Ceris y Pwll/Brad Caswallon

Ceris y Pwll

gan Owen Williamson

II. BRAD CASWALLON

GADAWODD Ceris ei enw ar fôr-gilfach y Pwll, is law i'w hen breswylfod a elwid Llwyn y Moel, ond yn awr sydd fwy adnabyddus dan yr enw Plas Newydd.

Moel oedd gaethwas a gydnabyddai un arall fel ei arglwydd, neu ei bennaeth; a gwneid hynny yn amlwg trwy i'r gwas gael ei eillio. Ond yn achos yr arwr presennol, nid oedd efe Foel mewn gwirionedd, oblegid gwrthodai efe fel Goidel rhydd ymostwng i un Brython goresgynnol, a heriai bob ymosodwr ar ei hawliau i'w ddifeddiannu o'i etifeddiaeth. Yr oedd ei Lech a elwid Pwll Ceris yn ymyl y man mwyaf peryglus i'w fordwyo.

Ar yr adeg y dechreua y stori yr oedd Mon yn dra chynhyrfus oherwydd bradwriaeth Caswallon ap Bran tuag at Garadog ei frawd, yr hwn oedd gyfrannog ag ef yn llywodraeth Mon yn absenoldeb Bran ap Bile yn y Llys Gwyddelig. Yr oedd Caradog yn llywodraethu y rhan orllewinol o Fon, tra y cymerid gofal o'r gogledd a'r oror ddwyreiniol gan Gaswallon. Gwahaniaeth mawr rhwng y ddwy ranbarth oedd fod rhanbarth Caswallon yn cynnwys poblogaeth gymysg o ddisgynyddion mwnwyr Mynydd Dyryslwyn, morwyr Am-loch, y Coriaid, a hen ymsefydlwyr gyda gwaed Rhufeinig yn eu gwythiennau. Gellir casglu nad oedd fawr o gydymdeimlad rhwng Goidelod rhan o'r ynys a'r boblogaeth ddisgrifiwyd. Dechreuodd Caswallon berffeithio ei gynlluniau drwy garcharu ei frawd Caradog, a thybir iddo ei lofruddio hefyd. Meddiannwyd felly yr holl ynys gan Gaswallon, ac yn ddilynol cyhoeddodd ei annibyniaeth, neu yn hytrach dygodd yr Ynys dan awdurdod y Brythoniaid oedd eisoes â'u pencadlys yn Neganwy, ger bwlch Llanrhos. Cynhyrfodd hyn y Goidelod ymhob man o Arfon a'r Eryri, ac ymhell i goedwigoedd Meirion hyd Aran Fawddwy, oblegid yr oedd amryw fannau mynyddig heb eu goresgyn eto, er fod y Brython wedi meddiannu y gwastadeddau a'r tiroedd breision; ac wrth wneyd hynny yr oeddynt wedi treiddio drwy randiroedd, yr hyn a wahanodd lawer o barthau Goidelig oddiwrth eu prif gadarnle yn Eryri.

Cyn i fradwriaeth Caswallon ddwyn oddi amgylch lwyddiant y goresgyniad Brythonig ym Mon, nid oedd neb wedi amheu dyfodiad y perygl o'r cyfeiriad y daeth. Y llecyn gwan yn yr amddiffyniad Goidelig oedd Bwlch y Ddeufaen a rannai Arllechwedd yn ddwy ranbarth. Rhan bwysig yn yr amddiffyniad Goidelig a ymddiriedasid i Geris oedd gwylio yr arfordir o Aber Gwyn Gregin i enau Conwy, gyda'i brif wylfan ar gyfer y Penmon Mawr. Ond fel y profwyd yn y canlyniad trechodd brad bob gwyliadwriaeth, a gorfu ar Fon Goidelig newid ei chynllun, a chasglu nerth o gyfeiriad newydd i geisio gwrthweithio llwyddiant annisgwyliadwy brad Caswallon.