Cofiant Hwfa Môn/Pennod XIII
| ← Pennod XII | Cofiant Hwfa Môn gan William John Parry golygwyd gan William John Parry |
Darlun VIII → |
Pennod XIII.
NODION AR EI YRFA.
BORE OES.
PEN Y GRAIG, TREFDRAETH, MÔN.
GANWYD ein Gwron mewn Amaethdy bychan o'r enw Pen y Graig, Trefdraeth, Mon, yn mis Mawrth 1823. Fel hyn y canodd, ac yr ysgrifenodd am y lle.
Adeilad i iawn fodoli,—a gras
Fu Pen y Graig i mi;
Duw Iôn daenodd ddaioni
Hyd y fan lle ganwyd fi.
"Yr oedd y gair ar hyd yr ardaloedd mai Pen-y-Graig oedd un o'r tai hynaf yn y plwyf. Ac yr oedd yr olwg gyntaf arno yn dangos ei fod yn hen. Yr oedd ei ffurf o'r fath fwyaf hen ffasiwn. Ei furiau yn llathen o led; ac wedi eu hadeiladu o feini mawrion, heb ol morthwyl na chyn ar yr un o honynt. Ac yr oedd ei holl waith coed wedi ei wneud o hen dderw durol. Yr oedd ei ddrysau ai ffenestri wedi eu saernio yn y modd goreu. Yr oedd ei do wedi ei wneud o lyfn wellt y wlad, ac yr oedd wedi ei doi lawer gwaith drosodd, ac yr oedd ei do mor drwchus fel na ddeuai yr un dafn o wlaw drwyddo. Yr oedd yr hen Ben y Graig yn arddanghosiad teg o ddull yr hen Gymry gonest yn gwneud eu gwaith. Yr oedd cadernid gwaith eu llaw iw weled drwy Ben y Graig i gyd. Ac yr oedd ei henaint yn profi hyny. Yr oedd wedi ei adeiladu ar lethr uchaf y graig, ac yn gwynebu at gyfodiad yr haul. Yn union o flaen ei ddrws gwelid y Wyddfa yn ymddyrchafu,"—
Yn estyn ei phen i laster,—hyfryd
Hoewfro'r uchelder;
A'i gwyneb ger bron Gwener
Yn chwarddu, cusanu'r Ser.
"Ar y llaw chwith o'r drws gwelid Penmaenmawr a'r
Penmaenbach, ynghyd a Charnedd Llewellyn, a Charnedd
Ddafydd fel pe yn codi ar flaenau eu traed i ysbio dros
ysgwyddau eu gilydd. Ac ar y llaw ddeau gwelid Goleudy
Llanddwyn, a'r llongau bychain a mawrion yn gwibio
heibio iddo, wrth fyned a dyfod i fasnachu i Borthladd
Caernarfon. Wrth edrych tua Chaernarfon gwelid Baner
Tŵr yr Eryr ar y Castell yn ymhofran uwch ben Afon Menai."
Dros drwyn Llanddwyn daw'r lli,
Drwy fariaeth gan dryferwi;
Croch rua tona y tân
Hyd orau gwal Bodorgan;
Gwel'd safnau dyfnderau dig
Y mor ddychryna Meirig.
Ond pan gilia, treia y traeth
Hudolus yn y dalaeth.
Yma gwragedd am gregin
A ffreuent, floeddient yn flin;
Ac ar ol eu cweryliaeth.
Y troes y cregin o'r traeth.
Ac ar helynt y ffrae greulon
Y Sir hyd heddyw sy'n son.
"Dyna y golygfeydd cyntaf erioed i mi weled yn y byd hwn, ac yr wyf yn cofio yn dda i fy Mam fy ngodi ar ei braich i 'ddangos y gwahanol leoedd i mi, ac yr wyf yn cofio y fath drafferth a gymerodd i gael genyf gofio enwau y gwahanol leoedd ar dafod leferydd, a dyna y dasg ddaearyddol gyntaf erioed a gefais gan fy Mam. Ond os oedd yr olygfa oddiallan i'r ty yn swynol yr oedd yr olygfa a geid oddifewn i'r ty yn llawer mwy swynol i fy Mam. Yn y ty yr oedd casgliad o lyfrau gwerthfawr wedi eu rhoi yn drefnus ar y dreser oedd o dan y ffenestr oedd yn nghefn y ty. Y llyfr cyntaf oedd o dan y llyfrau i gyd, oedd BEIBL PETER WILLIAMS, ac yr oedd gan fy Mam feddwl mawr o'r Beibl hwnw, o herwydd cafodd ef yn anrheg ar ddydd ei phriodas gan ei chyfeillion yn yr ardal. Ac y mae genyf finau feddwl mawr o'r hen Feibl hwnw, canys yn y Beibl hwnw y dysgais ddarllen Gair Duw gyntaf erioed; a darllenodd fy Mam ef saith waith drosodd, ac y mae ol ei dagrau a'i hewinedd i'w gweled heddyw ar sylwadau Peter Williams, drwyddo i gyd."
Hyd lwybrau duwiol Abram,
Y mae ôl dagrau fy Mam.
"O'r hen Feibl anwyl yna y cymerais inau destyn fy Mhregeth gyntaf, a dyma y testyn":—
Y mae afon a'i ffrydiau a lawenhant
ddinas Duw; Cyssegr preswylfeydd y Goruchaf.
"Y mae yr hanes i'w weled yn Dyddiadur yr Annibynwyr, gan y Parch H. Pugh, Mostyn, am 1847, ac y mae yr hanes yn gysegredig iawn yn fy ngolwg byth. Ac y mae Smyrna Llangefni yn Sêl ddofn ar lechau fy nghalon hyd heddyw. Yr addysg a ddysgodd ei Fam iddo yw yr addysg ddyfnaf yn nghalon pob bachgen ystyriol, ac yr wyf fi yn gallu profi hyny heddyw drwy drugaredd. Yr oedd fy Mam yn cael llawer o fwynhad yn y golygfeuydd eang oedd o'r tuallan i Ben—y—Graig, ond yr oedd yn cael llawer mwy o fwynhad wrth edrych a darllen y llyfrau oedd ar y dreser yn y ty o dan y ffenestr. Wedi iddi ddangos y Mynyddoedd a'r 'Wyddfa i mi, yr wyf yn cofio mor dda a phe cymerasai le ddoe, iddi ddywedyd wrthyf, Wel Machgen i yr oeddid yn synu wrth weled y Wyddfa yn nghanol creigiau Sir Gaernarfon, ond cofia di Machgen anwyl i, nad yw y Wyddfa sydd i'w gweled yn nghanol creigiau Sir Gaernarfon, yn ddim wrth y Wyddfa sydd i'w gweled yn nghanol y llyfrau ar dreser dy fam yn Mhen y Graig. Edrych ar Feibl Peter Williams yn eu canol, dyna i ti Wyddfa yn codi hyd y drydedd nef, a galli weled tragwyddoldeb oddiar ei phen heb un cwmwl rhyngoch di ag ef. Cododd y geiriau syml yna o enau fy mam pan oeddwn yn blentyn syniadau uchel yn fy meddwl am fawredd y Beibl, a gwnaethant i mi geisio dysgu ei ddarllen a'i fyfyrio. Ac nid oes neb byth all ddywedyd beth yw gwerth addysg Mam i mi."
Rhoi addysg o nef y nefoedd—i mi
Wnai Mam drwy'r blynyddoedd;
Didor yn ngair Duw ydoedd,
Un a'i blâs yn ei Beibl oedd.
Rhoes Mam heb flinaw 'n llawen,—cu ei henaid
Dros ei hunig fachgen;
A'i haraeth bob llythyren,
Fyddai iaith y nefoedd wen.
Menyw fechan a mwyn fochau—a gwraig
Gref iawn ei synwyrau;
Ni bu cristion drwy Fôn fau
Gywirach yn ei geiriau.
Un rasol ddoniol ddinam—ie doeth
I'm dal rhag pob dryglam;
Argau rhag pethau gwyrgam,
Fu i mi addysg fy Mam.
Ei heinioes hyd ei phenwyni—a fu
Yn werth dirfawr imi
A'i llun o hyd i'm lloni,
A lyn ar fy nghalon i.
Cefais cyn fy mod yn cofio—wyn gryd
Pen y Graig i'm siglo;
Ces drwy'r serchog freintiog fro,
Angelion i fy ngwylio
"Mewn gwaith deng munyd o gerdded i'r Gogledd Ddwyrain o Ben y Graig, yr oedd eglwys a Mynwent Trefdraeth, a byddwn inau, er mor ifanc oeddwn, yn hoff iawn o fyned i'r fynwent i geisio darllen y pethau fyddai ar gerig y beddau. A byddwn bob amser yn dyfod oddiyno gan feddwl y byddwn inau farw, er mor ieuanc oeddwn. Ac yr ydwyf yn credu byth mai peth da iawn i blant ydyw myned yn awr ac eilwaith i fynwentydd, i gerdded rhwng y beddau, a cheisio dysgu darllen y gwersi fyddo yn argraffedig ar y cerig. Dyma Englyn sydd wedi ei argraffu ar lawer o gerigbeddau mewn gwahanol fynwentydd."
Ti sathrwr baeddwr beddau-hyd esgyrn
Doda ysgaifn gamrau;
Cofia ddyn sydd briddyn brau,
Y dwthwn sathrir dithau.
"Nis gwn pwy wnaeth yr Englyn yna, ond dylasai enw ei awdwr fod wrth yr Englyn yn mhob man lle yr argraffwyd ef; canys y mae yn Englyn tra rhagorol. Gwnaeth ceisio dysgu darllen Beddargraffiadau yn mynwent Trefdraeth ddaioni mawr i mi pan oeddwn yn blentyn, ac yr wyf yn credu y gwna dysgu darllen, a myfyrio Beddergryff ddaioni mawr i blant gwylltion yr oes ramantol hon."
RHOSTREHWFA.
"Pan oeddwn yn bump oed symudodd fy Rhieni o Benygraig Trefdraeth i Rhostrehwfa, lle oddeutu tair milldir o Langefni. Yr wyf yn cofio y symudiad mor dda a phe buasai wedi cymeryd lle ddoe. Anfonodd Huw Rowland, Tymawr, Trefdraeth, ddwy drol a dau o feirch porthiantus wrth bob un i gludo y dodrefn i'r Cartref newydd, rhyw saith milltir. Yr oedd y tywydd yn hyfryd, a'r haul yn tywynu yn gryf; yr hyn oedd yn sirioldeb mawr i galon fy Mam ar adeg bwysig felly, ac yr oedd fy Nhad yn dweud 'wrthym mai awgrym o lwyddiant mawr oedd tywyniad yr haul ar adeg symudiad felly. Gwrthododd fy Mam fyned i mewn i un o'r Troliau oblegid yr oedd yn well ganddi gerdded, a chymerai finau yn ei llaw. Cyrhaeddwyd Rhostrehwfa yn gynar yn y prydnawn, a dadlwythwyd y dodrefn yn lled gryno cyn y nos. Yr oedd y ty yn llawn o honynt. Gwnaeth fy Mam dipyn o drefn ar yr aelwyd er mwyn i ni gael tamaid o swper, a lle i gadw dyledswydd y tro cyntaf erioed yn canol y Rhos. Darllenodd fy Nhad y drydedd Salm ar hugain, ac aeth i weddi fer. Gweddi fer fyddai gan fy Nhad yn wastad, ac ni bu erioed yn amleiriog mewn gweddi. Ond ni welais ef erioed yn gweddio gartref nac yn y Capel na byddai ei ddagrau yn llifo yn ffrydiau dros ei ruddiau, ac felly yr oedd ef y noson ryfedd a phwysig hon."
Ei ddwysder ef ydoedd wastad,- yn dod
O flaen Duw drwy brofiad;
Nód amlwg o ddwfn deimlad
Geiriau Nef oedd dagrau Nhad.
"Boreu dranoeth drachefn cadwyd dyledswydd yr un fath ar yr aelwyd. Eglwys y Methodistiaid yn Llangefni, pellder o ddwy filldir, oedd yr agosaf i ni, a'r ffordd yn dda, ac yno yr oedd y Nhad am i ni fyned; ond i Bencarog, bellder o dair milldir a hono yn ffordd ddrwg iawn y mynai 'fy Mam fyned, a hi a orfu. Yn Mhencarog yr ymaelodasant er gwaethed oedd y ffordd yno. Ac i Bencarog gyda fy Rhieni y bum inau yn myned hyd nes oeddwn yn bedairarddeg oed. Ni bum yn aelod o'r Eglwys yno oherwydd nid oedd y Methodistiaid Calfinaidd yn derbyn rhai yn gyflawn aelodau o'r oedran hwnw yn y dyddiau hyny, yr hyn oedd yn sicr o fod yn ddiffyg mawr ynddynt. Bu fy Rhieni yn ffyddlon iawn i fyned i bob moddion, yn enwedig i'r Seiat, a byddai yn rhaid i minnau fyned gyd a hwy er pelled a gwaethed y ffordd. Lawer gwaith y buom yn myned yno a'n traed yn wlybion domen. Ni byddai gwlaw nac ystorm yn attal fy Rhieni o'r capel."
"Tyfais yn fachgen tal ac iach a phan ddaethym yn bedair arddeg oed cefais fy mhrentisio am ddwy flynedd yn Saer Coed gyd ag un o'r enw John Evans, Llangefni. Wedi gorphen fy mhrentisiad bu John Evans yn daer arnaf i aros gyd ag ef i weithio o dan gyflog, a bum yn gweithio felly gyd ag ef hyd nes blinais. Dyn go galed i weithio iddo oedd John Evans megis y dengys y ffaith ganlynol. Yr oedd yn arfer a gwneud Eirch y plwy pan aethym i ato, a byddai raid i minau eu cario ar fy ngefn i'r manau yr oeddynt i fyned. Bu dyn farw o'r dwfrglwy yn Mhentre Berw, lle oddeutu pedair milltir o Langefni, a bu raid pygu yr arch oddimewn fel na ollyngai y dwfr. Yr oedd hyn yn nganol haf poeth. Wedi gorphen yr Arch, yr hwn oedd yn un o'r rhai mwyaf, dyma John Evans yn dwedyd wrthyf, Wel fachgen rhaid i ti ei gario i Bentreberw. Dos ag ef ar hyd y llwybyr gyd a glan yr afon hyd bont y Gors meddai, canys y mae y ffordd hono yn fyrach, ac yn brafiach iti fyned, nag hyd y ffordd bost. Wel Mister y mae 'r Arch yn rhy drwm i mi ei gario mor bell a hithau mor boeth, meddwn inau wrtho. Twt nac ydyw meddai yntau, yr wyt yn ddigon cryf, dos a brysia yn dy ol. Ac wedi haner gwylltio aethym, a chymerais y cortyn fyddai genym yn arfer cario yr Eirch a rhoddais ef am yr Arch ac aethym ag ef ar fy ngefn drwy ganol Llangefni hyd at y felin ddwr oedd ar lan yr Afon, ac wedi cyraedd yno aethym ar draws y Cae at yr hen lwybyr oedd ar ei glan, ac yno rhoddais yr Arch i lawr ar y llwybyr, ac yr oeddwn wedi blino yn fawr wrth ei gario, ac eisteddais ar ei gauad er cael gorphwyso dipyn. Ac yno wrth feddwl am y ffordd faith oedd genyf of fy mlaen penderfynais y cymerwn y cortyn oedd yn mhen ol yr Arch, ac y clymwn ef wrth y cortyn oedd yn mhen blaen yr Arch, ac y rhoddwn yr Arch ar yr Afon hyd nes awn at bont y Gors, ac yno y cawn y ffordd bost hyd Bentreberw. Ac wedi clymu y cortyn wrth eu gilydd tynais yr Arch hyd yr Afon, ac yr oedd yn nofio yn hwylus, ac nid oedd dim dwr yn myned iddi, oblegid yr oedd wedi ei bygu yn dda oddi mewn. Wedi dyfod at Bont y Gors bu raid i mi dynu yr Arch o'r dwr, a phan oeddwn yn ei sychu a glaswellt cyn ei roddi ar fy ngefn i fyned i ben fy nhaith yr oedd dau ddyn ar ben wal y Bont uwch fy mhen, a dywedasant wrth bawb beth a welsant, ac aeth stori yr Arch ar yr Afon drwy yr holl wlad fel tán gwyllt. Oni bai am y ddau ddyn ar y bont buasai y ffaith wedi pasio yn ddigon distaw. Ond nid oedd neb yn gweled bai arnaf fi fel hogyn am gymeryd yn fy mhen i nofio yr Arch, ond yr oedd pawb yn beio John Evans am wneud i mi ei chario."
Ni fu yn hir ar ol hyn yn ngwasanaeth y gwr yma, er iddo gael cynig cyflog da ganddo am aros ond gwrthododd, ac aeth i weithio ei grefft am dymor yn Bangor, Ebenezer[1], Aberypwll a lleoedd eraill.
Dychwelodd yn ol i Fon oddeutu y flwyddyn 1847, ac yn fuan wedyn codwyd ef i bregethu gan Eglwys Smyrna, Llangefni. Dechreuodd feddwl am Farddoni a phregethu tua'r un adeg. Dyma ei nodiad ef am ei bregeth gyntaf, "Yn Ysgubor fy Nhad ar Rhostrehwfa y gwnaethym y bregeth gyntaf erioed, a dyma y testyn,—'Y mae afon ai ffrydiau a lawenhant ddinas Duw; Cysegr preswylfeydd y Goruchaf.' Nid anghofiaf byth y pleser a gefais wrth fyfyrio y bregeth hono" Yn y flwyddyn 1847 aeth i Goleg y Bala, ac aeth trwy gwrs o Addysg yno. Yr oedd yn y Bala ar yr un pryd ag ef amryw wyr ieuanc ddaethant ar ol hyny yn enwog yn y weinidogaeth Annibynol,—megis,—Parchn. R. Edwards, Llandovery; Robert Lewis, Tynycoed; Price Howell, Festiniog; Dr. H. E. Thomas, Pittsburg; William Jones, India, &c.
Yn raddol daeth yn boblogaedd fel pregethwr. Fel hyn y dywed ef ei hun am ei ymadawiad o'r coleg,—
"Daeth fy amser i ben yn Athrofa'r Bala yn y flwyddyn 1851. Yr oeddwn wedi derbyn tair o Alwadau oddiwrth wahanol Eglwysi cyn gorphen fy amser yn y Bala. Bu y tair Galwad yn fy Llogell gyd a'u gilydd, am oddeutu pythefnos, cyn rhoddi attebiad i'r naill na'r llall o honynt. Yn ystod y pythefnos yna bum yn myfyrio yn ddistaw a 'dwys, ac yn dyfal barhau mewn gweddi am i'r Arglwydd arwain fy meddwl i roddi attebiad priodol. Canys yr oeddwn i wedi bod trwy yr holl amser yn methu penderfynu i ba un o'r Galwadau y rhoddwn Attebiad cadarnhaol. Gallaf ddywedyd heddyw mai dyna un o'r adegau mwyaf pwysig a fu ar fy meddwl yn ystod fy holl oes. Ond o'r diwedd daeth yr amser i fyny, ac yr oedd yn rhaid i mi roddi attebiad cadarnhaol i'r naill Alwad neu y llall. Pan aethym atti i ysgrifenu yr oedd y fath betrusdod yn fy meddwl fel yr ysgrifenais attebiad cadarnhaol i bob un o'r tair Galwad. Rhoddais y tri attebiad yn fy llogell, ac aethym fy hun tua'r Llythyrdy yn y Bala, gan weddio yn yn daerach, daerach, ar i Dduw fy nhadau roddi ei sel gymeradwyol ar fy ngwaith yn atteb. Sefais gerllaw y Llythyrdy gan ocheneidio, a phenderfynais y rhoddwn y llythyr cyntaf y rhoddwn fy llaw arno yn y Llythyrdy. Ac erbyn i mi edrych y ddau lythyr oedd ar ol yn fy llogell gwelwn mai yr Alwad i Eglwysi Bagillt a Flint oeddwn wedi atteb yn Gadarnhaol. Ac yno yr aethym. Yr oedd yr addewid i mi am gyflog am fy llafur yn llawer uwch yn yr Eglwysi eraill, ond i Bagillt a Flint yr aethym; ac os oedd y Cyflog yn fychan mewn arian yr oedd bendith y Celwrn Blawd yn gwneud y bwlch i fyny, fel na bum mewn eisieu ddim daioni drwy y blynyddoedd y bum yno. Hwyrach fod llawer o weinidogion yn fyw yn awr wyr am fendith y Celwrn Blawd yn gystal a minau."
Cynhaliwyd y Cyfarfod iw neillduo i gyflawn waith y weinidogaeth yn Bagillt a Flint ar y 3ydd a'r 4yd o Fehefin 1851 a cheir yr hanes fel y canlyn yn y Dysgedydd Gorphenaf 1851,—
"Y noswaith gyntaf yn Bagillt pregethodd y Parch. W. Griffith, Caergybi a'r Parch. M. Jones, Bala. Ar yr un pryd yn Flint pregethodd y Parch. J. Jones, Sion a'r Parch T. Edwards, Ebenezer. Bore dranoeth yn Bagillt dechreuwyd gan y Parch. J. Griffith, Bwcle. Eglurwyd ac amddiffynwyd y drefn Gynulleidfaol o lywodraeth Eglwysig gan y Parch. M. Lewis, Treffynon. Gofynwyd yr holiadau gan y Parch T. Edwards, Ebenezer, diweddar Weinidog y brawd ieuane, y rhai a attebwyd er boddlonrwydd i bawb. Gweddiodd y Parch W. Griffith, Caergybi, am fendith yr Arglwydd ar y gwaith pwysig a gymerodd le. Traddodwyd y Cyngor i'r gweinidog ieuanc gan ei ddiweddar athraw y Parch. M. Jones, Bala; ac i'r Eglwys gan y Parch H. Pugh, Mostyn. Terfynwyd y Cyfarfod trwy weddi gan y Parch. O. Owens, Rhesycae. Am 2 pregethodd y Parch. J. Griffith, Bwcle, a'r Parch. W. Griffith, Caergybi. Am 7 yn y Capel Cynulleidfaol pregethodd y Parch. W. Lloyd, Wern, a'r Parch T. Edwards, Ebenezer. Ar yr un pryd yn ngapel y brodyr Wesleyaidd pregethodd y Parch. T. B. Morris, Rhyl a'r Parch. W. Parry, Llanarmon."
Ni byddai allan o le i nodi yma y rhan olaf o'r alwad fel y gallo y wlad weled y gwelliant mawr sydd yn bod yn nghynhaliaeth y weinidogaeth. Dywed y 73 aelodau oedd yn. Bagillt a'r 37 oedd yn Flint eu bod yn ymrwymo i wneuthur a allom er eich cynhaliaeth a'ch cysur yn mhob ystyr. Y 'swm yr ydym yn ei addaw yn bresenol ydyw Deg punt ar hugain yn Flynyddol. Ionawr 1851.
Bu yn bur llwyddianus yn Bagillt a Flint, a thra yno cliriodd y ddyled ar gapel Bagillt, a sicrhaodd dir i roi Capel newydd arno yn Flint.
Yn ei berthynas ai arhosiad yn Bagillt mae ganddo y nodiad canlynol,—
"Wedi dyfod i sefydlu yn Bagillt gwelais fy mod wedi dyfod i aros i ganol maesydd rhyfeloedd OWAIN GWYNEDD. Ac un o'r pethau cyntaf a wnaethym oedd ceisio dyfod yn hyddysg yn hanes y gwr mawr hwnw. Fodd bynag wrth ddarllen hanes Owain penderfynais gyfansoddi yr awdl sydd yn y Gyfrol a gyhoeddais. Cyfansoddais hi oll yn fy oriau hamddenol, a hyny yn hollol yn annghysylltiedig ag unrhyw wobr. Gan y byddai fy nheithiau Gweinidogaethol cyntaf yn fy rhwymo i fyned drwy lawer o hen faesydd rhyfeloedd OWAIN cyfansoddwyd llawer o'r awdl ar y crwydriadau hyny, ac mae yn y Llyfr yn hollol fel yr Ysgrifenwyd hi ar y prydiau crybwylledig."
Erbyn hyn yr oedd ei glod fel pregethwr a dawn newydd yn ymledu, a'r galwadau am ei wasanaeth yn amlhau. Yn Chwefror 1852 derbyniodd Alwad daer i ddod yn weinidog i'r Eglwys yn Great Jackson Street, Manchester, yr hon ar ol dwys ystyriaeth a wrthodwyd ganddo. Yr oedd y cyflog addewid yn Driugain Punt.
Yn Rhagfyr 1855 derbyniodd alwad unfrydol i fyned i weinidogaethu i'r Eglwys yn Brymbo, ac addawent o Gyflog Ddeuddeg punt a Deugain gyd a chwe sul yn rhydd yn y flwyddyn. Derbyniodd yr Alwad, a gweithiodd yn egniol a llwyddianus yno. Cafodd gryn lafur gyd a'r Capel Newydd godwyd yn Brymbo gan i hwnw pan ar haner ei godi gael ei daflu i lawr gan ruthrwynt ystormus. Bu yn lafurus hefyd gyd a'r achos yn Wrexham, yr hwn pan gymerodd ef ei ofal oedd fel llin yn mygu, ond llwyddodd i symud ei safle, a chodi capel newydd yno.
Pan yn Brymbo a Gwrecsam cafodd gynig galwad i Newmarket[2], Sarn a Waenysgor, yn olynydd i Scorpion a chynygient o Gyflog Haner can punt a thy; ond gwrthododd hi.
Yn Mehefin 1862 cafodd Alwad Unol o Eglwys Bethesda Arfon, ac addawent o Gyflog Gant a haner. Dechreuodd ar ei Weinidogaeth yn Bethesda y Sabboth cyntaf sef y 3ydd o Awst 1862. Cynhaliwyd ei Gyfarfod Sefydlu ar yr 11 a'r 12 o Hydref 1862. Y noswaeth gyntaf pregethodd Y Parch: E. Stephen, Tanymarian, oddiar Heb: 4, 14-16; a'r Parch R. Thomas, Bangor, oddiar Rhuf: 5, 8. Bore Sul pregethodd Y Parch. T. Edwards, Ebenezer, oddiar Math. 27, 3, 4; a'r Parch. H. Pugh, Mostyn, oddiar 1 Cor: 15, 58. Yn y prydnawn Parch. D. Griffith, Portdinorwic, oddiar Ioan 14, 1-3. A'r nos Parch. D. Roberts, Carnarvon, oddiar Salm 136, 23; a'r Parch. H. Pugh, Mostyn, oddiar Ioan 14, 19. Bu yn neillduol lwyddianus a phoblogaidd tra y bu yn Bethesda, a llanwodd y Capel fel nad oedd yno Sedd iw gosod yn yr holl gapel pan yr ymadawodd o'r lle. Yr oedd hefyd wedi myned yn un o'r pregethwyr mwyaf poblogaidd yn y wlad y pryd yma, ac yn hoffus gan ei holl Frodyr yn y Weinidogaeth yn y cylch, megis, Tanymarian; Ap Vychan; Gwalchmai; Dewi Ogwen; J. R.; Herber; Williams, Bangor; Griffiths, Amana; Griffiths, Bethel; &c. Yr oedd galwadau parhaus am dano i Bregethu, Beirniadu, a Darlithio. Cymerai ddyddordeb mawr yn Ngyfarfodydd Llenyddol y Gymdogaeth, ac yn neillduol felly yn Eisteddfod Gadeiriol Cymreigyddion Bethesda; ac Eisteddfod Flynyddol Annibynwyr Bethesda. Yr oedd ef a Tanymarian yn anhebgorion yr Eisteddfodau hyn. Yn Nhymor ei Weinidogaeth ef yma y sefydlwyd yr achos yn Treflys ac yr adeiladwyd y Capel cyntaf yno. Un gauaf rhoddodd i wyr Ieuanc y Gymdogaeth o bob Enwad gyfres o Ddarlithodd rhad ar "Y Gwr Ieuanc." "Y Gwr Ieuanc." Y rhai ar ol hyny a drefnodd yn Ddarlith boblogaidd, a bu gofyn mawr am dani ar hyd a lled Cymru. Yr oedd y Gyfres yn neillduol boblogaidd pan eu traddodwyd gyntaf o dan Gapel Bethesda; a chododd awydd mewn llawer gwr ieuanc i ragori, ac mae amryw yn fyw heddyw addefant iddynt gael eu deffro gan Hwfa yn y Darlithoedd hyny. Ond tua diwedd Haf 1867 dechreuwyd sibrwd fod ei fryd ar symud i Lundain; ac ar y 4ydd Awst 1867 rhoes rybudd i'r Eglwys yn Bethesda ei fod wedi derbyn galwad i Fetter Lane, Llundain, ac wedi ei hatteb yn Gadarnhaol; a thraddododd ei bregeth olaf fel gweinidog yn Bethesda ar y 10'fed o Dachwedd 1867 (Deunaw mlynedd a'r hugain i'r diwyrnod y bu farw) oddiar Heb. 1, 1.
Dechreuodd ei Weinidogaeth yn Llundain ar yr 17eg o Dachwedd 1867. Bu yn dra llwyddianus a phoblogaidd yma drachefn, a chasglodd yn nghyd lond Capel Fetter Lane o Gymry Ieuanc Llundain. Gwnaeth waith mawr yma hefyd. Cliriodd yr hen ddyled, a helaethodd y Capel. Ymdaflodd i holl symudiadau Cymreig y brifddinas, a gwnaeth gyfeillion, o amryw o'r Cymry mwyaf amlwg yno. Yr oedd Yr oedd yn dra awyddus i ddychwelyd i Gymru, ac yn neillduol felly i Fôn, ei Fam Wlad. Amlygodd hyny iw gyfeillion, o dro i dro.
Yn Chwefror 1870 anfonwyd galwad unfrydol iddo o Amlwch, a chafodd lythyrau taer yn erfyn arno gydsynio oddiwrth yr hen Weinidog y Parch: Wm. Jones; ac oddiwrth y Parch. W. Griffith, Caergybi, ond methodd weled ei ffordd yn glir iw derbyn.
Yn Mawrth 1871 derbyniodd alwad unfrydol o Eglwys Hyde Park, Pennsylvania, ond gwrthododd hon drachefn. Yn Tachwedd 1875 anfonodd Eglwys Park Road, Lerpwl i ofyn ei ganiatad i osod ei enw o flaen yr Eglwys ond gwrthododd.
Yn Chwefror 1877 derbyniodd alwad unfrydol i Ruthin, yr hon a wrthododd hefyd.
Yn Ionawr 1881 derbyniodd alwad o Lanerchymedd a derbyniodd hi, a bu yno yn Gweinidogaethu hyd Medi 1887 pryd y rhoes rybudd i'r Eglwys y byddai yn ymadael. Tra yn Llanerchymedd codwyd ty i weinidog y lle. Yn mis Hydref 1887 derbyniodd Alwad o Llangollen lle y bu yn gwasanaethu hyd y daeth i deimlo fod henaint yn trymhau, ac yr argyhoeddwyd ef mai ei ddyledswydd oedd ymryddhau o ofal Gweinidogaethol, yr hyn a wnaeth yn y flwyddyn 1893 ac yr ymneillduodd i fyw i Rhyl lle y terfynodd ei yrfa.
Tra yn Llangollen cliriodd ymaith yr hen ddyled ar Gapel Trefor.
CYFNOD BARDDONI.
Yr hanes cyntaf sydd genym am dano fel Bardd sydd mewn nodiad o'i eiddo ef ei hun, yr hwn sydd fel y canlyn,—
"Yn y flwyddyn 1848 yr oedd Beirdd Mon wedi eu pensyfrdanu ag ysbryd i gyfansoddi Carolau, ac o dan ddylanwad y cyffrawd hwnw codwyd rhyw fath o ysfa ynof finau i geisio gwneud Carol, a phan oeddwn yn dyrnu ceirch yn ysgubor fy nhad yn nghanol Rhostrehwfa dechreuais feddwl am ddechreu gwneud y Garol. Bum yn hir yn ceisio dyfalu pa fesur a ddewiswn, ac wedi maith ystyried dewisais Agoriad y Melinydd,' yr hwn oedd yn fesur poblogaidd iawn yn Mon y dyddiau hyny. Nid bychan ydyw y mwynhad fyddaf yn ei gael yn awr ac eilwaith wrth gofio yr hwyl fawr fyddwn yn ei gael yn yr hen ysgubor wrth ddyrnu yr ysgyb geirch a'r Miller's Key. Ac yr wyf yn cofio yn dda i mi gael y fath hwyl wrth ddyrnu a barddoni nes torodd y ffust yn fy llaw."
"Ond modd bynag er maint oedd fy ffwdan gorphenwyd y Garol fel y mae yn y llyfr, ac y mae yn y llyfr yn hollol fel y gwnaed hi yn yr Ysgubor." Gweler oddiwrth hyn ei fod yn 26ain oed cyn dechreu Barddoni.
Aeth i Eisteddfod Freiniol Aberffraw yn y flwyddyn 1849, ac fel hyn yr ysgrifena am hono.
EISTEDDFOD FREINIOL ABERFFRAW 1849.
"Yr oedd disgwyl mawr am yr Eisteddfod hon yn Môn, a hyny oherwydd ei bod yn cael ei galw yn Eisteddfod Freiniol. Yr Eisteddfod hon oedd y gyntaf erioed i mi fod ynddi. Yr Archdderwydd yn yr Eisteddfod hon, oedd y Parch David James (Dewi o Ddyfed) Kirkdale, Liverpool, a bardd yr Orsedd ydoedd Mr. David Griffydd (Clwydfardd). Cynaliwyd Gorsedd urddasol yno ar gae glâs, heb fod yn mhell oddiwrth y Babell. Daeth llawer ymlaen at yr Orsedd i dderbyn urddau o law yr Archdderwydd."
"Nid oedd neb yn cael eu harholi cyn derbyn urddau yn y dyddiau hyny fel yn y dyddiau hyn. Yr unig beth oedd yn anghenrheidiol i dderbyn Urdd Bardd y pryd hwnw, oedd derbyn tystiolaeth oddiwrth Fardd yr Orsedd y gellid gwneud bardd o hono. Ac ar y dystiolaeth yna, y derbyniodd y personau canlynol eu hurddau barddonol yn Eisteddfod Aberffraw 1849."
| William Powers Smith | • • • | — | (Gwilym Arfon) |
| Owen Edwards | • • • | — | (Owain Ffraw) |
| Robert John Price | • • • | — | (Gweirydd ap Rhys) |
| William Williams | • • • | — | (Gwilym Bethesda) |
| Samuel Owen | • • • | — | (Sâm o Fôn) |
| Evan Jones | • • • | — | (Ieuan Ionawr) |
| Robert Roberts | • • • | — | (Macwy Môn) |
| Rowland Williams | • • • | — | (Hwfa Môn) |
| John Hughes | • • • | — | (Cadell) |
| Daniel Hugh Evans | • • • | — | (Daniel Ddu o Fon) |
| William Lewis | • • • | — | (Gwilym Gwalia) |
| William Williams | • • • | — | (Gwilym Cefni) |
| William Trevor Parkins | • • • | — | (Gwilym Alun) |
| Robert Evans | • • • | — | (Trogwy) |
| John Edwards | • • • | — | (Ioan Dyfrdwy) |
| John Robert Jones | • • • | — | (Arfon Eilydd) |
| John Hughes | • • • | — | (Ioan Alaw) |
| David Williams | • • • | — | (Bardd Lleifiad) |
| Parch John Hugh Williams | • • • | — | (Cadvan) |
| Parch Hugh Owen | • • • | — | (Meilir) |
| Parch Hugh Norris Lloyd | • • • | — | (Bleddyn o'r Glyn) |
"Diwrnod o flaen yr Orsedd, cyhoeddwyd y rhoddid gwobr o Gini am yr Englyn goreu i Syr John H. Williams, Bodelwydden, erbyn boreu yr Orsedd, yr oedd yr Ysgrifenydd wedi derbyn deg o Englynion ar y testyn, a chefais inau yr anrhydedd o fod yn ail oreu, a hyny o dan feirniadaeth (Iocyn Ddu), un o feirniaid y Gadair fyth gofiadwy hono."
"Dyna y tro cyntaf erioed i mi anfon llinell i gystadleuaeth, a synais yn fawr fy mod yn teilyngu lle mor anrhydeddus yn nghystadleuaeth Eisteddfod oedd yn cael ei galw yn Freiniol, a hyny gan un o feirniaid y Gadair."
Y gwr a ddaeth ymlaen i dderbyn y wobr, oedd Mr. H. Beaver Davies, Llanerchymedd. Ar ol hyn, cefais inau fy ngwahodd gan y Llywydd ar y Llwyfan i adrodd fy Englyn yr hwn oedd yn ail oreu, ond er hyny derbyniais wobr lawer mwy ei gwerth na'r Gini, am yr ail Englyn, ar hyny galwodd y llywydd ar i awdwr yr Englyn ail oreu ddyfod i fynu i'r Llwyfan, i adrodd ei Englyn, a chyn bod y gair o'i enau aethym i'r llwyfan fel yr oeddwn, i adrodd fy Englyn. A dyna y tro cyntaf erioed i mi geisio dringo ar Lwyfan Eisteddfod i adrodd Englyn."
"Dyma yr Englyn i Syr John H. Williams, fel yr adroddwyd ef ar y Llwyfan yn Eisteddfod Aberffraw, a'r Englyn a farnodd Iocyn Ddu, yn ail oreu."
Hynaws wladgarwr hynod—yw Gwilym,
A gwawl i'r Eisteddfod;
Pur a glân y pery ei glod
Oesau y ddaear isod.
Yn Eisteddfod Gadeiriol Llanfair-Talhaiarn calan 1855 yr ymgeisiodd gyntaf am y Gadair, ac enillodd hi. Y testyn oedd Gwaredigaeth Israel o'r Aipht. Dyma y Feirniadaeth ar Awdl Hwfa fel yr anfonwyd hi i'r Eisteddfod, ac y darllenwyd hi yno,—
That signed Jethro' was one of the smoothest probably ever composed within the metrical rules which govern the Awdl' (mesurau caethion). It displayed a great deal of talent, but in parts it was too minutely historical, and somewhat wanting in poetic fire. It was, however, deemed well worthy of the prize.
Cadeiriwyd ef yno.
Yn yr un flwyddyn ymgeisiodd am y Gadair yn Eisteddfod Gadeiriol Llanfachreth Mon. Y testyn oedd Awdl ar Y Bardd." Y Beirniaid oeddynt Dewi o Ddyfed, a Gwalchmai. Dyfarnwyd ei Awdl ef yn oreu a Chadeiriwyd ef.
Yn 1858 enillodd ar y Cywydd Y Gweddnewidiad" yn Eisteddfod Genedlaethol Llangollen, pryd y Cadeiriwyd Eben Fardd am ei Awdl ar Faes Bosworth."
Yn 1860 enillodd y Brif Wobr am Awdl Goffa i Ieuan Glan Geirionydd. Y tro nesaf ymgeisiodd am Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol yn Ngaernarfon yn 1862. Y testyn oedd, "Y Flwyddyn." Y Beirniaid oeddynt, Caledfryn; Nicander; a Gwalchmai. Mae yn eithaf hysbys fod dyfarniad Nicander o blaid Awdl Eben Fardd, tra yr oedd Caledfryn a Gwalchmai yn gosod Awdl Hwfa yn oreu. Felly Hwfa Gadeiriwyd. Heblaw a enwyd yr oedd y Prif Feirdd canlynol hefyd yn cystadlu am y Gadair;—Dewi Wyn o Esyllt; Elis Wyn o Wyrfai; ac Ioan Emlyn; ynghyd ag wyth eraill.
Yn 1866 ymgeisiodd am y Gadair yn Eisteddfod y Cymry yn Nghastell Nedd am yr Awdl Goffa "Galar Cymru ar ol Alaw Goch," a dyfarnwyd ef yn oreu a Chadeiriwyd ef.
Yn 1867 ymgeisiodd am y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Caerfyrddin am yr Arwrgerdd ar "Owain Glyndwr," a dyfarnwyd ef yn oreu a choronwyd ef yno. Y Beirniaid oeddynt, Petr Mostyn, a Llew Llwyvo. Yn 1873 ymgeisiodd drachefn am y Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol y Wyddgrug. Y testyn oedd "Caradoc yn Rhufain." Cyhoeddwyd ef yn fuddugol a Chadeiriwyd ef. Y Beirniaid oeddynt, —Tafolog; Trebor Mai; a Ioan Arfon.
Yn 1878 ymgeisiodd am y Gadair drachefn yn Eisteddfod
Genedlaethol Birkenhead am yr Awdl ar Ragluniaeth. Cyhoeddwyd
ef yn fuddugol a Chadeiriwyd ef. Y Beirniaid oeddynt,—Hiraethog;
Islwyn; ac Elis Wyn o Wyrfai. Yr oedd y Beirdd canlynol hefyd.
yn y gystadleuaeth yma.—Tudno; Tafolog; a Dewi Wyn o Esyllt.
Mae yn eithaf hysbys ei fod yn ymgeisydd am y Gadair yn
Eisteddfod Genhedlaethol Llundain yn 1887 ar" Victoria" pryd y
Cadeiriwyd Berw. Y beirniaid yno oeddynt, Dyfed; Tafolog, ac Elis Wyn o Wyrfai. Ymgeisiodd hefyd am y Gadair yn Eisteddfod
Genhedlaethol Pwllheli. Y testyn oedd Noddfa." Cadeiriwyd
Dyfed yno. Yn ychwanegol at hyn gallwn wneud yn hysbys fod yr
ysbryd Cystadlu wedi ei ddilyn hyd ochr y bedd, a phan y tu hwnt
i'w bedwarugain mlwydd oed. Yr oedd pan y tarawyd ef yn sal o'r
clefyd y bu farw o hono, sef yn mis Medi 1905, bron wedi gorphen
Awdl ar "Yr Ewyllys" ar gyfer Eisteddfod y Calan yn Utica, yr
Unol Daleithiau.
.jpg)