Chwalfa/Y Flwyddyn Gyntaf Pennod III

← Y Flwyddyn Gyntaf Pennod II

Chwalfa gan T Rowland Hughes

Y Flwyddyn Gyntaf Pennod IV →

PENNOD III

DEFFROES Llew yn fore iawn. Yr oedd yr ystafell yn bur dywyll, ond y tu allan ar y stryd clywai sŵn traed a lleisiau lawer. Yna cofiodd yr oedd hi'n fore Mawrth a phobl yn tyrru tua'r orsaf a'r trên i'r Sowth. Clywai sibrwd wrth wely Dan, a oedd wrth droed yr un lle cysgai ef a Gwyn, ac o graffu drwy'r gwyll gwelai fod rhywun yn sefyll yno. Ei dad yn deffro Dan. Wedi i Dan ymbalfalu'n frysiog am ei ddillad, sleifiodd y ddau allan, gan gau'r drws yn dawel o'u hôl.

Dyheai Llew yntau am godi a mynd i lawr i'r orsaf i weld Idris a Dic Bugail a llu o rai eraill yn cychwyn i'r De, ond cawsai siars gan ei fam y noson gynt i gofio peidio â deffro Gwyn. Ni fuasai ef yn dda ar ôl y daith i'r mynyddoedd : gafaelai rhyw gryndod weithiau ynddo, a chwysai lawer yn y nos. Penderfynodd Llew fynd yn ôl i gysgu.

"Llew!"

Ni chymerodd yr un sylw, ond anadlu'n drwm.

"Llew!" Rhoes Gwyn bwniad â'i benelin yng nghesail ei frawd.

"B . . . be' sy? 'Ydi hi'n amsar codi?" "Nac ydi. Clyw!"

Be?

"Sŵn pobol yn mynd i'r stesion. A mae Tada newydd fod yn deffro Dan."

"Sut y gwyddost ti?"

"Mi glywis i'r ddau'n mynd . . . 'Ddoi di, Llew?" "Y? I b'le?"

"I'r stesion, debyg iawn."

Dos yn d'ôl i gysgu. Mi wyddost be' ddeudodd 'Mam neithiwr."

'Fydd hi ddim yn gwbod. Mi sleifiwn ni i lawr yn ddistaw bach, wsti." Yr oedd Gwyn ar ei eistedd erbyn hyn.

"Fe fydd 'Nhad a Dan yn y stesion."

"'Welan' nhw mono' ni yn y twllwch ac yng nghanol y crowd."

"Twllwch!" Estynnodd Llew ei law i symud tipyn ar y bleind, a ffrydiodd golau i'r ystafell. "Dim ots, os cadwn ni tu ôl i'r bobol. 'Wyt ti am ddŵad?" "Nac ydw'."

"Paid 'ta'. "

Ymwingodd Gwyn tros gorff ei frawd ac o'r gwely, a dechreuodd wisgo amdano. Cododd Llew hefyd, ond gan gymryd arno mai'n anfoddog iawn y gwnâi hynny.

"Cofia na roi di mo'r bai arna' i, 'rwan," meddai wrth ymestyn am ei ddillad.

"Pryd y rhois i fai arnat ti?"

"Sh, y ffwl! "

"Pryd y rhois i fai arnat ti?"

"'Wyt ti am i 'Mam dy glywad di? Cau dy geg a gwisga'n dawal, 'wnei di?"

Sleifiodd y ddau i lawr y grisiau ac i'r gegin yn nhraed eu 'sanau, ac wedi gwisgo'u hesgidiau aethant o'r tŷ yn dawel a thua'r orsaf. Yno yr oedd tyrfa fawr yn canu'n iach i berthynasau a chyfeillion, a safodd y ddau fachgen yn wyliadwrus tu ôl i rai ohonynt ond o fewn ychydig lathenni i'r cerbyd yr oedd Idris a Dic Bugail ynddo.

"Dydi Kate Idris ddim yma," meddai Gwyn.

"A hitha'n mynd i gal babi yn reit fuan? Nac ydi, debyg iawn."

Gwrandawsant ar lawer siars i "gofio sgwennu" a "mynd i'r capal" a "newid dy 'sana' os gwlychi di," ac yna daeth Wil Portar heibio i gau'r drysau ac i weiddi ei gynghorion ysmala—" Gad di lonydd i'r gennod tua'r Sowth 'na, Robin,' "Paid â rhoi dy ben allan yn y twnnal, Jac," " Ydi dy wasgod gin' ti, Wil?"

Y ffraethineb olaf a ddeffroai'r chwerthin mwyaf. Chwiliai Wil Sarah am ei wasgod un prynhawn Sadwrn cyn cychwyn ar frys gwyllt i ddal y trên i'r dref. Aeth ei wraig i'r llofft i weld beth oedd ystyr y rhegfeydd a glywai, a phan ddeallodd, "Ond yr argian fawr, mae'r wasgod amdanat ti, ddyn!" gwaeddodd. "Wel, ydi, 'tawn i'n llwgu!" meddai Wil. "Diawch, lwc iti 'i ffeindio hi, yntê Sarah, ne' mi faswn wedi mynd hebddi, wel'di!"

Daliai Gwyn yn ei law garreg fach lefn o'r afon, wedi'i naddu ar ffurf calon. Yn ei chanol tynasai'r deunydd llwyd-wyrdd lun calon arall.

"Mae arna' i isio rhoi hon i Idris," meddai. "I gofio amdana' i."

"'Ron i'n meddwl y basa'n rhaid i ti gael gwneud rhyw giamocs," ebe Llew yn ddig. "Pam na fasat ti'n 'i rhoi hi iddo fo neithiwr? Mae'n rhy hwyr 'rwan."

"'Ydi hi?"

Brysiodd Gwyn ymlaen at Wil Portar i sibrwd yn ei glust ac i roi'r garreg yn ei law. Yna dychwelodd at Llew a gwyl- iodd y ddau y dyn bychan yn gwthio rhywbeth i law Idris ac yn rhoi winc fawr arno : winciai Wil Portar hefo'i geg a hanner ei wyneb yn ogystal â'i lygad. Gwelsant Idris yn craffu amdanynt, ac ni allai Gwyn beidio â'i ddangos ei hun am ennyd a chwifio'i law. Troes Edward Ifans a Dan eu pennau yr un pryd, a diflannodd Gwyn yn ôl i'w guddfan.

"Dyna 'Nhad wedi dy weld di, was."

"Naddo."

"Do. Tyd, inni gael mynd yn ôl i'r gwely 'na cyn i 'Mam godi. 'Falla' na ddeudith 'Nhad ddim wrthi hi. Tyd." Ac yn ôl i'r tŷ yr aethant, gan sleifio i fyny'r grisiau ac i'w gwely. Pan alwodd eu chwaer Megan hwy ymhen rhyw ddwyawr, yr oedd y ddau'n cysgu'n braf.

I lawr yn y gegin, pan gyrhaeddodd y ddau yno, eisteddai Ifor, gŵr Megan, wrth y bwrdd yn bwyta'i frecwast, ac Edward Ifans a Dan yn sgwrsio wrth y lle tân. Dyn ifanc llon, byrbwyll, uchel iawn ei lais, oedd Ifor. Trwyn nobl, Rhufeinig; llygaid o las golau ; gwallt melyn, cyrliog—yr oedd yn fachgen hardd ar yr olwg gyntaf. Ond dywedai'r wefus isaf drwchus, blentynnaidd, greulon, na faliai Ifor Davies ryw lawer am neb na dim ond ef ei hun. Buasai'n briod â Megan ers rhyw dri mis—bu raid iddynt briodi-ac er na hoffai Edward na Martha Ifans mohono, gwnaent eu gorau glas i guddio hynny er mwyn Megan. Llanc wedi'i ddifetha'n Ilwyr oedd Ifor. Cawsai dros ddwy flynedd yn yr Ysgol Ganolraddol newydd yn Llechfaen. yn bla bywyd i bob athro ac athrawes, ac o'r diwedd awgrymodd y Prifathro i'w rieni y gwnâi les i Ifor-ac i'r ysgol—pe câi'r bachgen—a'r ysgol—eu rhyddid. Swyddfa gyfreithiwr yn y dref a gafodd ei hanhrefnu ganddo yn nesaf, ond wedi i sylltau lawer ddiflannu'n ddirgelaidd bob wythnos am ddeufis, penderfynodd y cyfreithiwr na allai fforddio talu am gwrw'i glerc. Aeth ei dad ag ef wedyn at Robert Roberts y Teiliwr, hen frawd hynod ddoeth a gwybodus, Gamaliel yr ardal. Adroddodd Gruffydd Davies hanes gyrfa ddisglair ei fab yn yr Ysgol Ganolraddol ac yn swyddfa'r cyfreithiwr, gan egluro bod yn y bachgen ragoriaethau a rhinweddau a doniau lu, heb eu hamlygu eu hunain eto.

"Be' wnawn ni hefo fo, deudwch, Robert Roberts?" gofynnodd yn eiddgar ar ddiwedd ei araith.

"Cwestiwn reit hawdd, Gruffydd Davies," atebodd yr hen deiliwr, gan gydio yn y tâp-mesur a oedd yn hongian am ei wddf.

"O?"

"Ia, 'nen' Tad. Mi fesura' i'r hogyn am drowsus y munud 'ma."

Trowsus?"

"Ia. Melfared."

Ochneidiodd ei fam, Letitia Davies fawreddog, lawer wrth weld ei hunig fab yn cychwyn i'r chwarel un bore yn ei drowsus melfared a'i esgidiau hoelion-mawr. Ond yr oedd Ifor wrth ei fodd. A chyn hir enillai gyflog pur dda yno-nid fel crefftwr medrus a diwyd ond fel cyfaill i ambell gontractor. Cyfarfyddai â hwy'n rheolaidd yn y "Snowdon Arms" a gofalai Ifor dalu am ddiod iddynt. Er hynny, pan dorrodd y streic allan, Ifor Davies oedd un o'r rhai gwylltaf ac uchaf ei lais, a chafodd amser bendigedig am rai nosweithiau yn malu ffenestri contractor a stiward, gan anghofio'n llwyr y ffafrau a gawsai ef ganddynt. Ymunodd wedyn ag un o'r corau a grwydrai'r wlad i gasglu arian, a chan fod ganddo lais bas gwych, ef a ganai unawdau fel "Y Teithiwr a'i Gi" a Merch y Cadben" a'r unawd " "Ymgrymwn . . ." yn "y Pererinion." Rhybuddiwyd ef droeon y byddai'n rhaid iddo droi adref os daliai i yfed ar y teithiau hyn yr oedd sobrwydd yn un o reolau'r côr. Galwodd Ifor y tri Rechabiad yn y cwmni at ei gilydd a gofynnodd iddynt benderfynu a oedd seidr yn ddiod feddwol ai peidio. Ymneilltuodd y tri i gynnal pwyllgor dwys ar y pwnc, ac wedi araith huawdl ar rinweddau'r afal gan un ohonynt-a gâi byliau hiraethus am y dyddiau di—syched gynt-pasiwyd, gyda chymorth pleidlais y Cadeirydd, fod gwin afalau yn iechyd i gorff a meddwl. Yfodd Ifor ei gwrw'n rheolaidd wedyn—gan ofalu mai " CIDER " a oedd ar y botel.

Ac yn awr yr oedd Ifor Davies yn briod â Megan ac yn byw yn "Gwynfa." Siom fawr i Letitia Davies fu priodas frysiog ei mab penfelyn â merch o stryd dlodaidd Tan-y-bryn, ond ni phoenai Ifor am hynny. Ai i weld ei rieni weithiau-i "fenthyg " hanner sofren—a threuliai nosweithiau difyr wedyn yn y "Snowdon Arms" yn yfed eu hiechyd.

Ond yr oedd Megan yn ddall i ffaeleddau'i gŵr anystyriol, a rhôi dafod i Gwyn neu Llew os beiddiai un ohonynt yngan gair beirniadol am Ifor. Yr oedd wrthi 'nawr yn gweini arno, a sylwodd y ddau fachgen fod eu brawd yng nghyfraith yn cael tamaid o gig moch i frecwast, a hwythau'n gorfod bodloni ar fara-saim.

"'Fuoch chi i lawr at y trên, Ifor?" gofynnodd Gwyn, gan deimlo'i fod yn gyfrwys iawn wrth ofyn y cwestiwn. Ni welodd y winc a daflodd Edward Ifans ar Dan."

"Wel, naddo, wir, fachgan. Mi rois i fy nhraed allan o'r gwely tua'r pump 'ma, gan feddwl mynd i'r stesion, ac mi aeth y ddwy fel clai. 'Roeddan' nhw mor oer nes oedd fy mhen i'n troi fel simdda Price-Humphreys. Mi'u tynnis nhw'n ôl am funud i gnesu, a'r peth nesa' glywis i oedd Megan 'ma'n fy ngalw i gynna'. Coblyn o dro, yntê, 'r hen ddyn?

Taflodd Megan ei phen i fyny, gan gymryd arni fwynhau'r digrifwch, ond gwyddai'r ddau fachgen na chyraeddasai Ifor y ty'n gynnar nac yn sobr y noson gynt. Gwenu i guddio'i phryder yr oedd eu chwaer. A heddiw, ymddangosai'n nerfus a ffwndrus, fel petai rhyw ofid yng nghanol ei meddwl.

"Lle mae 'Mam?" gofynnodd Llew.

"Yn y drws nesa' yn helpu Kate," atebodd ei dad. "Mi gewch chitha'ch dau redag yno ar ôl i chi fwyta, i fynd â Griff ac Ann fach allan am dro. Ond nid at yr afon, cofiwch chi 'rŵan."

Bwytaodd y tri'n dawel am dipyn, ac yna cododd Gwyn ei ben yn sydyn i ofyn: "Sut le sy yn y jêl, Ifor?"

At y nos Sadwrn gynt y cyfeiriai. Daethai Ifor a'i orymdaith swnllyd i wrthdrawiad â rhai o'r plismyn, a phenderfynodd y rheini roi cyfle i'r arweinydd cegog sobri yn y rhinws.

"Lle crand gynddeiriog, 'r hen ddyn. Ryg dew o groen teigar ar y llawr, cadair esmwyth ar yr aelwyd, piano fawr wrth y wal, powlaid o ffrwytha' ar y seld, rhes o lyfra' difyr ar fwrdd bach wrth y gwely . . ."

"Lle iawn i aros am ryw fis, 'fuaswn i'n meddwl," sylwodd Llew braidd yn sur. Bu amser y chwarddai ef a Gwyn am ben popeth a ddywedai'u brawd yng nghyfraith, ond erbyn hyn, ac yn arbennig ym meddwl Llew, tyfodd rhyw gnewyllyn o elyniaeth. Hyd yn oed pan ganai Ifor yn y tŷ ambell gyda'r nos ac yr oedd yn ganwr heb ei ail—yr oedd chwerwder tu ôl i'r edmygedd yn llygaid Llew.

"Am fis?" atebodd Ifor. "Ia, i rai sy wedi arfar hefo steil, wsti. Ond 'wyddwn i ddim yn fy myw sut i drin y cyllyll a'r ffyrc amsar swpar nos Sadwrn. Na, bwyd plaen i'r bôi yma, heb ddim lol o'i gwmpas o. Yntê, Dan?

Nodiodd Dan, gan wenu'n dawel. Yr oedd apelio'n uchel fel hyn at Dan yn arferiad gan Ifor, efallai am fod "Y Sgolar " mor bell a breuddwydiol ei ffordd. A phob tro y digwyddai hynny, teimlai Llew'r elyniaeth o'i fewn yn galed, fel cainc mewn pren. Oherwydd, iddo ef, nid oedd neb yn y byd fel Dan, a thybiai fod rhyw awgrym o ddirmyg weithiau yn llais Ifor wrth iddo droi at "Y Sgolar." Pan waeddai "Yntê, Megan?" a phan chwarddai hi mewn ateb iddo, popeth yn iawn ; ond yr oedd i Ifor geisio hudo'i dad neu'i frawd Dan i'w glebran yn gwneud Llew yn annifyr drwyddo. Teimlai eu bod yn cael eu tynnu o fyd eu meddyliau tawel, difrif, i un swnllyd a di-chwaeth, fel pe o gynteddau capel Siloh i awyr—gylch y "Snowdon Arms." Ac weithiau llithrai i dafod Ifor eiriau a oedd yn ddieithr iawn ar aelwyd Gwynfa." Soniai am "hen gythral o ddyn "neu "bitsh o ddynas" heb flewyn ar ei dafod, gan gymryd arno na welai'r rhybudd yn edrychiad Megan. Ond ni châi Gwyn a Llew weld na chlywed Ifor ar ei waethaf: gofalai Edward a Martha Ifans fod y ddau yn eu gwelyau ymhell cyn iddo dychwelydd o'r "Snowdon Arms" bob nos pan wyddent fod arian ganddo.

"Y postman!" gwaeddodd Gwyn, gan redeg allan i ateb cnoc awdurdodol ar y drws. Dychwelodd hefo dau lythyr, un i Ifor ac un i Dan. Trawodd Ifor y llythyr yn frysiog yn ei boced a chododd.

"Wel, mi a'i i lawr i weld rhai o'r hogia'," meddai.

Ym mharlwr y "Snowdon Arms," yn chwarae cardiau a disiau a "draughts "y treuliai ef ei foreau gan amlaf. Crwydrodd Gwyn a Llew hefyd i'r drws nesaf, a gadawyd Edward Ifans a Dan eu hunain yn y gegin. Estynnodd Dan ei lythyr i'w dad.

"Oddi wrth ffrind imi yn y Coleg," sylwodd. "Emrys, hogyn o Gaer Fenai."

A darllenodd yntau:

"F'annwyl Dan de Lion,

'Roeddwn i wedi meddwl ysgrifennu atat ti rai dyddiau'n ôl, ond methais yn lân â dod o hyd i'm hewythyr, yr enwog ac anfarwol Ap Menai, tan fore heddiw. Credaf imi sôn wrthyt ei fod o'n diflannu'n llwyr am ddyddiau weithiau, ac ym mha dafarn o fewn deng milltir y mae ei gael y prydiau hynny dim ond y Nefoedd a'r Ap ei hun a ŵyr.

Beth bynnag, yr oedd wrth ei fwrdd yn swyddfa'r Gwyliwr' bore heddiw, yn sobr ac yn ei lawn bwyll—os ydi hynny'n bosibl—a dywedodd yn bendant fod arno eisiau cynorthwywr hefo'r papur. Rhoddais dy hanes iddo, a mawr oedd ei ddiddordeb. Hoffai dy weld ddydd Gwener wedi iddo roi'r papur yn ei wely' nos Iau. Tyrd i lawr yn y prynhawn—bydd yr Ap hefyd yn ei wely bob bore Gwener-a chofia ddod yma wedyn i gael panaid am gwmpeini.'

Eglurais iddo mai am fisoedd yr haf yn unig, yn fwy na thebyg, y caret weithio, a'th fod, os daw diwedd gweddol fuan ar y streic, am ailddechrau yn y Coleg ym mis Hydref. Diawch, gobeithio i'r Nefoedd mai felly y bydd hi, Dan, neu mi fydda' i fel pelican yn y dosbarth Philosophy hebot ti! Ond yr wyf yn deall yr amgylchiadau ac yn gwybod mor styfnig y gelli di fod, y tebot.

Dyma hynny o fanylion a gefais ganddo—

Cyflog-15s. i fachgen gwir dda (hynny ydi, i ti!).

Gwaith cynorthwyo yn y swyddfa, cywiro proflenni'r papur, casglu rhai newyddion lleol (angladdau a phriodasau ac achosion yn y Llys)-a chadw f'ewyrth o ddrygioni. Oriau—0 9 tan 5 fel rheol, er na chlywodd yr Ap erioed mo'r gair 'rheol,' wrth gwrs.

"Wel, caf dy weld ddydd Gwener, was, a rhown y byd yn ei le y pryd hwnnw.

Cofion fflamgoch,

Emrys ap Rhisiart.

Ambrosius Segontii.

Ewyrth Emrys ydi Golygydd Y Gwyliwr,' 'Nhad," eglurodd Dan.

Darllenodd Edward Ifans y llythyr eilwaith, ac yna edrychodd yn hir drwy'r ffenestr, fel petai'n gadael i'w gynnwys dreulio'n araf yn ei feddwl.

"Be' ydi hyn am fod yn styfnig'? 'Wyt ti'n bwriadu aros yno os pery'r streic?"

CC

"'Rydach chi wedi aberthu digon er fy mwyn i, 'Nhad."

"Rydan ni'n falch o gael gwneud hynny, 'machgan i. A streic neu beidio, yr wyt ti'n mynd yn ôl i'r Coleg ym mis Hydref."

"Dim os bydd y streic yn para, 'Nhad. Yr ydw' i'n anniddig ers misoedd. Ac yn euog."

"Euog?"

"Wrth feddwl fy mod i'n faich arnoch chi ar amsar fel hyn. Os pery'r helynt lawar yn hwy fe fydd angen pob dima' arnoch chi i gael bwyd a dillad."

Ochneidiodd y tad. Gwyddai mai'r gwir a ddywedai Dan. Onid oedd gruddiau llwydion Gwyn a Llew-a Dan ei hun yn profi hynny?

"Ond..

"Ia, 'Nhad?"

"Ond pam yr wyt ti'n dewis rhyw waith fel hwn? Riportar papur-newydd-fel Ben Lloyd!

Gwenodd Dan. Tipyn o fardd lleol oedd Ben Lloyd, a gâi hwyl hefyd ar groniclo hanes eisteddfodau a phriodasau ac angladdau'r pentref. A phan fethai Ben â dod o hyd i eisteddfod neu briodas neu angladd, pentyrrai eiriau am ben rhyw hen ŵr newydd gyrraedd ei bedwar ugain neu ryfeddod o frithyll a ddaliasai Huw 'Sgotwr yn yr afon. A chyrhaeddai'r hen ŵr ei bedwar ugain weithiau ryw flwyddyn cyn ei amser, a'r brithyll faintioli na feiddiai hyd yn oed ddychymyg Huw ei freintio ag ef.

"Yr ydw' i'n hoff o sgwennu, fel y gwyddoch chi, 'Nhad," atebodd Dan. "A'r unig ffordd i sgwennu ydi-sgwennu." "Ymarfar wyt ti'n feddwl? Ia, mi wn. Ond nid ar fân newyddion i ryw bapur fel Y Gwyliwr."

"Pam lai? Pan aethoch chi i'r chwaral, 'ddaru chi ddim mynd ati i hollti a naddu ar unwaith. Mae'n rhaid i bob un ddysgu'i grefft, ond oes?"

"Oes, mae'n debyg, ond . . . " Ysgydwodd Edward Ifans ei ben: ni hoffai feddwl am Dan yn dilyn angladdau a phriodasau yng Nghaer Fenai nac unman arall. Ben Lloyd oedd Ben Lloyd, onid e?

"Roedd dy fam a finna' wedi meddwl iti gymryd dy radd, ac ar ôl hynny, drwy'r Queen's Scholarship, caut dy baratoi i fod yn Athro. Ond fe ddaw diwedd yr helynt 'ma cyn hir, gobeithio."

"'Does dim llawar o arwyddion o hynny, 'oes 'na, 'Nhad?" Nid atebodd Edward Ifans, dim ond syllu ar y llythyr yn ei law.

Ond . . . "

"Dim ar hyn o bryd, fachgan. Daeth sŵn Ifor yn rhoi clep ar ddrws y cefn, ar ei ffordd allan. Chwarddai'n uchel a sarrug wrth fynd. Culhaodd llygaid Edward Ifans wrth ei wylio'n brysio ymaith yn dalog ar hyd llwybr yr ardd. Yr oedd bywyd yn annheg iawn, meddyliodd, yn rhoi arian diod i rywun fel Ifor ac yn nacáu cyfleusterau addysg i lanc dwys, ymdrechgar, fel Dan. Ymddangosai Ifor yn fwy talog nag arfer heddiw, fel petai'n ceisio dangos i'r byd na hidiai ef ffeuen yn neb. Ym mh'le y bu cyhyd cyn mynd allan, tybed? Yn y gegin fach hefo Megan, a chofiodd Edward Ifans iddo glywed y lleisiau isel yno'n codi'n ffyrnig weithiau, fel pe mewn ffrae.

"'Wyt ti . . . 'wyt ti'n benderfynol o aros yno os pery'r streic?"

"Ydw', 'Nhad. Ond yr argian fawr, peidiwch â sôn am y peth fel petawn i'n mynd i garchar! Mi fydda' i'n hapus iawn yn y gwaith—hynny ydi, os bydd Mr. Richards, y Golygydd, yn barod i gynnig lle imi."

Nid ychwanegodd Dan nad oedd bywyd yn y Coleg yn un hapus i fyfyriwr tlawd. Yr oedd yn byw mor gynnil fyth ag y medrai—yn wir, hanner-lwgai ambell wythnos er mwyn prynu llyfrau—ac nid edrychai ymlaen at dair neu bedair blynedd o gyni ymdrechgar felly. Yn anfoddog y dychwelasai i'r Coleg ar ôl gwyliau'r Nadolig ac wedyn ar ôl seibiant y Pasg, ond gobeithiai y ddau dro na pharhâi'r streic yn hir. Digon i gadw'r teulu rhag angen oedd yr arian a ddôi o'r Gronfa Gynorthwyol, a dywedai'r wynebau llwyd, ac un Gwyn yn arbennig, na welid braster ar fwrdd "Gwynfa." Oedd, yr oedd yn hen bryd iddo fynd i ennill ei damaid. Os câi bymtheg swllt ar "Y Gwyliwr," gallai yrru hanner-coron adref bob wythnos. Dygai hynny beth o'r gwrid yn ôl i ruddiau Gwyn.

"Pe gwyddwn i y byddai'r helynt 'ma drosodd yn fuan," meddai Edward Ifans, " buaswn yn dadlau a dadlau hefo ti, Dan. Ond go ddu y mae petha'n edrych, wir." Ysgyd-wodd ei ben yn llwm. Yna caledodd ei lygaid fel y syllai ar y cerdyn a oedd ar y silff-ben-tân. Mae petha' fel hyn yn digwydd bron ym mhob tŷ yn Llechfaen y dyddia' yma. Rhywun yn sâl, rhywun yn drwm mewn dylad, rhywun yn gorfod tynnu'i fachgen neu'i ferch o'r ysgol neu'r Coleg. Ond 'ildiwn ni ddim, 'ildiwn ni ddim. Mi frwydrwn i'r pen y tro yma. Gwnawn, i'r pen, costied a gostio.'

Daeth Megan i mewn, wedi gorffen golchi llestri'r brecwast, i daro'r lliain yn nrôr y dresal. Yr oedd ei hamrannau'n goch, fel petai hi newydd fod yn crio.

"Be' sy, Megan?" gofynnodd ei thad.

"Be'? Dim byd."

Gododd Dan. "Mi a' i atyn' nhw i'r drws nesa'," meddai, gan frysio tua'r drws.

Megan?"

"Ia, Tada?"

"Tyd i ista' i lawr am funud, 'ngeneth i."

Ufuddhaodd hithau, gan gymryd y gadair lle'r eisteddasai

Dan.

"Wel, Megan fach? "

Ateb Megan oedd torri allan i feichio wylo. Gadawodd ei thad iddi ddod ati'i hun cyn dweud: " Efalla' y medrwn ni dy helpu di, wel' di. Be' sy'n bod?"

"Y llythyr 'na," meddai hi, heb edrych arno.

"Llythyr? "

"Gafodd Ifor bora 'ma."

A oedd y llanc mewn helbul? Mewn dyled? Neu'n talu sylw i ryw ferch arall?

"'Wyddwn i ddim 'i fod o wedi gyrru'i enw i mewn."

Nid oedd ond un ystyr i'r geiriau, a chododd Edward Ifans ei olwg yn reddfol tua'r cerdyn ar y silff-ben-tân. "NID OES BRADWR YN Y Tŷ HWN," meddai'n chwerw wrtho'i hun.

"Be' . . . be' ddigwyddodd bora 'ma, 'merch i?"

"'Roedd Jane, gwraig Twm Parri, wedi deud wrtha' i fod 'na griw o'r 'Snowdon Arms' wedi gyrru'u henwa' i'r chwaral a bod Ifor yn 'u plith nhw. Chwerthin wnes i: 'doeddwn i ddim yn 'i chredu hi. Ond pan welis i amlen y llythyr 'na bora, mi wyddwn 'i bod hi'n deud y gwir. 'Be' oedd y llythyr 'na, Ifor?' mi ofynnis i iddo fo yn y gegin fach ar ôl brecwast. O, dim o bwys,' meddai yntau. 'Waeth iti heb â'i gelu o,' meddwn inna'. Fe fydd yr ardal 'ma i gyd yn gwbod ymhen diwrnod ne' ddau. Mae'n rhaid i bob Bradwr ddwad i'r amlwg, wsti.' Fe wylltiodd yn gacwn, ac wedyn fe ddechreuodd ddadla' nad oedd o am weld 'i wraig yn llwgu. "Ydyn' nhw'n bygwth peidio â rhoi chwanag o ddiod iti yn y Snowdon Arms'? oedd f'atab inna'. Fe gydiodd yn f'arddwrn i a gwasgu nes . . . O, Tada, mae arna' i ofn."

"Nes beth?"

"Dim byd, dim byd, Tada. Arna' i 'roedd y bai. 'Ddylwn i ddim bod wedi deud peth fel'na wrtho fo."

"Nes beth?"

"Nes. . . nes oeddwn i ar fy nglinia'." Syllodd ar ei harddwrn yr oedd y cochni'n troi'n ddûwch arno. "'Welis i mono fo felly o'r blaen." Yr oedd yr atgof yn ddychryn yn ei llygaid. "Ond arna' i 'roedd y bai, am siarad fel'na hefo fo."

Gadawodd ei thad i bwl arall o wylo dawelu cyn gofyn: "Pryd mae o'n dechra' gweithio?"

"Dydd Llun nesa'.

Pryd y gyrrodd o 'i enw i mewn?"

"'Wn i ddim. Yr wsnos ddwytha' rywdro, mae'n rhaid." Ia. Ond . . ." Tawodd Edward Ifans, gan benderfynu cadw'i feddyliau iddo'i hunan. Derbyniasai Ifor bunt o Gronfa'r Streic nos Wener, a nos Sadwrn, ceisiodd drefnu gorymdaith tu allan i'r Neuadd. Yr oedd rhyw dro rhyfedd yng nghynffon Ifor Davies.

"Gad di hyn i mi, Megan fach," meddai. "Mi ga' i air hefo Ifor amsar cinio." Yr oedd ei hwyneb hi'n llawn ofn. "Na, paid â dychryn. 'Sonia' i ddim gair amdanat ti, dim ond imi sylwi ar yr amlen 'na . . .

Ond wrth ffenestr y gegin, wedi troi'n ei ôl yn annisgwyl, oedai Ifor am ennyd. Dim ond am eiliad, ond yn ddigon hir i'w lygaid craff fedru darllen a deall yr olygfa. Gwyrodd Megan yn gyflym i gymryd arni dwtio'r lle tân.

"Mae gin' i go' fel gogor," medaai Ifor wrth ddod i mewn atynt. "Digwydd taro ar Wil Ned i lawr y pentra' 'na. Wedi addo rhoi benthyg fy nghopi o'r 'Pererinion' iddo fo."

Croesodd y gegin ac agor y drws i'r grisiau.

"Ifor?"

"Ia, Edward Ifans?"

"Mae arna' i isio gair hefo ti, 'machgan i." Yr oedd y llais yn dawel a charedig, ond crynai difrifwch rhybuddiol drwyddo. Brysiodd Megan i'r gegin fach.

"Dim ond rhedag i'r llofft i nôl fy nghopi o'r' Pererinion,' meddai Ifor. "'Fydda' i ddim chwinciad. Ac mae arna' inna' isio gair hefo chitha', Edward Ifans."

Rhedodd i fyny'r grisiau, a thra oedd yn y llofft, trefnodd Edward Ifans frawddegau gofalus yn ei feddwl.. Efallai y medrai ddarbwyllo'r llanc: efallai mai mewn hwyl uwch ei ddiod yn y Snowdon Arms' y gadawodd i Dwm Parri neu rywun tebyg yrru'i enw i swyddfa'r chwarel.

"'Wn i ddim sut y medrwch chi fadda' imi, Edward Ifans," meddai Ifor, â chrygni mawr yn ei lais, pan ddaeth i mewn i'r gegin. Gogwyddodd ac ysgydwodd ei ben yn ddwys, gan syllu ar y llawr wrth ei draed, yn ddarlun o edifeirwch.

"Be' sy, 'machgan i?"

"Mi yrris f'enw i'r chwaral ddydd Iau dwytha', ac mi ges lythyr bora 'ma. Yr ydw' i'n . . . Fradwr, Edward Ifans. Ond 'fedrwn i ddim meddwl am Megan yn hannar-llwgu, a hitha' yn y . . . yn y stad y mae hi ynddi. Yr oedd y peth fel hunlla' yn fy meddwl i. 'Ydach chi . . . 'ydach chi'n credu y medrwch chi . . . fadda' imi?"

Cododd Ifor lygaid truenus i wyneb ei dad yng nghyfraith. Gwibiodd amheuon fel cysgodion chwim dros feddwl Edward Ifans, ond, wrth edrych ar yr wyneb ymbilgar, teimlai'n euog o ddrwgdybio a chamfarnu'r dyn ifanc o'i flaen.

"Mae'r demtasiwn yn fawr i lawar ohonom ni, 'machgan i," meddai. "Yr ydw' i'n falch dy fod di'n dyfaru fel hyn. Mi ofalwn ni na fydd Megan ddim yn diodda'. Mi gei yrru nodyn iddyn nhw yn tynnu d'enw'n ôl, yntê? Ac wedyn mi anghofiwn ni am y peth."

'Fedra' i ddim tynnu f'enw'n ôl 'rŵan. Torri 'ngair y baswn i felly."

"'Rwyt ti wedi torri d'air, Ifor. D'air droeon i'th gyd-weithwyr, 'machgan i. A chadw hwnnw y basat ti wrth beidio â mynd i'r chwaral. Mae d'addewid i'r dynion yn bwysicach ganmil na'r nodyn byrbwyll yrraist ti i'r Swyddfa." "Ond 'fedra' i ddim gadal i Megan ddiodda', Edward Ifans, na'ch gweld chi'n gorfod rhoi help llaw inni, a chymaint o alwada' arnoch chi—Dan yn y Coleg, Llew yn tyfu mor gyflym, Gwyn yn . . .

Tawodd yn sydyn. Dôi llais uchel, treiddgar, o'r gegin fach.

"Wel, Meg, mi ddeudis i'r gwir, ond do?" A chwarddodd Jane, gwraig Twm Parri, dros bob man. "'Gafodd o lythyr bora 'ma? Mae Sam Tomos, un arall o griw'r 'Snowdon Arms,' wedi cael un. 'Roeddan' nhw wedi seinio hefo'i gilydd, hannar dwsin ohonyn' nhw—Sam a Jac Dal a Huw'r Drwm a Wil Phebe a Now Leghorn ac lfor. Ar Twm 'cw yr oedd y bai, wsti." Cododd y chwerthin cwrs eto. "Fo ddaru berswadio Ffoulkes y 'Snowdon Arms' i beidio â rhoi diferyn arall iddyn' nhw heb arian parod ne' seinio i fynd yn ôl i'r chwaral. O, un da ydi Twm!" Chwarddodd Jane Parri eto, ond tawodd y chwerthin yn ddisyfyd fel y dywedai Megan rywbeth wrthi.

Yr oedd gwên denau, ddirmygus, ar wyneb Edward Ifans. "Wel, Ifor?" meddai'n dawel.

Nid atebodd Ifor, dim ond rhythu'n ddig tua'r drws i'r gegin fach. Cymerodd Edward Ifans y cerdyn oddi ar y silff-ben-tân yn ei ddwylo, gan syllu arno heb ddweud gair. Gwelsant Jane Parri'n hwylio ymaith fel llong ar hyd llwybr yr ardd dywedasai Megan rywbeth i'w digio, yr oedd yn amlwg.

"Mae hwn yn mynd i aros yma, Ifor," meddai Edward Ifans, gan nodio tua'r cerdyn yn ei ddwylo. "Mae 'na ddau lwybyr yn agored iti, ond oes? Mi fedri dynnu d'enw'n ôl neu adael y tŷ 'ma. Dewisa di. 'Chaiff yr un Bradwr wneud 'i gartra' o dan fy nho i."

Siaradai'n dawel, ond nid oedd modd i neb gamsynied y penderfyniad yn y llais. Troes yn araf i daro'r cerdyn yn ôl ar y silff-ben-tân.

Gwylltiodd Ifor, a thaflodd ei ddicter bob rhagrith o'r neilltu. Nid actor oedd ef mwyach, ond—Ifor Davies, llanc hunanol, dideimlad, diegwyddor.

"'Roedd gynnoch chi fargan reit dda yn Nhwll Twrch ond oedd, Edward Ifans? Cerrig rhywiog, yntê, yn hollti fel 'menyn? Ac mae 'na gerrig am flynyddoedd yno, meddan'. nhw i mi. Champion! Mi ga' i amsar bendigedig, on' ca'?" Mingamodd yn greulon cyn ymsythu a throi ymaith. Cydiodd Edward Ifans yn ei ysgwydd.

"Be' wyt ti'n drio'i ddeud?"

"Dim ond fy mod i am anelu am y fargan honno. Wedi imi'ch clywad chi'n sôn cymaint amdani hi, mae'n biti gadal iddi fod yn segur, ond ydi?"

"Dos! Dos cyn imi . . . "

Nid oedd y geiriau'n fawr mwy na sibrwd bloesg, a chrynai gwefusau Edward Ifans. Daliai ei ddwylo anesmwyth wrth ei ochr, a chododd ei lygaid tua'r nenfwd fel petai'n deisyf am nerth i ymatal rhag taro'r dyn. Yr oedd Ifor yn ffodus nad oedd Dic Bugail yn agos.

Clywodd Megan sŵn traed herfeiddiol Ifor yn dringo i'r llofft, a daeth i mewn i'r gegin at ei thad.

"Be' sy wedi digwydd, Tada?"

"'Roeddat ti'n iawn, ond oeddat-ynglŷn â'r ddiod yn y 'Snowdon Arms'?"

"Lle mae Ifor? "

"Yn y llofft, yn hel 'i betha' at 'i gilydd." "Ond . . . O, Tada!" Yr oedd ei llygaid yn

Yr oedd ei llygaid yn llawn dagrau. "Mae'n ddrwg calon gin' i am hyn, Megan fach. Ond 'does 'na'r un Bradwr i aros yn y tŷ yma.'

Yn ffwndrus a pheiriannol, fel un mewn breuddwyd, tynnodd Megan ei barclod a'i blygu a'i roi yn nrôr y dresal. Gwyliodd ei thad hi heb ddweud gair, ond â'i galon yn curo'n wyllt o'i fewn a'r pryder fel niwl tros ei ymennydd. Llithrodd y gair 'gwrthodedig' i'w feddwl, ac ni allai yn ei fyw ei ymlid ymaith Nid gair ydoedd ond llysnafedd yn ymnyddu ac ymwingo tu ôl i'w lygaid, yn llusgo'n wyrdd ac aflan tros y ferch a'r dresal a phopeth yr edrychai arno.

"Megan?"

Yr oedd hi ar ei ffordd tua'r drws i'r grisiau.

"Megan fach? "

Ond nid arhosodd, ac ymhen ennyd clywai ef ei feddwl niwlog yn cyfrif ei chamau araf ar y grisiau. O'r llofft uwch ben deuai llais uchel ac ymffrostgar Ifor yn canu, " Merch y Cadben."

Daeth Martha Ifans a Dan i mewn o'r drws nesaf.

"Fe fu raid iddi hi gael codi hefo Idris wedi'r cwbwl," meddai hi.

"Kate?" gofynnodd ei gŵr.

"Ia. Mi aeth yn ôl i'w gwely wedyn, ond 'chysgodd hi ddim. 'Roedd hi'n meddwl amdano fo yn yr hen waith glo 'na, meddai hi. Beth petai o'n landio mewn lodjins sâl a budur? Neu 'n mynd yn wael yno a neb yn barod i ofalu amdano fo? Twt, hen lol wirion! 'Dydi pawb ddim yn byw rwsut-rwsut, ar draws 'i gilydd, hyd yn oed yn y Sowth 'na. Mae 'na dda a drwg ym mhob man, ond oes?"

Gwenodd Edward Ifans. "Mi wn i am rywun fasa'n hollol yr un fath petawn i ar y trên 'na," meddai'n dawel.

"'Faswn i, wir!" Taflodd ei phen yn chwareus, gan edrych yn ffroenuchel arno. Yna saethodd pryder i'w llygaid. "Be' sy' Edward?" gofynnodd. "Dan 'ma? Mae Kate a finna' wedi trio'n gora' glas i'w berswadio fo, ond mae o mor benderfynol â . . . â'i dad, mae arna' i ofn."

"Na, nid Dan . . . Megan."

Adroddodd yr hanes wrthi.

"Idris," meddai hi, pan orffennodd. "A 'rwan, Megan. A Dan." Crynai'i gwefusau, a chrafangai'i barclod â bysedd aflonydd. Edrychodd ei gŵr yn syn arni, ac yna nodiodd yn araf a gwasgodd ei braich yn dosturiol. Hwn oedd y tro cyntaf i Fartha blygu o dan y baich. Drwy'r misoedd llwm a aethai heibio, safasai hi'n eofn a llon wrth ei ochr, heb air o rwgnach, heb gysgod ar ei hwyneb. Pan etholwyd ef, ar ddechrau'r streic, yn Is-Lywydd pwyllgor y dynion, yr oedd hi'n falch ohono, er gwybod ohoni mai gwgu a wnâi awdurdodau'r chwarel ar y pwyllgor hwnnw. Ond heddiw "Idris . . . a 'rŵan Megan . . . a Dan."

Megan yn arbennig. Yr oedd y fam a'r ferch yn gyfeillion mawr, a thynasai helbul yr eneth hwy'n nes at ei gilydd. Pan glywodd Martha Ifans gyntaf oll fod Megan yn canlyn Ifor Davies, ceisiodd dro ar ôl tro roi cynghorion i'w merch, gan obeithio y dewisai gariad arall sobrach a chywirach. Ond ni wrandawai Megan: nid oedd neb tebyg i Ifor, â'i lais cerddorol a'i chwerthin llon, ysgubol. Cymryd arno'i fod yn ddall ac yn fyddar a wnâi Edward Ifans, gan ymddwyn fel un na freuddwydiai fod ei ferch yn caru. Yr oedd y dallineb a'r byddarwch hwn yn draddodiad sanctaidd yn Llechfaen ac mewn ugeiniau o ardaloedd tebyg—y rhieni'n hurt o anwybodol, yn ddigrif o ddi-weld, a'r mab neu'r ferch mor rhyfeddol o ddiniwed ag un o'r angylion hynny a wenai mewn llesmair pur o'r lluniau ar wal festri'r capel. Chwaraeid y ffars weithiau am flwyddyn neu ddwy, nes bod Jane yn mwynhau sgwrs am Wil hefo bron bawb yn yr ardal ond ei rhieni, a Wil, er ei fod yn dechrau meddwl am briodi, yn "picio i lawr i weld yr hogia' " bob gyda'r nos.

Er dyheu ohono yn ei galon am ddarbwyllo'i ferch, gwisgodd Edward Ifans fwgwd y ffug ystyfnig hwnnw am rai misoedd, ond bu raid iddo'i daflu ymaith yn sydyn un bore. Wrth ei mam y torrodd Megan y newydd am ei helbul, ac yn lle rhewi drwyddi a phregethu, bu Martha Ifans yn ddigon doeth i fod yn garedig. Ni hoffai fab Letitia Davies, ond yr hyn a wnaed a wnaed a'i lle hi oedd ceisio ysgafnhau'r baich llethol ar ysgwyddau'i merch. Caent briodi'n dawel yn y dref ac yna dôi'r llanc i fyw atynt i Gwynfa' am gyfnod. Diar annwyl, oni fu Modryb Elin mewn helynt tebyg ac onid oedd Trefor ei mab erbyn hyn yn hogyn y gallai unrhyw fam fod yn falch ohono? Lleihaodd yr ing yn llygaid Megan, ond . . . ond beth am Tada? A churai'r un cwestiwn ym meddwl Martha Ifans, oherwydd gwyddai mor anhyblyg y medrai'i gŵr fod. Clywodd y ddwy sŵn ei draed pwyllog ar lwybr yr ardd, a gyrrodd y fam ei merch i'r drws nesaf at Kate, gwraig Idris.

"Be sy, Martha?" gofynnodd ef pan welodd y pryder yn ei hwyneb.

"Peidiwch â bod yn gas wrthi, Edward, peidiwch â bod yn gas wrthi. Mae hi wedi pechu, mi wn, ond mae hi bron â thorri'i chalon. Peidiwch â bod yn llym arni, yr ydw' i'n crefu arnoch chi."

"Llym? Pechu? Pwy?"

Megan. Mae hi mewn . . . trwbwl."

"Pryd y clywsoch chi hyn?"

"Bora 'ma Gynna'. O, Edward, peidiwch â . . ."

"Lle mae hi?" Yr oedd ei wyneb fel y galchen a'i wefusau'n dynn.

"Gwrandewch, Edward, yr ydw' i'n erfyn arnoch chi . . . "

"Lle mae hi?"

"Yn . . . yn y drws nesa' hefo Kate."

Troes ef ymaith, gan fwriadu brysio yn ei ddicter i'r tŷ nesaf. Ond daeth Kate, gwraig Idris, i mewn atynt. Merch fechan eiddil yr olwg ond prydferth fel dol oedd hi, a'i llygaid glas, breuddwydiol, a'i chroen glân a chlir a'i gwallt melynwyn yn gwneud i rywun feddwl am un o'r Tylwyth Teg. Yr oedd Edward Ifans yn hoff iawn ohoni.

"Yr on i ar gychwyn acw-i gael gair hefo Megan," meddai ef.

"'Wnewch chi un peth bach imi, Dad?" gofynnodd Kate. "Dad" y galwai hi ef bob amser.

"Be'?"

Cymryd amsar i feddwl cyn gweld Megan. Mae hi am gael tamaid o ginio hefo ni ac wedyn yr ydw' i a hitha' a'r plant am fynd am dro i'r Hafod. Mi gawn 'banad o de yno hefo Esther. Ewch chitha' am dro i fyny'r afon pnawn 'ma. 'Wnewch chi?"

Gwyddai fod y cyngor yn un doeth: dôi tawelwch meddwl wrth furmur yr afon os yn unman.

"O'r . . o'r gora', Kate."

Ond ni wyddai y câi gwmni'i frawd John y prynhawn hwnnw. Kate a redodd dros y ffordd i adrodd hanes yr helynt wrth John Ifans ac i ofyn iddo daro'n ddamweiniol ar ei frawd i lawr wrth yr afon.

Y gwarth, y lleisiau maleisus, yr enwi o'r Sêt Fawr-llanwai'r pethau hyn feddwl terfysglyd Edward Ifans fel y cerddai'n dawel wrth ochr ei frawd hyd y llwybr ger yr afon. O'r diwedd penderfynodd dorri'r newydd i'w gydymaith, ac wedi i John fynegi'i syndod, eisteddodd y ddau am ysbaid ar foncyff coeden.

"Hen hogan iawn ydi Megan, wsti, Edwart," sylwodd John ymhen ennyd. Mae hi wedi bod yn wan ac yn ffôl, wedi mwydro'i phen hefo'r hogyn 'na, go daria'i ben o, ond hen hogan iawn ydi hi, er hynny. Ia, 'nen' Tad."

Mae hi wedi dwyn gwarth arno' ni fel teulu. Ac mi fydd y gwarth hwnnw fel bloedd yn ein clustia' ni cyn hir."

Bydd, i'r rhai sy'n barod i wrando, Edwart. Diar annwl, mae hi wedi gorfod diodda' yn ystod y dyddia' dwytha' 'ma, ond ydi? "

"Diodda'?"

"Er pan ddaru hi wbod."

"Mi ddylai fod wedi ystyried hynny ymhell cyn hyn."

"Dylai, efalla', ond . . . Mi fûm i'n meddwl llawar am Lizzie Jane, hogan Eban bach, fachgan. Mi daflodd hi'i hun i'r afon 'ma, ond do? Ond ar Eban yr oedd y bai. 'Roedd o fel dyn gorffwyll ar ôl hynny, yn torri'i galon yn lân ac yn cerddad milltiroedd hyd lan yr afon 'ma yn y nos, ond . . . ond mi ddylai fod wedi ystyriad cyn hynny, on' ddylai? Mi fu o'n greulon o gas wrth yr hogan druan pan glywodd o 'i bod hi mewn trwbwl. Do, 'nen' Tad, go daría'i ben o, a 'fynta' newydd gâl 'i godi'n flaenor."

"Yr hyn wyt ti'n drio'i ddeud, John . . .

"Ydi bod yn rhaid iti fadda' i'r hogan, Edwart. Sut y deudodd Iesu Grist, pan oedd y bobol hynny am daflu cerrig at y ddynas honno? Yr hwn sy'n ddibechod ohonoch chi,' medda' fo, yntê? . . .

"Ia, ond . . ."

"Ac mae geiria' calad yn fwy miniog na cherrig, Edwart. Ydyn', 'nen' Tad . . . Wel, be' wyt ti am wneud, Ed.?"

Ni chlywsai Edward Ifans neb yn ei gyfarch fel Ed.' ers blynyddoedd lawer: diflanasai'r enw gyda'i fachgendod, ac fel y tyfai'n llanc difrif, dwys, "Edward" neu Edwart" y'i gelwid yn ddieithriad.

"Chdi sy'n iawn, Johnnie," meddai'n floesg.

"Ia. Ia, 'nen' Tad. Gad iddyn' nhw briodi'n ddistaw bach yn y dre, ac wedyn rho le i'r hogyn yn Gwynfa.' Fe fydd hi'n goblyn o anodd iti fod yn naturiol, Edwart, ond mae'n rhaid iti wneud dy ora' glas."

"Naturiol?

"Ia. Peidio â dangos i Megan fod y peth yn gysgod ar dy feddwl di, yn lwmp yn dy galon di o hyd o hyd. 'Dwyt ti ddim llawar o actor, Edwart, mwy na finna', a hyd yn oed pan fyddi di'n gwenu, mi fydd dy lygaid di yn boen i gyd. Ond gwna dy ora', Ed., gwna dy ora'. Fel yr ydw' i'n trio'i wneud o ddydd i ddydd hefo Ceridwen 'cw." Ei ferch a oedd yn wael oedd Ceridwen.

A gwnaeth Edward Ifans ei orau. Teimlai'n aml, yn arbennig ar y nosweithiau pan ddôi Ifor adref yn bur ansad a swnllyd o'r Snowdon Arms,' yr hoffai ddangos y drws iddo unwaith ac am byth. Ond gwyddai yr âi Megan ymaith gydag ef. I dŷ Letitia Davies yr aent, a throai'r wraig fawreddog honno'n eiddigus, yn ymweled ag anwiredd ei mab ar ei wraig. Felly, o wythnos i wythnos, am dri mis cyfan, cafodd amynedd y tad "ei pherffaith waith."

Tan heddiw. Clywai'n awr sŵn y pacio yn y llofft, a gwelai ddwylo'i wraig yn tylino'i barclod.

"Gadwch iddyn' nhw aros, Edward.

Mi dorrith Megan druan 'i chalon yno."

"'Chaiff yr un Bradwr fod yn y tŷ yma, Martha."

"Ond mae hyn yn wahanol. Nid un ohono' ni, o'n teulu ni, ydi o, fel Idris neu Llew neu John eich brawd, ond . . . " "Mae o'n fab yng nghyfraith imi-gwaetha'r modd."

"Rhaid i chi feddwl am eich merch, Edward, ac am y plentyn mae hi'n mynd i'w gael. Mi ofala' i na welwch chi fawr ddim o Ifor. Mi gaiff o a Megan 'u bwyd yn y rŵm ffrynt a . . . ac fe fydd o yn y chwaral drwy'r dydd o hyn ym-laen.'

"Bydd, yn gwneud stremp o'm hen fargan i."

"Y?" Ni ddywedasai ef y rhan honno o'r stori wrth ei wraig.

"Mi fedrwn i dagu'r hogyn gynna', ond mi ges ras i gadw fy nwylo'n llonydd. Mae o â'i lygaid ar fy margan i yn Nhwll Twrch, medda' fo, ac mi wn i sut siâp fydd arni'n fuan iawn os caiff o hi, ar ôl i John fy mrawd a minna' 'i gweithio hi mor ddoeth a gofalus ag y medrem ni."

Gwyrodd Martha Ifans ei phen: gwyddai mor gysegredig oedd ei grefftwaith i'w gŵr o chwarelwr. "Pam . . . pam mae o isio'ch . . . lle chi, Edward?"

"Wedi fy nghlywad i a John yn sôn droeon am gerrig y fargan. 'Rydan ni wedi rhoi lloches i sarff wenwynig."

"Ydan. Ond . . . ond Megan fydd yn diodda' 'rwan." "'Dydw i ddim yn gyrru Megan o' 'ma. Os ydi hi'n mynd . . . Edrychodd ar ddwylo aflonydd ei wraig ac yna ar y pared gyferbyn a thrwyddo i ganol anobaith ei feddyliau'i hun. Uwchben, yn y llofft, daethai'r llais herfeiddiol i ddi-wedd "Merch y Cadben" a dechrau ar "Lead, Kindly Light."

Mae hapusrwydd Megan yn bwysicach na dim, Edward. Ac mi wn i y bydd 'i bywyd hi'n fwrn arni os aiff hi i fyny i Albert Terrace . . . "

"Dydw' i ddim yn gyrru Megan o' 'ma, Martha," meddai'i gŵr yn dawel drachefn. "Ond mae'n rhaid i Ifor fynd."

Daeth Megan ac Ifor i lawr y grisiau cyn hir, hi mewn dagrau ac yntau â'r swagrwr ym mhob osgo ac ystum. Yr oedd bag gan Ifor a basged wellt gan Fegan.

"Wel yr ydan ni'n mynd," meddai ef. "A gwynt teg ar ein hola' ni, yntê? "

"Mi . . . mi gymeris i fenthyg y fasged wellt 'ma o'r llofft gefn, 'Mam. Mi ddo' i â hi'n ôl 'fory." Swniai Megan fel petai hi'n falch o'r esgus i alw drannoeth.

"Oreit, 'ngenath i. Mi . . . mi fydda' i'n dy ddisgwyl di." Chwibanai Ifor fel yr âi allan, ond dilynai Megan ef fel un â baich trwm ar ei hysgwyddau. Gwyliodd Martha Ifans a Dan hwy'n cerdded ymaith hyd lwybr yr ardd, ond safodd Edward Ifans â'i gefn at y ffenestr, a'i wefusau'n dynn. Yna, fel y clywai ddôr y cefn yn cau, syllodd ar y cerdyn ar y silff-ben-tân. Nid edrychodd i lygaid ei wraig.