Capelulo/Troi Adre

← Crwydro'r Byd

Capelulo gan Robert Owen Hughes (Elfyn)

Troi Dalen →

III. TROI ADRE.

ANFUDDIOL, ac efallai anyddorol, fyddai dilyn ychwaneg ar hanes Tomos yn Affrica ac Asia. Digon yw dweyd iddo, ar ol ymdroi gyda'r fyddin ar gyfandir Ewrop, lanio yn Plymouth, yn Lloegr, a hynny ar yr adeg yr oedd Napoleon yn garcharor mewn llong yn y porthladd, ryw ychydig ddyddiau ar ol brwydr Waterloo. Y pryd hwnnw cafodd Tomos ei ryddhau o'r fyddin. Gwariodd yn Plymouth bob dimai o'r arian oedd ganddo. Llwyddodd, ryw fodd, i gael dod mewn llong hyd Gasnewydd, ym Mynwy, ac oddiyno cardotodd ei holl ffordd i Lanrwst. Oherwydd ei ddeheurwydd gyda'i dafod medrai Tomos gael cryn lawer o fwyd ac arian i'w gynnal ar hyd y daith. Wrth gwrs, gwnai y defnydd goreu oedd yn bosibl tuagat hynny o'r ffaith iddo fod mewn ysgarmesoedd lluosog a gwaedlyd yn Sbaen, Holland, Belgium, yng nghydag yn Asia, Affrica, ac America; ac yr oedd yn ei amser ef, gryn lawer o gydymdeimlad, ymhlith bonedd gwerin, â milwyr a fyddent wedi cyflawni rhyw gymaint o wasanaeth dros eu gwlad yr oedd efe yn sylwedydd digon craff, ac yn Hefyd, meddu ar gof campus, fel y gallai, gyda'r rhwyddineb mwyaf, ateb unrhyw gwestiynau lled ddyrus ar yr hanesion dyddorol a rhyfedd a adroddid ganddo. Medrai Tomos, yn fynych iawn, gael pentref cyfan i wrando arno yn myned drwy hanes ei anturiaethau; ac nid hollol "goch a fyddai y casgliad yn yr het ar ol "odfa" effeithiol o'r fath.

Pan gyrhaeddodd i Lanrwst, gwnaeth hynny yn swn ymddatodiad yr hen wr ei dad, yr hwn, fel y dylaswn fod wedi dweyd yng nghynt, oedd yn ffeltiwr yn y dref, ac yn meddu ar gryn ddawn i ganu. Adnabyddodd ei dad ef, a bu farw ym mhen rhyw dridiau neu bedwar ar ol ei ddyfodiad i'r dref. Dau ddigwyddiad rhyfedd oedd y rhai yna-un yn dod adref a'r llall yn mynd adref. Cyrhaeddodd Tomos o daith bell, o Bombay, neu o Benrhyn Gobaith Da; ond cychwynai ei dad i daith bellach-i gyfeiriad y mynyddoedd "tywyll." Ynglyn a'i ddyfodiad adref, hwyrach y dylwn grybwyll fod Tomos, cyn ei fynediad i ffwrdd gyda'r fyddin, yn cadw cwmni, fel y dywedir, gyda rhyw ferch ieuanc o'r gymydogaeth. Diameu iddynt dyngu llw o ffyddlondeb y naill i'r llall, yn ol defod. ac arfer urdd y caru, cyn yr ymwahaniad maith a gymerodd le rhyngddynt. Collwyd dagrau. gollyngwyd ocheneidiau, gwasgwyd dwylaw, a gwastraffwyd addewidion. O yr oedd yno dynerwch. Llifeiriai serch ac aeth anwyldeb yn fflam, a throdd yr ymadawiad yn brydferth "fel drylliad paradwys." Ond, yn araf, ddarllennydd mwyn. Y mae barddoniaeth lednais y ffarwelio yn cael ei weddnewid i'r rhyddiaith mwyaf barbaraidd, pan ddywedwn fod y ferch ieuanc a adwaenid yn y dyddiau gynt gan Domos, erbyn iddo gyrraedd adref, yn wraig weddw a chwech o blant ganddi. Ond gwir yr hen air mai "hawdd cynneu tân ar hen aelwyd." Ymgymerodd Tomos ag anturiaeth bwysicach na'r un a ddaeth i'w ran ar y pedwar cyfandir y bu yn ymladd arnynt-priododd hi. Bu ei wraig farw ymhen oddeutu chwe blynedd ar ol hynny.

Am flynyddoedd wedi hyn, hanes Tomos yw ei hanes yn gyrru gwartheg a moch i Gaer, Gwrecsam, yr Amwythig, a phrif drefydd Lloegr. Hwn oedd y tymor mwyaf ofer ac anystyriol ar ei fywyd. Rhoddodd ei hun yn llaw tad y celwydd i gyflawni pob ffurf ar bechod. Ni byddai o nemawr bwrpas i ddilyn dim ym mhellach arno hyd y ffyrdd anuwiol a rodiodd yn oferedd ei galon am lawer o flynyddoedd. Dyna'r darllennydd, mi debygaf, wedi cael llawn ddigon o drem ar Domos Williams yn nyddiau ei wendid a'i ynfydrwydd. Ond nid mewn ffolineb ac afradlonedd y mae hanes yr hen frawd dyddorol hwn yn darfod o lawer iawn.