnw yrioed, fasa fo ddim ods yn y byd gan neb." Llefodd y prydydd drachefn am i Tomos beidio insyltio Rhobat Dafis (Nantglyn), ac yr âi efe adre yn ddistaw.

Ond wedi i Domos gymeryd anadl, ychwanegodd ei nerth, a llefodd ymlaen mewn hwyl,—"Chei di ddim mynd o macha i ar frys Can fod y bobol yma yn gwrando mor dda, ac yn leicio dy weld ti yn sound yn stocs home made Capelulo, mae gen i chwaneg o frwmstan i'w dywallt ar dy friwia di. Y chdi'n brydydd, wir! Wnes di'r un rhigwm y basa hyd yn oed y domen sala yn Ninbach yma yn falch o'i gael. 'Dwyt ti'n ddim byd ond ffalsiwr digwilydd a llyfwr gwyneb i William Owen, Segrwyd, a'r hen Johanna fawr, fudr, glwyddog honno."

Yn y geiriau olaf o eiddo Tomos, fel y gall y cyfarwydd gasglu, gwneir cyfeiriad at y Doctor William Owen Pughe, yr hwn a fu yn preswylio yn y Segrwyd, ger Dinbych, ac at y wrach ynfyd honno, Joanna Southcott, yr hon a honnai ei bod ar fin rhoddi genedigaeth i Waredwr y byd. Gofidus yw addef fod y Doctor, er ei holl dalent a'i wybodaeth, yn un o ddisgyblion y ffolog waradwyddus honno.

Tra yr oedd Tomos ar ganol arllwys ychwaneg o frwmstan a huddygl ar y prydydd di-amddiffyn, ac yn parhau i dynhau ei afael yn ei wddf nes oedd ei wyneb yn duo a'i holl gorff yn crynnu, pwy a ymwthiodd drwy y dorf ond Dr. Pierce, y meddyg enwog. Er ei waethaf, methai y doctor doniol a pheidio mwynhau yr olygfa i ryw raddau; ac er nad oedd bywyd y rhigymwr o nemawr werth i neb, eto, wrth weled ei fod mewn perygl, erfyniodd am drugaredd iddo. Rhoddodd Tomos amod ei ryddhad i lawr yn union, sef, fod iddo fyned ar ei liniau a gwneyd "pennill o brydyddiaeth risbectabl" iddo. Ufuddhaodd y pechadur yn ddioed, ac ar ei liniau ag ef. Wedi cael y fraint o dynnu ei anadl yn rhydd unwaith neu ddwy, llefodd allan,-

Rhoddwch, gefnog, enwog wr,
Ras addas i droseddwr."

Ond nid oedd hynyna yn ddigon gan Tomos, a dywedodd fod yn rhaid i'r prydydd dychrynedig barhau i aros ar ei liniau nes y gwnelai gwpled arall, ac oni byddai iddo wneyd y cyfryw yn fuan y byddai "y cyrtan yn codi ar ail act y tagu. Gyda gwyneb trist ac acen grynedig ail gynhygiodd y bardd fel hyn,-

"Pan y gwel ryw boen neu gam,
Twyma sel Tomos William."

"Dyna go lew, 'rwan, 'rhen Domos, ynte?" ebai Doctor Pirs; gadewch iddo fo gael mynd, mae bron a marw gan ofn."

"Wel, o'r gora," oedd ateb y disgyblwr llym a pheryglus; cymer di ofol, y rhigymwr pen ffor, sut y gnei di siarad hefo fi y tro nesa. Tasa Doctor Pirs heb ddwad yma riw funud ne ddau yn ol, mi fasa ti wedi cael dy gy- hoeddi yn un o'r tenantiaid mwya distaw aeth i'r fynwent yna 'rioed. Cymer gyngor Un mwy na fi, ac na Doctor Pirs, chwaith,-' Dos, ac na phecha mwyach."

Ac ar hynyna, ymaith a'r prydydd gyda hynny o weddillion o fywyd oedd ganddo, ynghanol chwerthin calonnog yr ugeiniau lawer oedd yn dystion o'r olygfa ddoniol a thrist.