Cofiant Dafydd Rolant, Pennal/Engreifftiau o'i Waith fel Ysgrifenwr

Cofiant Dafydd Rolant, Pennal

gan Robert Owen, Pennal

CYNWYSIAD. —Yr hyn a ysgrifenodd dyn yn cadw ei goffadwriaeth yn hwy heb fyned ar goll—Diwedd dyddiau y Parch. Richard Humphreys – Ei sylwadau am y Parch. J. Foulkes Jones, B.A.-- Araeth yn Nghynadledd Canmlwyddiant yr Ysgol Sabbothol.

MCANWYD yn yr hanes blaenorol wneuthur y Cofiant mor debyg i'r gwrthddrych ag y gellid, yn yr hyn oedd, ac yn yr hyn a wnaeth, trwy ddefnyddio cynifer ag oedd modd o'i eiriau ef ei hun. Geiriau dyn ei hun a all ei osod allan i'r fantais oreu, yn hytrach na geiriau neb arall. Pan fyddo dyn wedi ysgrifenu llawer o'i feddwl, erys coffadwriaeth hwnw yn hwy heb fyned ar goll, ac adwaenir ef yn well ymhen amser a ddaw. Gwir mai yn ei ddull, ei ysbryd, a'i sel, yr oedd rhagoriaethau Dafydd Rolant yn gynwysedig; eto, gwelir graddau o'r dull, a theimlir graddau o'r ysbryd yn y geiriau sydd yn aros. Ag ystyried mor lleied ei fanteision, medrai osod ei feddwl i lawr yn hynod o drefnus. Yn y benod hon rhoddir ychydig engreifftiau o hono fel ysgrifenwr. Dywed y Parch. Griffith Williams, Talsarnau, mai efe a gasglodd ynghyd y rhan fwyaf 0 hanes y Parch. Richard Humphreys, yn ystod y blynyddoedd y bu yn aros yn Mhennal, tuag at wneuthur y Cofiant am dano. Cyflwynir i'r darllenydd yn gyntaf y nodiadau a ysgrifenodd am ei hen gyfaill.

DIWEDD DYDDIAU Y PARCH. RICHARD HUMPHREYS.

Yr oedd gan Mr. Humphreys, bob amser, barch mawr i'r Sabboth, ac ni byddai byth yn hoffi gweled neb mewn dillad cyffredin ar ddydd yr Arglwydd. Byddai yn rhaid iddo gael ei ddillad goreu am dano bob Sabboth, yn ei lesgedd olaf, er nad oedd yn gallu myned o'r ty; a llawer gwaith y dywedodd Mrs. Humphreys wrtho, wedi ei wneyd ef i fyny, " Dyna chwi, Mr Humphreys, yn gymwys i gychwyn i Gymanfa."

Un tro gofynodd i mi ddarllen rhywbeth o ryw lyfr iddo, pan yr oedd yn ein ty ni ar y Sabboth, ac yn bur llesg. Darllenais inau bregeth o'r "Pregethwr" iddo, o waith Mr. Humphreys ei hun, ond heb ei hysbysu o hyny. "Yr Arglwydd sydd yn teyrnasu," oedd y testyn, ac ar ol ei darllen, gofynais,

"Wel, beth ydych yn ei feddwl o honi, Mr. Humphreys?"

"Wel," ebe yntau, "y mae yn dweyd pethau digon tebyg i'r hyn a fuaswn yn eu dywedyd fy hunan am lywodraeth y Duw Mawr."

Anfonodd am danaf i ddyfod i Werniago, a dywedodd wrthyf fod arno eisiau gofyn i mi a wnawn aros yno gyda hwy adeg ymadawiad yr enaid. A bum yno ddydd a nos am amryw ddyddiau.

Yr oeddwn yn teimlo yn mhresenoldeb Mr. Humphreys, fel Pedr gynt yn nghymdeithas ei Feistr mawr, ac yr oeddwn yn mwynhau llawer o'r un ysbryd ag yntau; a buaswn yn foddlawn i aros gydag ef lawer yn hwy pe buasai hyny yn angenrheidiol. Yr oedd yno rywbeth neillduol nas gallaf roddi cyfrif am, dano na'i ddesgrifio. Y mae arnaf gymaint o ofn marw a'r un dyn ar y ddaear, ond teimlwn ar adegau gydag ef na buasai waeth genyf farw na pheidio. Yr oedd yn hynod dawel a dirwgnach, a dywedais wrtho fy mod yn rhyfeddu ei weled mor hynaws a thirion, a hyny yn wyneb gwaeledd mor fawr.

"Yr wyf," ebe yntau, "wedi penderfynu, er pan yn ddyn ieuanc, os cawn i byth fyw i fyned yn hen wr, am fod yn hen ŵr hynaws."

Y tro diweddaf y bu yn ein ty ni, yr oedd Mary Rowland, fy ngwraig, yn ei gynorthwyo i ddiosg ei gôt, gael iddo fyned i orphwys; ac wrth ei weled mor wael, dywedodd wrtho,—

"Buasech yn ddedwydd iawn, Mr. Humphreys bach, pe buasech yn y nefoedd."

"Yn wir, Mary bach," meddai yntau, "Mae arnaf ofn y nefoedd; pe buasai rhyw le canol, hwnw fuasai yn fy ffitio i." Ond pan aeth Mary Rowland i edrych am dano ar ol hyny, dywedai, " Wel yr wyf yn gallu dweyd wrthych heddyw fy mod yn siwr o'r nefoedd."

Daeth hen chwaer arall i ofyn am dano, a gofynodd iddo pa fodd yr oedd yn teimlo.

Hapus iawn," meddai yntau, " mae fy holl ddymuniadau yn dderbyniadau heddyw." Dro arall pan y gofynem iddo pa fodd y byddai.

"Da iawn, yr wyf yn gallu diolch heddyw," fyddai ei ateb yn aml. Nid anghofiaf byth yr agwedd addolgar fyddai arno; rhoddai ei ddwylaw ymhleth, a chyfodai hwy i fyny yn aml, a pharhaodd i wneyd hyny hyd nes aeth yn rhy wan i'w cynal. Bu'm lawer gwaith yn ei gynorthwyo i'w dal i fyny, fel Aaron a Hur gyda Moses, a byddwn yn dweyd wrtho y byddai i mi ei gynorthwyo hyd nes y byddai iddo orchfygu. O! y ddau lygad glân a wnaeth arnat y pryd hwnw. Yr ydych yn credu y byddwch yn orchfygwr, onid ydych, Mr. Humphreysl meddwn wrtho un diwrnod.

"O ydwyf yn sicr," oedd ei ateb.

Byddai yn ateb pob cwestiwn yn nghylch diogelwch ei gyflwr yn gryf a phenderfynol. Pan y gofynodd cyfaill iddo sut yr oedd un diwrnod, dywedai,— "Byddaf gydag Abraham, Isaac, a Jacob yn bur fuan bellach." Dywedai yn orfoleddus iawn un diwrnod,-

"Amser canu, diwrnod nithio,
Eto'n dawel heb ddim braw,
Y gwr sydd i mi yn ymguddfa
Sydd a'r wyntyll yn ei law."

Y dyddiau olaf aeth nad allem ei ddeall yn dweyd yr un gair. Darfu i'r jaw-bone ymryddhau, a thrwy hyny aeth ein cymdeithas ni ag ef yn llai. Nid oedd gan y teulu a minan ddim i'w wneyd bellach ond wylo uwch ei ben. Dywedodd Mrs. Humphreys wrtho—gan nad allai ddweyd dim byd wrthynt—A allai efe ddim gwneyd yr un arwydd arnynt fod pob peth yn dda, a'i fod yntau yn teimlo felly ar y pryd. Estynodd yntau ei lawer gwaned ydoedd—a throdd hi gylch ei ben fel bwa, ac yna disgynodd hi yn drwm ar y gwely i beidio a chyfodi mwy. Yr oedd y llefaru hwn trwy yr arwydd yma, yn annesgrifiadwy, ac nis gallaf ddarlunio ein teimladau ar y pryd. Yr oedd fel morwr wrth adael y tir yn gwneyd arwydd i'w gyfeillion fydd yn sefyll ar y lan. Felly ar y 15fed o Chwefror, yn y flwyddyn 1863, 'Cwympodd y gedrwydden,' ac agorwyd pyrth marwolaeth i Mr. Richard Humphreys i fyned trwyddynt i lawenydd ei Arglwydd. Yr unig wahaniaeth oedd rhyngddo wrth farw ag oedd byd ei oes ydoedd, fod ei hyder yn Nghrist wedi tyfu yn llawn sicrwydd. Bu farw yn y ddeuddegfed flwyddyn a thriugain o'i oedran. Er na chyrhaeddodd ddyddiau blynyddoedd einoes rhai o'i dadau, cafodd fyw digon i weled iachawdwriaeth Duw, ac i fod yn efferyn yn llaw ei Ysbryd i ddwyn eraill i'w gweled.--Allan o Gofiant y Parch. Richard Humphreys.

EI SYLWADAU AM Y PARCH. J. FOULKES-JONES, B.A., MACHYNLLETH

Yr oeddwn yn adwaen Mr. J. F. Jones er pan oedd yn blentyn, gan yr oedd yn meddwl nad oedd dim yn fwy gwerthfawr na marbles; ac yn lled ieuanc, daeth yntau i fy adwaen inau. Byddai yn dyfod i Bennal yn bur ieuanc, yn gwmpeini i'r diweddar Foulk Evans, fel y bachgen Samuel efo'r hen Eli, wrth ei alwad, ac i wneuthur unrhyw wasanaeth i'r hen batriarch. Heblaw yn Mhennal, bu lawer gwaith mewn ffermdy a elwir Tywyll Nodwydd, tua dwy filldir i'r bryniau, lle yr oedd yn byw un o'r hen bererinion fyddai yn myned o'r Cemmaes, Sir Drefaldwyn, i'r Bala, Sabboth yr ordinhad, ac yn dyfod adref yn brydlon i ddechreu ar ei waith boreu dydd Llun. Llawer o bleser a gafodd yr ieuanc J. F. Jones efo yr hen bererin, yr hwn oedd, erbyn hyn, yn analluog i gerdded. Byddai yn Tywyll Nodwydd bregethu ar droion, a swn gorfoledd i'w glywed yn y gongl lle yr eisteddai yr hen Gristion. Bu Mr. Jones yno lawer gwaith erioed, a byddai yr hen a'r ieuanc yn mwynhau eu gilydd yn hynod, yr hyn oedd yn arwydd dda am grefydd yr ieuanc.

Deuai Mr. Jones atom yn gyson, cyn ac wedi ei ordeinio, a rhoddai ei gyhoeddiad yn ddirodres, dan ddiolch am i ni ofyn iddo ddyfod. Bu yma yn fynych mewn angladdau a bedyddiadau. Byddai yn hynod o bwrpasol ac effeithiol wrth gychwyn i'r gladdfa; y mae yr adgof am lawer tro yn fyw iawn heddyw. Bu'm gydag ef mewn tai yn y wlad pan yn gweinyddu yr ordinhad o fedydd, a byddwn yn teimlo ar y pryd fod yr ordinhad yn un o osodiad y nef, ac yn foddion gras. Pan yn cyflwyno y baban i'r Arglwydd, yr oeddem fel yn teimlo fod yr Arglwydd yn ei dderbyn.

Yr wyf yn teimlo wrth gynyg ar ysgrifenu ychydig am yr anwyl Mr. Foulkes- Jones, yn enwedig wrth geisio ei ddarlunio fel pe bawn yn ceisio darlunio rhywbeth prydferth, per ei arogl, megis y rhosyn; nis gallaf bron ond dweud—Yr oedd yn dlws, yn brydferth, a pher ei arogl. Byddai ei ddyfodiad atom i Bennal i weinidogaethu yn wledd cyn ei ddyfod bron. Yr oedd arogl y wledd yn codi eisiau bwyd. Caem y wledd hon ar y Sabboth, dair neu bedair gwaith bob blwyddyn. Ni chaem ein siomi yn ein disgwyliadau, oblegid yr oedd ei weinidogaeth yn flasusfwyd o'r fath a garem, bob amser. Yr oedd yn amlwg ei fod yn gwneuthur y goreu o'r hamdden dawel ar foreu Sabboth wrth dd'od yma, a bod ei feddwl gyda phethau mawr y diwrnod. Pan ddeuai i'r capel—yn loyw, ddisglaer, fel newydd ddyfod o'r mint—byddai ei ymddangosiad yn creu parchedigaeth ynom, ac yn foddion i'n dwyn yn fwy addolgar ac i barchu y dydd sanctaidd a'r ordinhadau. Byddai aelodau o bob enwad crefyddol yn teimlo felly, ac hyd yn nod rhai di grefydd yn teimlo graddau o'r un peth.

Ni theimlwn un amser yn fwy am fawr ddrwg pechod a graslonrwydd trefn Duw i achub nag wrth ei glywed ef. Yr oeddwn yn gwybod am dano er yn blentyn, ac am ei deulu crefyddol, a'i ddygiad i fyny da ymhob ystyr; gwyddwn na bu yn bechadur cyhoeddus, ond ei fod fel Timotheus wedi ei ddwyn i fyny yn addysg ac athrawiaeth yr Arglwydd. Eto, wrth ei wrando gallasai yr anwybodus am dano feddwl ei fod wedi bod o fewn ychydig i bob drwg. Ond profi yr oedd hyn ei fod wedi ei wir argyhoeddi am dano ei hun gan Ysbryd Duw; ac yn wyneb ei gyflwr a'i drueni fel pechadur yr oedd yn mawrhau y Duw graslon am ei drefn ogoneddus o waredigaeth trwy Iesu Grist.

Yr oedd Mr. Jones fel pe yn byw efo Christ a'i apostolion, a'r gwragedd sanctaidd, ac yn parchu o'i galon bawb a ddangosent barch i Iesu Grist. Byddai ei ymddiddanion crefyddol a thosturiol am bawb, yn enwedig y cystuddiol a'r profedigaethus (cyn ei gystuddio ei hun) yn neillduol. Byddai yn holi yn fanwl am rai felly, a rhwng y moddion yn ymweled â hwy, a byddai ei bresenoldeb, ei gydymdeimlad, a'i gynghorion yn foddion gras iddynt. Cofus genyf fy mod gydag ef yn ym weled âg un, a braidd nad oedd y gwr hwnw, oherwydd natur ei afiechyd, yn dweyd yn galed am yr Arglwydd. Ond erfyniai Mr. Jones arno i ymatal, gan ddweyd—"Peidiwch myn'd ddim у ffordd yna, onidê, bydd raid i mi fyn'd allan, nis gallaf ei ddioddef."

Ni welais neb mwy ymostyngar dan law Duw nag ef yn ei gystudd hirfaith. Teimlai fod tragwyddoldeb yn wlad ryfedd a dieithr, ond er y cwbl ' mi wn hyn, meddai, ' y mae yn gartref fy Nhad.* * * * * Y tro diweddaf y bu'm yn ymweled âg ef, gofynodd i mi ei gofio yn garedig iawn at yr eglwys yn Mhennal, yr hyn a wnaed, a derbyniwyd y genadwri gyda theimlad dwys. A chyda theimlad cyffelyb y derbyniwyd ei lythyr rhyfedd a gwerthfawr atom fel eglwys, yr hwn a ddarllenwyd yn gyhoeddus ddwy waith.

Er ceisio dweyd am yr anwyl Mr. Jones, nid oes genyf ond terfynu yn nheimlad y disgybl am y peth hynod ar ddydd y Pentecost, gan ei alw y peth hwn, y dyn, y boneddwr, y gwein idog, y Cristion prydferth." — Allan o Gofiant y Parch. John Foulkes Jones, B.A.

ARAETH YN NGHYNADLEDD CANMLWYDDIANT YR YSGOL SABBOTHOL YN NOLGELLAU, MAI 22AIN, 1885.

(Traddododd Mr. David Rowland yr araeth hon yn olaf o'r siaradwyr yn Eisteddiad cyntaf y Gynhadledd, am ddeg o'r gloch.)

Yr wyf finau yn dymuno datgan fy nghydsyniad â phob peth sydd wedi ei ddweyd. Yr wyf yn debyg iawn i hen Aelod Seneddol yn agos i'ch tref chwi yma, Syr Robert Vaughan. Dywedir mai unwaith y siaradodd erioed yn y Senedd. Yr oedd yn clywed draught yn dyfod ato trwy y ffenestr oedd yn agored o'r tu ol iddo, a gofynodd i rywun ei chau (chwerthin.) Dyna'r unig dro y siaradodd yn y Senedd erioed. Ond yr oedd yn votio bob amser. Yr oedd yno ryw Pitt yn y Senedd, ac yr oedd ei fraich fel pe buasai wedi ei chlymu wrth fraich hwnw. Os byddai braich Pitt i fyny, fe fyddai ei fraich yntau i fyny. Felly yr wyf finau yn cydsynio â phob peth da a dylem ymegnio at wneyd y pethau yma hefyd. Mae eisiau i ni gael trefn ar bethau, fel yr oedd y brodyr yma yn dweyd, a 'does dim yn bosibl gweithio heb drefn. Y mae gan y masnachwyr eu trefniadau, ac y mae gan y wladwriaeth ei threfniadau. Ac y mae eisiau i ni weithio, oblegid mae ein hamser ni yn beryglus iawn. Mae yma dywyllwch eisiau ei symud. Gwaith yr un drwg ydyw cadw y tywyllwch ar feddwl y bobl, rhag iddynt gredu a bod yn gadwedig. Nid yw efe yn credu mewn syrthio oddiwrth ras,—y mae yr un farn a'r Methodistiaid Calfinaidd ar y pwnc hwn,—a'i waith ef ydyw cadw y tywyllwch yma ar y wlad. Yr efengyl sydd yn gwneyd trefn ar y byd. Yr wyf yn cofio darllen yn nhraethawd y diweddar John Owen, Ty'nllwyn, mai lle mae'r efengyl wedi enill mwyaf o ddylanwad ar y wlad, yno y mae amaethyddiaeth uwchaf. Yr oedd ef yn dweyd mai yn Môn yr oedd amaethyddiaeth oreu, ac yn Môn yr oedd crefydd uwchaf. Yn Maesyfed yr oedd crefydd iselaf, ac yno yr oedd yr amaethwyr gwaelaf. Chwi wyddoch nad oes dim trefn ar wneyd peth heb drefn (chwerthin). Mae eisiau i ni wneyd pob peth gyda chrefydd fel pe byddai y llwyddiant oll yn dibynu ar ein trefniadau ni. Ond wedi gwneyd pob peth, dylem deimlo nad oes dim gwerth ar drefniadau ynddynt eu hunain. Bendithio trefn y mae yr Ysbryd Glan. Clywais am Ishmael Jones yn dyfod i bregethu i Dowyn, ac yn codi penau ar ei bregeth am y tro cyntaf. Yr oedd yr hen wr wedi clywed fod pregethwyr ieuainc yn dechreu codi penau, ac yr oedd yntau wedi penderfynu gwneyd yr un fath. Wedi dechreu pregethu, dywedai, "Mae pobl yn myned i son y dyddiau yma am wneyd pethau mewn trefn, ac yn dweyd, yn gyntaf, yn ail, ac yn drydydd. Yr wyf finau wedi penderfynu cymeryd y plan yna gyda chwithau heddyw. Yr wyf am godi penau, ond gyfeillion bach, gwell genyf eu colli nhw i gyd na cholli yr Ysbryd Glan. Felly y dylem ninau arfer moddion, ond gadael i Dduw weithio fel y myno Efe. "Bydded genych ffydd yn Nuw." Mae eisiau i ni gredu gwirioneddau mawr Duw. Fel y dywedodd Paul wrth geidwad y carchar, "Cred yn yr Arglwydd Iesu Grist, a chadwedig fyddi, ti a'th deulu." Fel yr oedd Dafydd Dafis o Gowarch, yn dweyd, "Dyna y drecsiwn i ti." Pan y byddaf fi yn clywed am y llyfrau yma, ac amheuon dynion, fe fyddaf yn gallu dweyd fy mod yn gwybod am beth felly o'r blaen, oblegid y mae holl ddrygioni y byd yma yn nghalon dyn. Rhaid i ni beidio ameu addewidion Duw, a pheidio bod fel y bobl hyny y mae Zechariah yn sôn am danynt, yn ameu pob peth a ddywedai Duw wrthynt. Mae Duw yn gofyn iddynt gredu ei wirionedd Ef. Yr oeddwn wedi meddwl darllen i chwi ychydig o adnodau eto,— "Fel hyn y dywed Arglwydd y lluoedd: hen wyr a hen wragedd a drignnt eto yn heolydd Jerusalem, a phob gwr a'i ffon yn ei law, oherwydd amlder dyddiau,"—nid o falchder. Mae eisiau i ni gredu fel yr hen chwaer hono yn Merthyr Tydfil, Modryb Beti'r Methodist fyddent yn ei galw. Yr oedd rhyw ddyn yn methu deall pa fodd i gredu y byddai i'r planedau syrthio i'r ddaear fel ffigys, ac un o honynt yn llawer mwy na'r ddaear. "Pe buasai fy Nuw i yn dweyd y buasent yn myned i wniadur," meddai yr hen wraig, "fe fuaswn yn ei gredu." —Allan o Adroddiad Cynhadledd y Canmlwyddiant.

Mae yr enghreifftiau uchod yn ddangosiad o'i ddull ef o siarad ac ysgrifenu. Ac y maent yn werthfawr oblegid hyny, yn gystal ag ar gyfrif y personau a'r amgylchiadau y gwneir cyfeiriadau atynt.