Cofiant Richard Jones Llwyngwril (testun cyfansawdd)
| ← | Cofiant Richard Jones Llwyngwril gan Evan Evans, Llangollen |
| I'w darllen pennod wrth bennod gweler Cofiant Richard Jones Llwyngwril |
Gellir darllen y testun gwreiddiol fel rhith lyfr ar Bookreader
COFIANT
RICHARD JONES,
LLWYNGWRIL.
GAN EVAN EVANS,
LLANGOLLEN, GYNT O'R ABERMAW.
LLANGOLLEN:
ARGRAFFWYD GAN HUGH JONES.
1854.
RHAGYMADRODD.
Cymerais mewn llaw y gorchwyl o gyfansoddi Cofiant Mr. Richard Jones, Llwyngwril, nid oddiar dybiaeth am danaf fy hun fy mod yn gymwysach i hyny nag eraill, ond fy mod wedi cael helaethach manteision i wybod am dano ef na nemawr o'm cyfeillion. Ac hefyd oblegid iddo ef ei hun amlygu amryw weithiau, os ystyrid y byddai rhyw gymaint o'i hanes ef yn werth i'w roddi mewn argraff, mai "Bachgen y Beddmo" oedd i wneyd hyny. Wrth ddarlunio fy hen gyfaill 'n gwahanol amgylchiadau ei fywyd o'i febyd i'w farwolaeth, bernais nad oedd bosibl rhoddi darluniad cywir o hono yn ei wir gymeriad, fel y gallai pawb a'i gwelent ef ddywedyd, 'Dyma Richard Jones, Llwyngwril', heb ei ddangos yn ei ddull priodol ei hun bron yn yr oll a wnai ac a ddywedai. Teimlais radd o anhawsder weithiau i wybod pa le i osod y llinell derfyn i'w bethau digrifol diniwaid ef, ymhlith ei rinweddau disglaer. Os aethum ambell waith yn lled helaeth yn y dysgrifiad o honynt, mae'n hawdd i'r darllenydd hynaws fy esgusodi pan y gwel fod mwy o ddiniweidrwydd ynddynt nag sydd o ddrwg moesol. Yr ydwyf yn ymwybodol mai nid awydd i wneyd gwrthddrych ein Cofiant yn destun digrifwch a gwawdagedd genyf mewn golwg, ond rhoddi darluniad cywir o hono ef fel Dyn, Cristion, a Phregethwr. Pa mor bell у mae'r amcan hwn wedi ei ennill, nid oes genyf ond gadael i'r rhai a'i hadwaenent ef farnu.
Bwriedais yn y dechreu gyfleu amryw o Bregethau R. J. yn ei Gofiant, ond erbyn hyn yr wyf wedi cael gwell cyfle i farnu nad ellir gwneuthur hyny: oblegid ymhlith yr ychydig nifer o honynt a ddaethant i'm llaw, nid oedd yn eu mysg gymaint ag un o'i bregethau goreu ef. Ac am hyny nis gallesid gwneuthur tegwch ág ef fel pregethwr heb gael rhai o'r goreuon. Mae'n ofidus gan lawer o'i gyfeillion, heblaw fy hunan, erbyn hyn, na buasem wedi digwydd cofnodi ei bregethau ef wrth eu gwrandaw. Eto ni a hyderwn fod rhyw ddarn au o honynt yn nghof miloedd o'r rhai a'i gwrandawsant, a hyny er eu tragywyddol lesâd.
Dymunwyf gyflwyno fy niolchgarwch i'm cyfeillion a'm hanrhegasant â'u hysgrifau, y rhai a gynwysent amryw ddefnyddiau at y Cofiant hwn. Ni ddefnyddiais yn gyflawn yr hyn a anfonasant ataf, ond cymerais fy rhyddid i ddethol yr hyn a ymddangosai i mi yn fwyaf i'm gwasanaeth. Yr un modd y teimlwyf yn ddiolchgar i'r Beirdd hefyd am eu Henglynion.
Gobeithiwyf mai nid difyrwch yn unig a fwynha y darllenydd oddiwrth y Cofiant hwn, ond y defnyddir ef ganddo er ei addysg a'i wir lesâd
E. EVANS
Llangollen, Mai, 1854.
COFIANT
RICHARD JONES.
Pennod I.
HELYNTION BOREUDDYDD EI FYWYD.
Y MAE enw Richard Jones, Llwyngwril, bron mor adnabyddus yn Nghymru ag ydoedd enw Samuel y proffwyd yn Israel. Ac os braint i'w gymydogion ydyw bod enw y pentref crybwylledig mor gyhoeddas ag ydyw ei enw yntau, iddo efyn benaf y maent yn ddyledus am hyny.
Ei rieni oeddynt John a Gaynor William, yn byw mewn tyddyn a elwid Tŷ Du, yn gyfagos i bentref Llwyngwril, yr hwn sydd ar làn y môr ynghyffiniau deheuol sir Feirionydd. Yr oeddynt o ran eu hamgylchiadau bydol yn lled gysurus fel amaethwyr cyffredin. Yr oedd ganddynt amryw blant heblaw gwrthddrych ein cofiant presenol. Ychydig o fanteision dysgeidiaeth oedd y pryd hwnw yn y gymydogaeth na'r wlad oddi amgylch, ac nid llawer o gymwysderau oedd mewn ambell un a gymerai arno fod yn ysgolfeistr i lenwi ei swydd; ac mae'n dra thebygol mai ychydig o rïeni a edrychent ar ddysgeidiaeth i'w plant ond fel peth diwerth a diangen rhaid. Fodd bynag, cafodd Richard Jones gyfranogi o'r manteision oedd o fewn ei gyraedd ef, o'r fath ag oeddynt, a'r cwbl a ddysgodd efe oedd darllen yr iaith Gymraeg. Am rifo ac ysgrifenu, ymddengys na fedrodd efe fawr ar hyny trwy ei oes, yr hyn yn ddiau a fu yn golled ddirfawr iddo.
Amlygai er yn fachgen fod ganddo ef feddwl cryf a bywiog; ond nid cymaint oedd ei awydd i ymaflyd mewn unrhyw alwedigaeth ag a ddylasai fod. A phan yr ymaflai mewn rhyw orchwyl, yr oedd ei ddull an-neheuig ef yn ei gyflawni yn wahanol i fechgyn eraill, ac yn ei wneuthur yn wrthddrych chwerthiniad gan y rhai a'i gwelent. Pan y canfyddid ef yn dyfod i'r maes ynghanol prysurwch y cynhauaf, dywedai y llanciau mewn crechwen, "Dyma yntau yr hen Elsnore yn dwad." Ni wyddent pa iaith nac o ba ystyr oedd yr enw hwn, ond arferent ef fel enw o ddigrifwch a gwawd. Gorphwysai ei achos yn drwm ar feddwl ei rieni, a dywedai ei dad mewn soriant a thosturi, "Ni wn i yn y byd beth i wneyd o Dic yma, a wyddost'ti, Gaynor? Rwy'n meddwl y byddai'n well i ni ei roi yn grýdd gyda Wil ei frawd, hwyrach y daw o yn grydd go lew." At William yr aeth, ac yno y bu yn ceisio trîn y gwrychyn a'r mynawyd; ond os drwg cynt, gwaeth gwed'yn. Ni fedrai ei frawd ychwaith wneyd fawr o hono yn y gryddiaeth, yr oedd yn fwy aflerw na neb ynddi, fel yr oedd yn bleser gan segurwyr gyrchu i siop Wil Siôn i edrych ar Dic yn gweithio. Fodd bynag, glynodd yn y grefft hon amser maith, ac aeth o'r diwedd yn enw o feistr ei hunan. Cymerodd ei dad dŷ iddo ef yn y pentref. Ac fel yr oedd Richard yn hoff o fyned yn hwyr i gysgu gan ei awyddfryd i ddarllen, ac aros yn lled hir yn ei orweddfa y boreu, llwyddodd gyda'i dad i gael gwely yn nghwr ei weithdy, fel y caffai fwynhau ei gŵsg gyda mwy o lonyddwch a thangnefedd nag a gawsai yn nhŷ ei rieni. Yn ei gaban ei hun y rhan amlaf y bwytäai ei luniaeth; ac yno y gwelid yn y naill gwr, gelfi a defnyddiau y gryddiaeth, ac yn y cwr arall tua'r aelwyd, y gwelid y ford, yr hon a ddaliai y dorth a'r ymenyn, a hen lyfrau, gyda chymysg o lwch nid ychydig. Dilynodd ei alwedigaeth am rai blynyddau; teithiai i ffeiriau a gynelid yn. Harlech Ffestiniog, Dinas Mowddwy, Bala, ac amryw fanau ereill, i werthu esgidiau ond yr oedd ei waith yn ddiarhebol wael, obiegid dattodai ei bwythau mewn llai o amser nac у buasai ef yn ei gwneuthur. Mae'n gôf gan ysgrifenydd y cofiant hwn i'w dad gael pâr ganddo ef, y rhai ni pharasant ond ychydig ddyddiau. Clywodd hefyd wraig yn ddiweddar yn crybwyll ei bod hi yn cofio Richard Jones o Lwyngwril yn dyfod a phâr o esgidiau newyddion iddi hi pan oedd yn eneth fechan, ac i'w thad ei hanfon y boreu hwnw i gyrchu y ceffylau o'r ffrîdd fel y cychwynai y teulu ' i sasiwn y Bala. Hi a aeth ar redeg yn yr esgidiau newyddion trwy y gwlith; ac erbyn iddi ddychwelyd i'r tŷ, yr oedd ei thraed drwy yr esgidiau newyddion! Ni fynegir hyn gydag un gradd o ddannodiaeth, ond er mwyn rhoddi ychydig engreifftiau o'i anfedrus. swydd a'i aflerwch, er dangos nas medrai wneuthur dim fel dyn arall yn gyffredin, er ceisio ei oreu. Chwanegir un eto. Pan oedd efe gyda'r Milisia, gwelid nad oedd Richard yn hollawl fel dyn arall. Pan oeddid yn addysgu y milwyr newyddion hyn i drin eu harfau, a'r hyn a berthynai i'w swydd, ym ddangosai ef yn fwy anfedrus yn hyny na'r cyffredin. Dygwyddodd iddynt un diwrnod ddyfod i'w gymydogaeth i dderbyn yr addysgiad hwn, yn enwedig i drin y gwn. Wedi iddynt osod marc i annelu ato, wele daeth tro Richard Jones i gynnyg. Crynai drwyddo wrth barotoi ei wn; a chynnygiai ollwng yr ergyd, ond methai gan ofn. Er nad oedd y rhai oedd gyfagos iddo ddim heb arswyd arnynt am eu heinioes, eto nis gallent ymatal rhag chwerthin am ei ben. O'r diwedd gollyngodd yr ergyd allan, ac i ba le yr aeth ond i'r ddaear ychydig latheni oddiwrtho! Dro arall, rhoes ddefnydd dwy ergyd ar unwaith yn ei offeryn; ac yn ngollyngiad hwnw allan, gwrthdarawyd ef ganddo nes ydoedd yn ymestyn ar wastad ei gefn—ac yn ei fawr ddychryn gwaeddai'n grôch, gan ddywedyd, " Na-na'n widdionedd i, thaetha i ergyd byth ond hyny—na-na'n widdionedd i". Mae yr amgylchiad hwn yn dangos mai nid ceisio bod yn anhylaw yr ydoedd. Gobeithir y daw rywdro yn fwy medrus mewn rhywbeth nag oedd yn y pethau hyn, onide ni byddai yn wrthddrych teilwng o goffadwriaeth; ond y mae yn gyfiawnder â'r oes iddi wybod am ryw gymaint o ddiffygion y sawl a gofientir, yn gystal ag am eu rhinweddau. Felly hefyd nid hawdd yw rhoddi darluniad teg o'r brawd Richard Jones, heb wneuthur hyny ag yntau.
Nid oes genym hysbysrwydd helaeth am ei ymgyflwyniad yn aelod eglwysig, ond ymddengys mai gyd a'r Trefnyddion Calfinaidd yr ymunodd gyntaf yn moreuddydd ei oes, ac iddo dreulio amryw flynyddoedd gyda hwynt. Yr oedd ei frawd William hefyd yn aelod gyda'r cyfryw enwad. Aeth eu mam i'r gyfeillach grefyddol gyda hwy; a beth a ddigwyddai fod yno y tro hwnw ond rhyw bregethwr yn trin cyflwr William, ac yn ei holi ef yn lled drwm; ac yn niwedd y prawf, dywedai y gwr fod eisiau ei "ail-bobi" ef. Tramgwyddodd yr hen wraig yn ddirfawr yn wyneb y triniad hwnw ar ei bachgen hi, a dywedai mewn soriant wrth yr athraw ei bod hi wedi "pobi" digon ar Wil y tro cyntaf; ac felly, hi ganodd yn iach iddynt, ac ni ddaeth yno byth mwyach, ond gwerthfawrogodd ei chyfleusderau i fyned i'r man lle trinid cyflyrau dynion yn ysgafnach.
Tua'r flwyddyn 1804, ymadawodd Richard Jones â'r Trefnyddion. Beth a fu yr achlysur penodol o hyn, nis medrwn wybod gydag eithaf manylwch. Dywed yr oedranus a'r hybarch Mr. Lewis Morris, yr hwn a fagwyd yn yr un gymydogaeth âg ef, fel hyn, "Nid oes genyfi'w ddweyd am Richard Jones amgen na da hyd y gwelais i. Bu gyda'r Trefnyddion am amryw flynyddau,—pa faint, nis gwn. Gwnaeth ei frawd William, yr hwn hefyd oedd yn aelod gyda ni, rywbeth ag oedd yn galw am gerydd eglwysig; ac yn hytrach nag ymostwng dan y cerydd, efe a ymadawodd â ni; ac yn yr amser hwnw, ymadawodd Richard hefyd, ond yn gwbl ddigerydd a didramgwydd." Yn ei ymawiad â'r Trefnyddion, erfyniai ar y Parch. H. Pugh o'r Brithdir ddyfod i bregethu i Lwyngwril, â'r hyn y cydsyniodd y gwr enwog hwnw; ac yn ddioed, ymunodd R. Jones, a phump neu chwech o rai eraill, yn yr eglwys. Dyma ddechreuad yr achos Annibynol yn y parth hwn o'r wlad. Y pryd hwnw, daeth un Lewis Pugh, yr hwn oedd bregethwr cynnorthwyol, i Lwyngwril i gadw ysgol ddyddiol, yr hyn oedd yn fanteisiol i'r achos yn ei gychwyniad. Wedi dyfodiad y Parch. James Griffiths (yn awr o Dyddewi) i weinidogaethu yn Machynlleth a Thowyn, rhoes yr ychydig gyfeillion yn Llwyngwril eu hunain i'w ofal ef i'w bugeilio yn yr Arglwydd; a thua'r flwyddyn 1810, adeiladwyd yno addoldy. Nid oedd gan y gymdeithas fechan cyn hyny ond ystafell wael ac anfanteisiol iawn i addoli ynddi. Yn wyneb fod anghenrheidrwydd ar Mr. Griffiths i fyned yn fynych i sir Benfro, ac nad allai oblegid hyny ymweled â Llwyngwril ond anaml iawn, cydsyniodd y cyfeillion yn y lle hwn, ac yn Llanegryn a Thowyn, i roddi galwad i'r Parch. D. Morgan (yn awr o Lanfyllin) i weinidogaethu iddynt. Ar eu deisyfiad hwy, yn nghyda thaer annogaeth gweinidogion Meirion a Maldwyn, cydsyniodd â'u cais, ac urddwyd ef yn Nhowyn yn y flwyddyn 1813. Arferai Mr. Morgan ddyfod i'r manau crybwylledig yn fisol am yspaid chwe blynedd cyn ei ordeinio, er ei fod yn byw yn sir Aberteifi. A phan y symudodd efe i Machynlleth, rhoddwyd galwad i'r Parch. H. Lloyd i lenwi y cylchoedd hyn. Yr oedd R. J. yn un o'r rhai blaenaf a annogai yr enwogion crybwylledig i ddyfod yno.
Canfyddwyd fod R. Jones yn feddianol ar wybodaeth a doniau helaethach na'i gyfeillion; am hyny, annogwyd ef i esbonio yr ysgrythyrau, a chynghori yn y cyfarfodydd gweddïo. Arferodd ei ddoniau y felly am lawer o flynyddau gyda chymeradwyaeth a defnyddioldeb mawr. Dywedir mai yr achos i'r cyfeillion oedi cyhyd i roddi cefnogaeth iddo i bregethu oedd, nid un ammheuaeth am ei ddoniau a'i gymhwysderau, ond ofni yr oeddid na buasai yn bosibl ei gadw ef gartref ond ychydig, ac y buasai hyny yn colledu yr achos ieuanc yn ddirfawr yn y gymydogaeth, gan nad oedd neb a fuasai yn alluog i lenwi ei gylch ef yno. Ond o'r diwedd, tua'r flwyddyn 1817, annogwyd ef i bregethu; ac nid hir wedi hyn y bu ei gymydogion heb deimlo eu colled am ei gymdeithas a'i lafur; oblegid teimlai yr hen gyfaill bellach, ar ol hir sefydlogrwydd a phrawf yn ei ardal enedigol ei hun, awydd am fynu holl Dywysogaeth Cymru yn faes i'w lafur.
Pen. II
EI DDONIAU A'I LAFUR CYN IDDO DDECHREU PREGETHU.
Cyn y gwnelom sylwadau arno ef fel teithiwr, efallai y byddai yn fwy priodol sylwi arno o ran ei ddoniau yn nghyda'i lafur a'i helyntion yn ardaloedd Llwyngwril cyn iddo droi allan fel pregethwr teithiol. Yr oedd yn dra nodedig yn mawredd ei gof, cyflymdra a threiddgarwch ei ddeall, a helaethrwydd ei wybodaeth, yr hon a gyrhaeddodd trwy ei ddiwydrwydd mewn darllen, myfyrio, ymresymu, a holi.
Mae cof cryf yn gyneddf fanteisiol ragorol i'r neb a fo'n awyddus i ystorio gwybodaeth. Gwelir y gyneddf hon yn dra nerthol gan lawer nad ydynt wedi eu cynnysgaeddu ond â deall bychan mewn cymhariaeth. Mynych y canfyddir dynion yn enwog mewn cyflymder i ddeall ac i dreiddio i ddyfnderoedd gwybodaeth, ac eto yn dra egwan o ran eu côf, ac o herwydd hyny llafuriant dan radd o anfantais, gan y bydd raid iddynt golli amser i edrych dros destynau eu hymchwiliad drachefn a thrachefn. Ond yr oedd Richard Jones nid yn unig yn gryf ac yn gyflym ei amgyffrediadau, ond yr oedd ef yn ddiarhebol o ran cryfder ei gof. Yr oedd son am gof Dic Tŷ Du trwy yr ardaloedd, a hyny yn mhell cyn bod son am dano ef fel pregethwr. Dywedai yr hen Robert Roberts, Tyddyn-y-felin, Llanuwchlyn, mewn ymddyddan â rhai o'i gymydogion yn nghylch pregethwyr mawr, pe cawsid tri pheth i gyd ymgyfarfod yn yr un dyn, sef gwybodaeth Thomas Davies, côf Dic Tŷ Du, a thafod William Cwmheisian, y buasai hwnw yn sicr o fod y mwyaf yn y byd, a bron yn fwy na dyn. Gan fod ei syched a'i ddiwydrwydd gymaint am wybodaeth, yr oedd ei gôf cryf yn dra manteisiol iddo i gyrhaedd yr enwogrwydd y daeth iddo. Adroddai gyda rhwyddineb y pregethau a glywsai, yn enwedig os byddai ynddynt ryw bwnc o ddadl. Ac os byddai rhywun mewn gofid o herwydd anghofio rhyw sylw o'r bregeth, ni byddai raid iddo ond rhedeg i'r gweithdy at Dic Siôn, na chaffai ei ddwyn o'i drallod yn ebrwydd. Yr oedd yn hyddysg dros ben yn yr ysgrythyrau drwyddynt oll, fel y gallesid yn hawdd ei ystyried fel mynegeir byw y gymydogaeth. Pe gofynasid iddo pa le yr oedd unrhyw adnod , dy wedai yn y fan, ac yn gyffredin efe a'i hadroddai yn lled gywir. Erbyn iddo ef fyned yn bregethwr, yr oedd ei gôf mawr yn nodedig o fanteisiol iddo, gan na fedrai efe ysgrifenu cymaint â llythyren. Efallai fod y rhai sydd yn alluog a chyflym i ysgrifenu, yn gwneud gradd o gam â'u côf trwy ymddiried gormod i'w hysgrif, fel mae'r côf trwy ddiffyg ymarferiad yn gwanhau. Nid oedd y gelfyddyd hon ganddo ef, ac oblegid hyny, nis gallasai ymddiried cadwraeth ei ddrychfeddyliau i neb nac i ddim ond i'w gôf ei hunan yn unig. Mae'n rhaid ei fod yn gofiadur rhagorol dda gan ei fod yn alluog i gofio yr holl bregethau a gyfansoddasai. Parhaodd ei gôf hyd ddiwedd ei oes heb wanychu ond ychydig iawn. Nid llai enwog oedd efe ychwaith o ran
Ei ddeall treiddgar. Yr oedd efe yn hyn hefyd uwchlaw y cyffredin, sef yn nghryfder a chyflymdra ei ddeall, fel y cydnabyddid gan bawb a'i hadwaenent, nid yn unig gan y bobl gyffredin, eithr gan ddynion o ddysg a gwybodaeth, ei fod yn un o'r dynion galluocaf ei amgyffrediadau. Pa faint enwocach a fuasai efe mewn gwybodaeth pe cawsai fanteision dysg yn moreu ei oes, nis gwyddom; eithr yn ol y manteision oedd ganddo, yr oedd y wybodaeth ddofn a chyson a feddiannai yn brawf ei fod yn wr o amgyffrediadau cyflym a nerthol. Nid oedd un gangen o dduwinyddiaeth nad oedd ganddo ef gan helaethed gwybodaeth ynddi â nemawr yn Nghymru. Yr oedd yn deall trefn iachawdwriaeth yn ei hamrywiol ganghenau a'i chysondeb yn rhagorol; a'i olygiadau ar ei phrif bynciau, megys iawn, prynedigaeth, gwaith yr Yspryd, eiriolaeth a mechnïaeth Crist, &c. oeddynt hynod o eglur. A rhoddi pob tegwch i'w gymeriad fel dyn deallus yn yr Ysgrythyrau, anhawdd fyddai cael neb tuhwnt iddo yn hyn. Pe buasai yn gyfreithlon i'r naill ddyn adael ar ddyn arall i farnu trosto mewn duwinyddiaeth, gallesid ymddiried y gorchwyl hwnw i Richard Jones gyda'r cyntaf. Ni ymfoddlonai un amser ar syniadau cymylog ac aneglur i'w feddwl ar ddim, ond efe a chwiliai ac a ymofynai yn ddiflino nes cyraedd boddlonrwydd arno.
Mae ei ddarllengarwch hefyd yn un o'r prif bethau a hynodent ei gymeriad. Gan na ddysgasai efe ddarllen ond yr iaith Gymraeg yn unig, yr oedd ei fanteision i gasglu gwybodaeth yn fychan iawn, yn enwedig yn moreuddydd ei oes, wrth y manteision sydd gan hyd yn nod y Cymro uniaith yn awr. Ond y fath oedd ei y syched ef am wybodaeth, a chymaint oedd ei hyfrydwch mewn darllen, fel y daliai ar bob cyfleusderau o fewn ei gyraedd i feddiannu llyfrau, naill ai drwy eu prynu neu eu benthyca, yn enwedig llyfrau ar dduwinyddiaeth, oblegid yn y gangen hono yn benaf yr oedd ei feddwl ef yn llafurio. Pan oedd efe yn ymyryd a'i grefft fel crŷdd, nid yr esgid a welid yn ei law ef amlaf, ond y llyfr, yn enwedig y Beibl. Arosai ar ei draed yn hwyr i ddarllen, ac ni ofalai pa bryd yr elai efe i'w wely; a dweyd y gwir i gyd, ni ofalai gymaint ychwaith pa bryd y cyfodai o bono, oblegid ni buasai'r hen frawd erioed yn enwog fel boreu-godwr. Rhai o'i brif awdwyr oeddynt Watts a Doddridge, (Dodricth, fel y dywedai yntau.) Yr oedd yn hoff iawn o hymnau y ddau hyn; yr oedd y rhan fwyaf o hymnau Watts yn ei gôf. Darllenai lawer ar Ddechreuad a Chynnydd Crefydd yn yr Enaid, gan Doddridge: Gurnal ar y Cristion mewn Cyflawn Arfogaeth. Crybwyllai yn fynych ddrychfeddyliau yr hen Gurnal wrth ymdrin â phrofiadau y saint yn y cyfeillachau eglwysig. Galwad Difrifol Roberts o Lanbrynmair oedd un o'i brif lyfrau. Yr oedd hwnw i'w gael bob amser, naill ai yn llaw'r Hen Lanc, neu ar y fainc weithio yn nghanol celfi y gryddiaeth. Y mae'r olygfa a gafodd yr ysgrifenydd arno oddeutu tair blynedd ar ddeg ar hugain yn ol, yn ymrithio y mynyd hwn ger bron ei feddwl. Dyma fo yn ei hen arffedog ledr, a'r llyfr glâs yn ei law , a'r bibell yn ei ben, ac â'i fys bach yn chwalu y lludw o honi yn gawod am ben y cwbl, a'i weithdy yn mygu fel odyn. "Dyma fo'n widdionedd i," ebe efe, gan chwerthin o fodd ei galon uwchben y pwnc yn y llyfr glâs, "mae o'n deyd yn dda aflawen, ydi'n widdionedd i; mi dyffeia nhw byth i ateb hwn." Yn meddiant pwy bynag y mae y llyfr hwnw, efe a genfydd arwyddion bod darllen nid ychydig wedi bod arno. Yr oedd Henry hefyd mewn bri mawr ganddo ef, ac yr oedd ganddo gryn feddwl o Esboniad Phillips ar y Testament Newydd, er yr achwynai yn dost arno weithiau am na buasai yr hen Ddoctor wedi bod yn fanylach ar rai pethau. "Mae gan ydd hen Phil ethboniad ar ambell adnod," ebe efe, "gwell na chan neb a welath i eddioed." Yr oedd ganddo lawer o lyfrau Cymreig eraill, nad ellir yn awr eu henwi bob yn un ac un. Yr oedd yn ddarllenwr cyson ar у DYSGEDYDD er ei ddechreuad, yn enwedig pan byddai dadl ar droed. Parhaodd yn ddarllengar trwy ei oes, er na oddefai adfeilion henaint iddo allu aros uwchben un llyfr cyhyd ag yr arferasai yn mlodau ei ddyddiau.
Nid darllenwr mawr yn unig oedd R. J. ond yr oedd yn fyfyriwr mawr hefyd. Dichon fod un yn ddarllengar iawn, gan sychedlu am lyfrau newyddion, a phethau newyddion yn y rhai hyny, ac wedi ei holl lafur felly, fod yn fyfyriwr bychan. Mae gan ambell un ystafellaid o lyfrau, a'r rhai hyny o'r fath werthfawrocafyn y byd, ac er hyn i gyd, nid yw eu perchenog ond myfyriwr gwael. Yr oedd yr hen Lwyngwril yn feddylgar nodedig, byddai ganddo ryw ddefnyddiau neu gilydd yn cael eu malu yn melin ei fyfyrdod yn wastadol. Nid oedd yn ddigon ganddo ef wybod beth oedd barn rhai eraill ar unrhyw beth, ond triniai a phwysai ef y i cyfryw bwnc drosto ei hun, yn enwedig os byddai rhyw newydd-deb ynddo. Anfynych y gwelid neb yn meddylio mwy drosto ei hun nag ef. Mae côf cryf wedi bod yn achlysur i laweroedd esgeuluso myfyrdod, gan fyw drwy eu hoes yn gwbl ddifyfyr ar ffrwyth y côf mawr, fel y gellid ystyried eu meddwl fawr well na'r ystyllod a gynnalient eu llyfrau. Ond nid felly y gwnai Richard Jones, eithr yr oedd ef yn gofiadur mawr, yn ddarllenwr mawr, ac yn fyfyriwr mawr, fel y dywed pawb a'i hadwaenent ef.
Yr oedd ei awydd am wybodaeth yn amlygu ei hun gymaint hefyd yn ei hyfrydwch mewn ymresymu a dadleu. Treuliodd lawer noson yn nhai ei gyfeillion i ymddadleu, nid yn gecrus, ond er mwyn cyraedd gwybodaeth ychwanegol ar bynciau crefydd. Mae amryw o'r hen gyfeillion hyny wedi myned, fel yntau, i fro dystawrwydd, a rhai o honynt yn fyw eto. Yr oedd efe yn feddiannol ar yspryd amyneddgar a boneddigaidd yn ei ddadl yn wastad; ni chyffroid ef i dymherau anaddas. Ac os collai ei wrthddadleuydd lywodraeth arno ei hun, chwarddai am ei ben, ac a daflai y pwnc heibio nes yr oerai y cyfryw a dyfod i'w iawn bwyll. Yr oedd yn gampus fel dadleuwr. Ac am ei ysbryd ymofyngar, da y gwyddai y gweinidogion a lafuriasant yn ei gymydogaeth, sef Morgan, Llanfyllin; Griffiths, Tyddewi; Lloyd, Towyn; ac eraill a ddeuent heibio yn achlysurol, oblegid nid oedd iddynt heddwch tra yn ei gymdeithas, gan ei holiadau a'i wrthddadleuon; diammau iddo roddi eithaf prawf lawer gwaith ar eu gwybodaeth a'u hamynedd drwy ei ymofynion di ddiwedd am rywbeth neu gilydd bob cyfle a gai. Dilynai Dic hwynt o'r naill fan i'r llall, fel prin y caent seibiant rhwng oedfaon i feddwl ond ychydig am eu pregethau. Yroedd yr enwogion hyn yn canfod awydd yr hen frawd am wybodaeth Ysgrythyrol gymaint, a hwythau yn ymhyfrydu gymaint mewn cyfranu gwybodaeth, fel trwy y ddau beth hyn y cedwid eu hamynedd rhag pallu, arhag iddynt edrych arno fel "corff y farwolaeth" iddynt. Daeth Richard fodd bynag trwy y pethau hyn, yn feddianol ar wybodaeth ëang yn athrawiaeth yr efengyl. Ac nid llawer llai oedd ei ymofyngarwch drachefn gyda chyfeillion yn y weinidogaeth, ar ol iddo droi allan yn bregethwr teithiol. Byddai ganddo ryw bwnc i ymdrin ag ef, neu ryw adnod eisiau esboniad arni, a "beth y mae hwn a hwn yn ddeyd arni, edrych fachgian." Daeth trwy yr holl bethau hyn yn adnabyddus âg enwau rhai o'r prif awdwyr a ysgrifenasant ar y Beibl, ac ar wahanol ganghenau athrawiaeth gras.
Pen. III.
R. J. YN DECHREU PREGETHU.
Pan ddechreuodd bregethu, nid oedd y gorchwyl yn beth hollol ddyeithr iddo ef, oblegid arferasai ei ddawn i esbonio cyn hyny am flynyddoedd o dan y pulpud; nid oedd ond megys newid y lle y safai arno, neu dair bedair o risiau yn uwch. Nid oedd efe ar ei gychwyniad ond canolig iawn fel pregethwr, mewn cymhariaeth i'r hyn a ddaeth yn mhen ychydig o flynyddoedd wedi hyn, yn enwedig yn ei ddull yn trin ei faterion. Ond derbyniai bob cynghor neu sylw a gaffai gan bawb, ar yr hyn a fernid yn wrthun yn ei ddull, neu yn annghywir yn ei ymadroddion. Yr oedd felly hefyd bob amser cyn hyn. Pan oedd yn dechreu dweyd ychydig dan y pulpud, dywedai rhyw wraig wedi bod yn gwrando arno, wrth ei chymydogion, "Wel, y mae hi wedi darfod ar Dic yn lân, rhaid iddo ymrôi ati, neu ei rhoi i fyny." Pan fynegwyd hyn iddo, aeth fel saeth i'w galon, a dywedodd, "Wel yn widdionedd ina, oth yw Neli William Thiôn yn deyd felly am danaf, y mae wedi myn'd yn wan ofnadwy addnaf." Ond yn hytrach na ffyrnigo wrthi, a digaloni, efe a ymroes â'i holl egni i ddiwygio a chynnyddu. "Dyro addysg i'r doeth , ac efe a fydd doethach." Ar ol myned yn bregethwr cyhoeddus, arferai ambell air neu frawddeg gymysgedig o Gymraeg a Saesonaeg ac weithiau air Saesonaeg pur, pan ar yr un pryd nad oedd yr hen frawd yn deall yn gywir beth oedd eu priodol ystyr. Wrth son am brofedigaeth Daniel yn cael ei daflu i ffau y llewod am ei ddiysgogrwydd yn ei grefydd, efe a ddarluniai y llewod yn ei gyfarfod dan ei foesgyfarch ef; "Dacw un llew yn dwad ato, ac yn gofyn iddo, How di dŵ, thyr; a hen lew mawdd addall yn deyd wrtho gan ethtyn ei bawan, How di dŵ, how di dŵ Printh o Wêlth. Dywedwyd wrtho ar ol hyn gan gyfaill a garai ei les, "Richard Jones, rhaid i chwi ofalu am iaith well yn eich pregeth onide chwi ewch yn wrthddrych chwerthiniad y rhai a garant ddal ar feiau pregethwr." "Wel,beth yw'dd matedd?" "Dywedasoch fod un o'r llewod yn galw Daniel yn Prince of Wales. A wyddoch chwi beth yw hyny?" "Wel, beth yw o, dwad?" "Beth yw o yn wir, ond Tywysog Cymru ydyw! ac ni bu Daniel yn Dywysog Cymru erioed." "Taw, fachgian," ebe efe, "ai dyna ydi o?" dan synu, gwenu, a chywilyddio. "Ië yn wir," ebe hwnw. "Wel, ni thonia i byth am ei enw ond hyny." Derbyniodd y sylw yn garedig iawn. Yr oedd ganddo ambell hen gyfaill go ddidderbyn wyneb a ddywedai wrtho am ei ffaeleddau yn y pulpud, er na byddai y cyfryw i'w gystadlu ag ef mewn gwybodaeth ysgrythyrol. Hawdd fyddai ganddo ef weithiau wrth ymdrin â rhyw bwnc o ddadl, grybwyll syniadau yr hen awdwyr enwog, gan ddweyd, "Wel hyn y mae Doctodd Dodricth yn golygu, ac wel hyn y mae Doctodd Owen yn deyd, ac y mae Henddy yn deyd wel hyn, a Doctodd Watts ydd un fath; ond wel yma ddwy I yn deyd." Meddylid y gwnaethai gam â'i fraich gan mor angerddol y byddai yn adrodd— "ond wel yma ddwy I yn deyd." Dywedai hen gyfaill wrtho ef, "Richard, y mae eich dull yn son am farn awdwyr a'ch barn eich hun, yn ym ddangos yn lled hunanol. Beth ydych chwi o ddyn wrth Henry, Doddridge, Owen a Watts, dynion mawrion mewn dysg a gwybodaeth? Pan soniosh fod eich barn chwi yn wahanol i'r eiddynt hwy, dywedwch hyny bob amser yn fwy gostyngedig ac hunanymwadol." Efe a dderbyniai y cynghor mewn sirioldeb, ac a ddiwygiai yn y peth hwnw, er y glynai ryw gymaint o'i weddillion wrtho trwy ei oes, oblegid arferai ddweyd wrth grybwyll ei farn ar ambell bwnc, "'Wyi yn ffyddaeo â nhw yn y fan yma, ' wy i yn ffyddaeo â'r gwydd da add y pwnc yma." Eithr trwy ei ymroad a'i ddiwydrwydd, daeth yn mlaen o radd i radd nes cyrhaeddodd enwogrwydd mawr, ac ystyried ei fanteision.
Pen. IV
HYNODRWYDD R.J. YN CADW CYFEILLACHAU EGLWYSIG.
Arferodd ei ddawn yn y Cyfarfodydd hyn am flynyddoedd lawer yn Llwyngwril cyn iddo fyned i bregethu yn gyhoeddus, ac ar ol hyny; ac yr oedd ei hynodrwydd gymaint yn hyn ag unrhyw beth a berthynai iddo, canys yr oedd ynddo ef gymwysderau nodedig i adeiladu a chysuro y saint. Yr oedd yn llygadgraff iawn i adnabod dynion, ac yn rhagorol yn ei fedrusrwydd i iawn gyfranu gair y gwirionedd at eu cyflwr, eu profiad, a'u hamgylchiadau. Os byddai rhyw frawd neu chwaer bron a suddo mewn iselder a digalondid, efe a'i derchafai i'r làn, ac a'i dyddanai â dyddanwch yr Ysgrythyrau, fel na byddai teithio rhai milldiroedd o ffordd, a hono yn un arw ac enbyd, yn ormod gan rai o'r cyfeillion a berthynent i'r eglwys yn Llwyngwril, i ddyfod yno i'r gyfeillach eglwysig. Yr oedd chwaer henaf yr awdwr yn un o'r rhai hyn, sef gwraig y Parch. E. Griffiths, Utica, America, oddiwrth yr hon y derbyniwyd yn ddiweddar y dystiolaeth ganlynol o'i heiddo am Richard Jones yn cadw cyfarfodydd eglwysig. Dywed fel hyn,—"Ni chlywais neb gwell mewn Society erioed nag ef. Bum yn cerdded pedair milldir, sef o'r Bwlchgwyn i Lwyngwril i'r Society gannoedd o weithiau. Fe allai mai hanner dwsin o nifer a fyddai wedi ymgasglu ynghyd; ond byddai yr hen sant mor wresog ac mor nefolaidd, fel y byddwn yn myned adref dan ganu, wedi cael eithaf tâl am fy siwr nai." Dyma hefyd dystiolaeth Mr. Griffiths ei hun, "Ni chlywais ei well erioed am ddwyn Society ymlaen er cysur ac adeiladaeth, a byddwn bob amser yn cael ad fywiad i'm hyspryd wrth wrandaw arno. gwybod yn brofiadol y pethau sydd o Yspryd Duw, ac yn gallu dyddanu ereill â'r dyddanwch y dyddenid ef ei hun gan Dduw. Gwyddai ef yr Ysgrythyr Lân, nid yn unig yn ei chysondeb, ond hefydyn brofiadol. " Os byddai angen darostwng ambell un, yr oedd efe mor fedrus i wneyd hyny hefyd mewn dull caruaidd a di dramgwydd. Os byddai ambell frawd gwan yn methu dweyd ei feddwl, helpai Richard Jones y gwan hwnw o'i drafferth yn ddioed. Os dywedai rhywun arall unrhyw beth a fyddai i'r pwrpas, tarawai ei law ar y bwrdd a dywedai, " Dyna fo fachgen," ac yna efe a orphenai forthwylio yr hoel adref. Byddai ganddo ef bron bob amser ryw fater neu bwnc neillduol yn cael ei osod i lawr yn destun i ymddyddan yn ei gylch, megis y pethau hyn,—Aberth Crist yn unig sail cymeradwyaeth pechadur gyda Duw—yr Yspryd Glân yn Awdwr crefydd yn yr enaid—y pwys fod pob Cristion yn meddu ffydd gref—yr anfanteision cysylltiedig â gwendid ffydd y dylai pob Cristion sefyll yn wrol dros ei egwyddorion—yr angenrheidrwydd i bawb a edrych ar grefydd yn ei mawredd a'i phwys—na byddo i neb roddi na chymeryd tramgwyddd—rhyfeddodau y byd tragwyddol y tu hwnt i amgyffred dyn tra yn y cnawd—Na ddylai plant Duw ddisgwyl cael myned drwy y byd hwn heb drallodion. Dyma rai o'r pethau yr ymhoffai efe eu gosod yn destynau ymddyddanion yn y cyfeillachau eglwysig. Wrth ymdrin â'r pwnc diweddaf a grybwyllwyd, efe a annogai ei gyfeillion i gofio yn wyneb yr hyn oll a'u cyfarfyddai ar daith bywyd, mai pererinion oeddynt ar y ddaear. "Byddaf" eb efe, "ar fy nhaith wrth bregethu yn myn'd i lawedd math o Lodginth. Pan fyddaf weithiau mewn ambell le na bydd o modd gythuruth ag y dymunwn, byddaf yn ceithio cymmodi fy meddwl âdd lle wth ddweyd ynof fy hun, Caf fyned i ffwdd y foddy, A phan elwyf lle mwy uddathol a chroethawgadd, byddwn yn dweyd ynof fy hun yno hefyd, Rhaid i mi ymadael y foddy. Felly y mae hi gyda ni yn y byd hwn fel peddeddinion; oth daw rhyw ofid i'n cyfaddfod, cofiwn na pheddy hyny ddim yn hîdd, aiff heibio yn union; ac o'dd ochoda addall, oth gwena y byd, cofiwn na pheddy hwnw ychwaith ond ychydig iawn." Medrai ddweyd yn bur lým pan fyddai angenrheidrwydd am hyny. Pan oedd ef un tro yn son yn y gyfeillach am adeiladu Seion, dywedai rhyw frawd wrtho am dano ei hun ei fod yn ofni mai rhywbeth oddi allan oedd efe. Dywedodd yntau, "Dwy i ddim yn hoffi peth welyma; mae Duw yn ffyddlon i'w addewidion, doeth dim achoth i neb fod oddiallan, mi fentra i mywyd ar air y Gwdd." Yr oedd yn bur hynod weithiau yn ei weddiau yn y cyfryw gyfarfodydd. Ambell waith efe a grybwyllai am rai o'r cyfeillion wrth eu henwau yn ei weddi, mewn rhyw amgylchiadau neillduol. Un tro pan oedd gwr o'r enw Morgan Morris, naill ai newydd ddyfod i'r gyfeillach eglwysig, neu ynte pan oedd yn cael ei dderbyn yn gyflawn aelod eglwysig, yr oedd yr hen frawd mewn hŵyl ragorol yn niwedd y Cyfarfod yn gweddio dros y frawdoliaeth fechan; ac ymhlith yr amryw fendithion a ddeisyfai gan yr Arglwydd, dywedai—" Yngiafal yngiafal â'dd pethau hyn y b'om ni, a Moddgian gyda ni." Dychymyged y rhai sydd adnabyddus â hwyl Richard Jones, pa fodd y lleisiai efe yr ymadrodd, "A Moddgian gyda ni," yn enwedig pan oedd efe mewn teimladau dwysion drosto ef. Nid dweyd hyn yn fyr ac yn sychlyd, ond efe a chwyddai ei lais ac a roddai sain effeithiol iddo "a Moddgan gyda ni." Er fod yr amgylchiad hwn wedi digwydd er's llawer blwyddyn, mae ei swn yn nghlustiau rhai o'i gyfeillion hyd heddyw, draw ar belldiroedd America, a diau yr adnewyddir y sŵn hwn os digwydd i'r Cofiant presennol ddyfod i'w llaw. Ac mae'n debygol nas annghofia Morgan ei hun mor weddi hon yn fuan, a gobeithir mai gweddi wedi ei hateb ydyw. Na thramgwydded Morgan wrth hen gyfaill am ofyn iddo—"Pa leyr wyt ti?" a wytti " yngiafal—yngiafal" â'r pethau sydd yn nglŷn âg iachawdwriaeth?
Pen. V.
YN BREGETHWR TEITHIOL.
Gan mai fel Pregethwr Teithiol y daeth ei gymeriad yn fwyaf hysbys i'r cyffredin, cymerwn olwg arno yn y sefyllfa hòno; a chyn gwneuthur hyn, dylem ddywedyd mai colled ddirfawr i'r achos yn Llwyngwril a'r cymydogaethau cyfagos, oedd helaethiad cylch ei lafur, oblegid er pan ddechreuodd fyned yn bregethwr teithiol, ychydig a fwynhawyd byth wedi hyn o'i lafur yn mro ei enedigaeth, oddieithr dros yr amser byr y deuai adref i gael ychydig seibiant cyn cychwyn i'w daith drachefn. Nis gellir manylu ar yr oll a berthyn ai iddo yn y cymeriad hwn, ond sylwn ar rai o'r prîf bethau.
Cyn cychwyn i'w daith, efe a ragofalai yn eithaf prydlawn am bob angenrheidiau iddi. Astudiai a chyfansoddai nifer digonol o bregethau, gan eu trysori yn dda yn ei gôf mawr, ac yn gyffredin efe a'u traddodai yn gyntaf gartref, fel y byddent yn ddyfnach yn ei feddwl, ac yn rhwyddach ar ei dafod. Byddai yn lled hoff o'u traddodi cyn cychwyn mewn pentref bychan tlawd o'r enw Y Friog, o fewn dwy filldir i Lwyngwril, i hen boblach druain na byddent yn myned i addoliad ond anfynych. Gofalai am wisg addas erbyn diwrnod y cychwyn, er na pharhäai hono ond ychydig yn ei harddwch. Gofalai hefyd am dynu cynllun o'i daith, ac anfon ei gyhoeddiadau i'w priodol leoedd. Ar y dydd penodol, dacw efyn cychwyn i'w ffordd, a'i gôt fawr dan ei gesail, a'i ffon yn ei law, a chan sythed a phe buasai wedi bod yn sawdwr am ugain mlynedd, ac mor heinyf ar ei droed â llanc. Nid oedd ganddo na gwraig na phlant i ysbïo yn hiraethlawn ar ei ol, nac achos bydol i'w ymddiried i ofal neb. Cyrhaeddai ben ei daith yn brydlawn a chysurus; ni chyhuddid ef un amser o fod yn hwyr yn dyfod at ei gyhoeddiad. Ar ol cael ei luniaeth, eisteddai yn nghongl yr aelwyd, gyd'r fath sirioldeb a boddlonrwydd meddwl, fel pe na wybuasai am ddim gofid yn ei oes, oddieithr, efallai, y buasai wedi bod yn rhedeg y diwrnod hwnw am ei fywyd rhag ryw fuwch, gan dybied mai tarw ydoedd. Difyrai ei hun â rhagfyfyrdod ar y bregeth a fwriadai ei thraddodi. Mynai sicrwydd am yr amser y cyhoeddid fod y moddion i ddechreu. A phan y tybiai fod yr amser hwnw yn agosâu, taflai ei olwg yn awr ac eilwaith ar yr awrlais; a phan ddeall ai ei bod yn amser priodol i gychwyn, dyma ef ar ei draed, ac ymaith ag ef. "Aroswch, Richard Jones, aroswch dipyn eto, eisteddwch, y mae'n ddigon buan, ni ddaw yno ddim pobl y rhawg etto." "Dyma fi yn mynd," meddai yntau," dewch chwi amther a fynoch chwi, dechddau 'naf fi yn yr amther." Ofer fyddai ei berswadio i aros wrth undyn—ffwrdd ag ef yn ddi-ymdroi. Wedi myned o hono i'r addoldy, eisteddai ronyn bach i gael ei anadl, oblegid yr oedd yn ŵr tew a chorphol, Codai ei olwg ar yr areithfa, ac os dygwydd. ai ei bod yn lled uchel, dywedai, " 'Dat fi ddim yna, ni dda geni mo'dd pulpudau uchel yma, rhyw felldith ydyn' nhw; mae dynion yn gwiddioni wrth wneyd capeli— bydd fy mhen i yn tyddoi ynddyn nhw, wfft iddynt. Tyr'd fachgian, ceithia y blocyn yna i mi dan fy nhraed." "Dyna fo, Richard Jones." Yna efe a safai arno, a'r Beibl ar y bwrdd o'i flaen. Agorai ef, nid ar antur, eithr ar ryw fan penodol ynddo a rag fwriadasai efe ei ddarllen. Darllenai y bennod neu y Salm gan ei hesbonio with fyned yn mlaen. Addefir mai darllenydd go anghelfydd ydoedd, fel y buasai yn hawdd i blant yr Ysgol Sabbathol ganfod ei wallau yn hyn, a mynych y gwelid bechgyn ieuainc yn cilwenu ar eu gilydd wrth ei glywed yn darllen. Gwyddai ef hyn yn dda, a bu hyn yn brofedigaeth iddo rai gweithiau, megis y tro hwnw pan y digwyddodd iddo ddarllen Mat. xii : wrth ddarllen y rhan olaf o'r bedwaredd adnod ar hugain, fel hyn, "Nid yw hwn yn bwddw allan gythreuliaid ond trwy Beelthab, penaeth y cythreuliaid," efe a ddeallodd fod rhai yn y gynnulleidfa yn gwawdwenu. Aeth yn mlaen drachefn hyd at y 27 adnod, pan welai ei hun yn y brofedigaeth eto; dechreuodd ei darllen dan ryw led-besychu—Ac oth trwy—ac oth trwy—"Yma lled-besychai fel pe buasai am gael ei beiriannau llafar yn eithaf clîr i seinio y gair nesaf yn ddigon croyw a nerthol, bob llythyren o hono hefyd, a chynhygiai drachefn,—Ac oth trwy Beelthab—gwenai y bobl y tro hwn yn fwy nac o'r blaen. "Dwy i" eb efe," ddim yn hidio llawedd am enwi y gŵdd yma." Yna efe a aeth yn mlaen yn galonog. Ond os nad oedd efe yn gampus am ddarllen, edryched pawb ati pan elai i esbonio, oblegyd buan iawn yr annghofid ei ffaeleddau yn darllen, gan eglurdeb a gwerth ei esboniad ar Air Duw. Pwy bynag ni byddai yno yn nechreuad y cyfarfod, byddai yn dra sicr o fod yn go ledwr, canys yr oedd cymaint o adeiladaeth yn fynych i'w gael yn ei esboniad ef ar yr hyn a ddarllenai, ac a geid yn ei bregeth. Ar ol myned drwy hyn, rhoddai benill allan. Ac os dygwyddai na byddai y canwr yno yn brydlawn at ei waith, hwyliai ef y mesur ei hunan. Ar ol diweddiad y mawl, "Yddwan," meddai, " ni awn ychydig at Wrandawwdd gweddi." Gweddiai yn ddifrifol, cynnwysfawr, gwresog, ac yn fyr-eiriog. Byddai ganddo ryw fater neillduol bob amser ynddi, a byddai yn hynod yn ei sylw o ryw amgylchiadau a fyddai yn fwy pwysig na chyffredin yn ngoruchwyliaethau Duw at y byd a'r eglwys. Byddai ei deimlad weithiau yn ei orchfygu. Ar ol hyn rhoddai benill drachefn, a phan y gorphenid ei ddatganu, eisteddai pawb gan ddisgwyl elywed y testun. Hysbysai a darllenaf, gan ddangos ei gysylltiadau, a'i egluro i'r gynulleidfa. Yr oedd yn gampus am hyn. Medrai ef amlygu ei olygiad arno mewn ychydig eiriau, oblegid nid ydoedd un amser yn amleiriog. Yna drachefn crybwyllai y materion a gynnwysid yn ei destun, mewn modd eglur, dirodres, a naturiol iawn. Ei raniadau ar ei destun oeddynt yn gyffredin yn dlysion a tharawiadol. Byddai ei ym ddangosiad yn rhoddi argraff ar ei wrandawwyr ei fod yn feistr ar ei bwnc, a'i fod yn teimlo hyfrydwch yn ei waith. Yr oedd ganddo ddull priodol iddo ei hun yn yr hyn oll a wnai, ac ni bu erioed yn amcanu at ddynwarediad o neb mewn dim. Yr oedd rhyw bethau yn ei ddull yn pregethu a barai weithiau i rai ysgeifn chwerthin wrth ei wrandaw, ac yn wir gormod camp fyddai i wŷr go ddirfrifol hefyd beidio gwenu wrth glywed yr hen Ddoctor; ond pob un ystyriol a esgusodai yn rhwydd y diffygion diniwaid hyny, o herwydd yr adeiladaeth a'r hyfrydwch a geid dan ei weinidogaeth. Wrth ddybenu ei bregeth, dywedai, gan symud y Beibl a'i ddodi ar y fainc o'r tu ol iddo, "Yddwan, ni nawn ychydig o gathgliadau," y rhai bob amser fyddent yn naturiol ac i bwrpas. Edryched y canwr ato ei hun, oblegid gyda'i fod yn dyweyd y gair olaf yn ei bregeth, dyma'r penill allan yn ddisaib"
Mi redaith tua'r fflamia
'Doedd neb yn mron o'm mlaen;
Rhyfeddu grâth ’rwyf heddyw
Na buathwn yn y tân:
Trugaredd râd yn unig
Sydd wedi'm cadw'n fyw,
Mae arnaf ddirfawr rwymau
I ganmol grâth fy Nuw."
Dywedodd un canwr ieuanc, Byddaf am fy mywyd yn gwylio yn niwedd pregeth Richard Jones am ddechreuad y pennill, oblegid ni bydd ganddo un saib rhwng ei Amen a'i bennill, fel prin iawn y caiff un ei synwyr ato i chwilio am fesur priodol; ond y mae yn hawdd i'r canwr ac i'r prydydd faddeu iddo ryw ffaeleddau bach fel hyn gan mor dda y mae yn pregethu."
Ar ol diweddu y cwbl o'r gwasanaeth trwy weddi, edrychai am ei het a'i ffon, ac wedi byr ymgyfarch âg ychydig gyfeillion, hwyliai tua'i lety. Os dygwyddai fod y noson hono yn dywyll, ni syflai gam heb ryw arweinydd gonest a gofalus i'w dywys yno. Yn rhywle ar ol myned drwy ryw goedwig fechan, dywedai ei arweinydd wrtho, "Dyma ni yrwan, Richard Jones, yn ymyl y pontbren hwnw, os ydych yn ei gofio. Mae'n siwr ei bod yn lled dywyll heno, ond mi gymeraf ddigon o ofal am danoch chwi, gwnaf yn wir; ymaflaf yn eich braich, ac ni awn trosto yn araf bach, ac yn ddiogel." "Naddo i yn widdionedd i ddim droth i dy bompdden di heno." "O dewch, Richard Jones, dewch, mi gymeraf fi ddigon o ofal efo chwi, mi wn i am bob modfeddo honi, ac mi gewch chwithau gymeryd eich amser. Yrwan, Richard Jones." "Gollwng fy myddaich, fachgian, gollwng fi. mi af fi ffodd addall." "Dyn a'n cato ni, mae milldiro gwmpasi fyn’dy ffordd hòno, rwy'n siwr y mynyd yma. A fedrwch chwi ddim ymddiried cymaint â hyn yn ngofal rhagluniaeth i groesi rhyw afon fach fel hon?" "Taw a chadw thẃn, mae rhagluniaeth wedi rhoddi peth wel hyn i'n gofal ni ein hunain, tyr'd oddiyma yn y fynyd, awn ni ffodd addall, gwell gen i fyn'd ddwy filldidd o gwmpath na thoddi fy ethgyrn mewn rhyw le ofnadw wel yna." O dosturi at ei ofnusrwydd, ai ei arweinydd gydag ef rhwng bodd ac anfodd, gan synu wrtho ei hun fod dyn ẃmor gryf ei synwyr, a phregethwr mor dda, wedi y cwbl mor blentynaidd â hyn. Cyrhaeddodd y ddau y llety, a chyda'u bod yn y ty, "O bobolfach," ebe R, J. "dyma ni 'n thâff unwaith eto, trwy drugaredd;" a chyda'i fod yn eistedd i lawr, a dechreu ymgomio â'r teulu, dywedai Gwraig y tŷ wrtho, yr hon a orweddai yn gystuddiedig, Richard Jones bach, dyma у lle yr wyf fi yn gorwedd er's misoedd yn methu mynd i'r Capel; y mae arnaf hiraeth yn fy nghalon am foddion gras. Byddaf bron a digaloni weithiau wrth weled pawb o'r teulu yn gallu myned yno ond myfi. . . Gadewch i mi glywed beth oedd genych heno. Purion, meddai yntau, mi affi droth ychydig o'r materion jutht yn union. Ar ol swperu, dygid y Beibl i'r bwrdd. Yna tröai at y Salm yn yr hon yr oedd ei destun, sef Salm 73; ac wedi dyfod hyd at y ddegfed adnod, dywedai, Dyma oedd geiriau'r testun heno—"Am hyny y dychwel ei bobl ef yma, ac y gwesgir iddynt ddwfr phïol lawn." Sonia y Salmydd am lwyddiant dynion bydol annuwiol. Ond y mae'r adnod hon yn cyfeiddio at ddylanwad llwyddiant yr annuwiol ar y duwiolion, a'r tuedd drwg sy mewn rhai crefyddwyr i ogwyddo i'w llwybrau, drwy ymestyn yn ormodol am y byd. Nith gallaf gael gwell ethboniad ar y geiriau nac wel yna. Yr oeddym yn gwneyd tri o thylwadau o ar y tethtun—yn gyntaf, Pam y gelwir y duwiolion "ei bobl ef." Maent wedi eu prynu a'u gwaredu ganddo; maent wedi ymgyflwyno iddo; yn dal cymundeb ag ef, ac yn rhoddi gogoniant iddo. Wedy'n yr oeddym yn thylwi, yn ail, ar y fan lle y mae ei bobl ef yn myned i geisio cael cythur—"Dychwel ei bobl ef yma" I'r man lle y mae pobl y byd yn myned ! at gyfoeth y byd; at ddigrifwch a phleserau y byd; at anrhydedd y byd. Ar ol hyny yr oeddym yn thylwi, yn drydydd, ar yr hyn oeddynt yn ei gael am fyned yno, "gwethgir idd ynt ddwfr phïol lawn." Beth a gawthant yno? a gawthant yr hyn oeddynt yn ei ddymuno? Naddo, mae'n ddiau. Ond cawsant eu gwala a'u gweddill o ofidiau! "gwesgir iddynt ddwfr phïol lawn." Mae Duw yn rhoi gofid iddynt er mwyn eu diddyfnu oddi wrth y byd. Cawthant ofidiau wrth fethur, "dwfr phiol lawn." Cawthant lawer o ofidiau,—dwfr phïol lawn. Cawthant hyn yn raddol, fel y gallent ddal heb eu lladd—"gwasgu iddynt ddwfr phïol lawn." Cawthant yn ddiammau yn ol eu haeddiant. Wrth feddwl am y pethau hyn, y mae o bwyth mawr i edrych a ydym o nifer " ei bobl ef." Pobl pwy ydym? Mae cofio dyben Duw yn ei geryddon ar ei bobl yn help iddynt i ymdawelu yn amyneddgar dan ei law; ac er eu calondid, ni phery yfed o'r phïolau ddim yn hir "i'w bobl ef."—ond pery eu cythuron byth. O drueni yr annuwiol ! hwy a yfant o phïolau digofaint Duw byth. Dyna ychydig bach o'r pethau a ddywedwyd heno ar y testun hwn. Ar ol hyn cyflwynai ei hun a'r teulu trwy weddi i ofal yr Arglwydd. Bu yn fendithiol i gysuro ac adeiladu llawer o'r Saint trwy ei sylwadau yn y modd hwn ar Air Duw mewn teuluoedd. Mae'n wir y cymerai ambell fachgen a geneth ieuanc ef yn ys gafn, gan sylwi yn gellwerus ar ei ddull gwahanol i ereill, yn enwedig yn anestwythder ei dafod i seinio rhai geiriau yn groyw, ond mwynhäai dynion crefyddol wir lesiant bob amser oddiwrth ei wasanaeth crefyddol, pa un bynag ai yn gyhoeddus ai yn deuluaidd. Byddai yn hynod o ofalus am dano ei hun bob amser rhag cael gwely llaith. Ac os cawsai yr awgrymiad lleiaf na buasai neb yn cysgu yn ngwely y gwr dyeithr er's tro mawr, estynai ei fŷs at ferch y ty, a dywedai wrthi, "Dôth di i hwnw eneth, cymedd di dy thiawnth." Dygodd ei hun rai gweithiau i brofedgaeth trwy wneuthur felly; ond nid i gymaint profedigaeth â'r rhai hyny a gollasant eu bywyd trwy y darfodedigaeth buan a achoswyd o ddiffyg gofal yn nghylch yr orweddfa laith. Pe buasai ei ofal ef am godi yn brydlawn o'i wely gymaint ag oedd ei ofal am gael un diberygl i orwedd ynddo, canmolasid ef yn fwy. Teithiai fel hyn o fan i fan am wythnosau, gan bregethu y nos yn unig, oddieithr y Sabbathau. Ni byddai ei daith yn ystod y dydd fawr hwy yn gyffredin nac oedd o ffordd o Bethlehem Juda i Jerusalem, fel na byddai nemawr byth yn gofyn iddo, "A ddaethoch chwi o bell heddyw, Richard Jones?" Er hyny yr oedd yn llawen gan bawb ei weled bob amser; ac eithaf tegwch â'i gymeriad yw mynegu yma yr arferai lawer o ddoethineb trwy ddewis amryw o leoedd i letya yn mhob ardal lle yr elai, fel nad arhosai yn hir yn yr un man, oddieithr mewn rhyw fanau neillduol, lle y gwyddai ef fod iddo groesaw calon. Ni byddai yn euog o ymddwyn yn ei lettyai mewn modd a barai i'r teulu gau eu drysau rhag ei groesawu ef na neb arall o weision Crist mwyach; ond bu yn hytrach yn offerynol i agor drysau newyddion mewn rhai ardaloedd, y rhai ydynt yn agored hyd heddyw. Gwyddis am un gymydogaeth lle y rhoddai ei gyhoeddiad i bregethu ynddi, am yr hon y dywedid wrtho nad oedd yno gymaint ag un teulu a roddai letty am noswaith i bregethwr, ac mai eithaf digalon oedd iddo fyned yno. "Mi tyddeia i nhw" (ebe yntau) "mi fentra i yno am unwaith beth bynag." Ac yno yr aeth efe at ei gyhoeddiad, lle yr ydoedd amryw wedi ymgasglu yn nghyd i wrandaw ar Richard Jones, Llwyngwril hwnw. Mater ei bregeth oedd Darostyngiad yr Arglwydd Iesu Grist. Ac wrth ymdrin â'r pwnc, daeth at ei dlodi ef, a sylwai ar yr adnod hono—Y mae ffaeau gan y llwynogod, a chan ehediaid y nefoedd nythod; ond gan Fab y dyn nid oes le i roddi ei ben i lawr. " Wel yma, gyfeillion bach, yr oedd ar ein Meithdar mawr ni, nid oedd gan ddo ef gartref o'r eiddo ei hun, ac nid yn mhob man a phob amther y cai efe lodgin am noswaith. Ond nid felly y mae ar ei weithion ef. Pan y b'o ni yn myned o fan i fan i bregethu, ni bydd raid i ni ofni am lodgin, byddwn yn ddigon thicr o honi yn mhob ardal; bydd yn yr odfa amddyw wragedd tirion yn barod am y cyntaf i fyned at y pregethwr ar ol iddo ddarfod, i ofyn iddo, Ddowch chwi acw heno gyda ni, wr diarth, cewch le wel y mae o, a chroetho calon." Erbyn i'r hen gyfaill ddybenu ei wasanaeth, yr oedd yno ddwy neu dair o wragedd yn nesâu ato am y cyntaf i'w wahodd i'w tai, yr hyn oedd yn gwirioneddu yr hyn a bregethasai.
Ar ei draed y teithiai ar y cyntaf, ond meddyliodd bob yn ychydig am gael anifail, nid yn gymaint gyda bwriad i bregethu yn amlach, na chyflymu dros fwy o dir, ond i arbed ei gorff, rhag nychu ei hun yn gynt na phryd. Nid yn fuan yr anghofir yr hen frawd pan y cychwynai i'w daith. Yr oedd yn drugaredd i'r anifail druan na byddai raid iddo deithio llawer yn nghorff diwrnod, gan fod ei faich yn drwm, ac yntau yn egwan. Nid oedd y cyfnewidiad hwn yn sefyllfa deithiol R. Jones yn ei wneuthur nemawr gwell mewn un ystyr. Cynghorid ef i gymeryd y traed drachefn yn lle yr anifail; felly y gwnaeth am ryw dymor. Ond teimlodd awydd eilwaith i feddiannu anifail i'w gario. Yr oedd ei ofal am dano ei hun gymaint fel na feiddiai brynu march ieuanc a bywiog, rhag iddo ruso a thaflu ei farchog, a pheryglu ei fywyd; ac felly wrth osgoi hyny, elai yn rhy bell i'r ochr arall yn ei ddewisiad o anifail rhy hen, rhy deneu, a rhy drwstan, fel y peryglai ei esgyrn yn llawn cymaint y naill ffordd a'r llall. Edrychwch arno, dacw fo wrth ddrws ei lety yn cael ei osod ar gefn ei anifail i gychwyn i'w daith. Wele un yn dal gafael yn y ffrwyn, a'r llall yn ymaflyd yn yr wrthafl. Dywedai wrth y naill, "Dal y dafal rhag iddi thymud dim; " ac wrth y llall, Cydia'n y thound," a fynu ag ef. Byddai cymysg o deimladau, gan ei gyfeillion yn wyneb yr olygfa hon; sef tosturi dros yr anifail teneu, coesgam, cymalog; a gradd o gywilydd wrth glywed plant yn gwaeddi, "Dyma hen geffyl hyll," yn nghydag ofn mai yn y ffôs y byddai gorweddfa y ddau cyn y cyrhaeddent ben eu taith. Ac yn wir, os dywedir y cwbl, cafodd yr hen frawd ambell godwm; ond fel y dygwyddai yr hap, yr hen gaseg yn gyffredin fyddai yr isaf; ac yn yr amgylchiad hwnw, dedwydd fyddai fod ei chymalau mor anystwyth, oblegid ca'i yr hen gyfaill amser i ymryddhau oddiwrthi cyn y gallai y druanes wingo dim. Dygwyddodd amgylchiad cyffelyb i hyn yn ardal Llanuwchllyn. Yr oedd R. J. bron ar ben ei daith, gan ymddyddan yn ddifyrus â rhyw gyfaill a gydymdeithiai ag ef ar y pryd; ac yn nghanol y chwedl, dyma'r hen gaseg i lawr, a'i marchog corffol bendramwnwgl dros i ei phen, gryn ddwy lâth neu dair oddiwrthi, yn gwaeddi am ei fywyd. Ond fel yr oedd y drugaredd yn bod, cafodd y ddau ymdreiglo y tro hwnw mewn gwely esmwyth o eira; a chafodd y pregethwr ddigon o amser i ddyfod ato ei hun o'i gyffro, ac i ymlonyddu cyn myned i'r addoldy. Nid pethau bychain a'i rhwystrent ef un amser i fyned yn mlaen at ei gyhoeddiadau. Eithr yr oedd y fath drafferth a helbul gyda'i hen anifail, fel prin y byddai gan y rhai a gymerent ei ofal ddigon o amynedd i beidio ei sènu o'i herwydd, nes o'r diwedd y penderfynodd R. J. deithio o hyny allan ar ei draed.
Anfynych y methodd a do'd at ei gyhoeddiad mewn pryd yn ei oes; ond yr oedd ganddo ddiwrnod cyfan o'i flaen i ddyfod ato, oddieithr ar y Sabbathau. Digwyddodd iddo unwaith fod ryw gymaint ar ôl yn Nolgellau, (ar y Sabbath mae'n debygol.) yr oedd yr addoliad wedi dechreu cyn iddo fyned i mewn i'r addoldy. Fel amddiffyniad diniwaid drosto ei hun, dywedai ar ol y cyfarfod dan wenu, " Pwnc yn Rhyd, y-main, profiad yn y Brithdir, a meindiwch yr amther yn Nolgellau." Chwareu têg i'r cyfeillion yn Nolgellau, canys nid rhinwedd bychan yw bod yn fanwl gydag amser addoliad; byddai yn dda i lawer o gynnulleidfä oedd ddilyn eu hesampl yn hyn.
Pen. VI.
PARHAD O HELYNTION TEITHIOL R. J. A'I LAFUR GARTREF RHWNG EI DEITHIAU.
Digwyddodd iddo weithiau yn ei oes fyned ar ei hynt yn llawn digon agos ganddo i gyffiniau y Saeson, gan deimlo yr anfanteision oedd iddo oddiwrth anadnabyddiaeth o'r iaith saesonaeg. Ceir engraifft o hyn yn yr hanesyn a ganlyn, yr hwn a dderbyniwyd oddi wrth Mr. Thomas o Benarth. " Arferai Richard Jones ddyfod i bregethu yn flynyddol i Benarth, Jerusalem, &c. ac yr oedd pawb yn hoffi ei wrandaw. Yr oedd y Gweinidog yn y flwyddyn 1844, yn llettya mewn tyddyn hyfryd o'r enw Brynelan, hen gartref cysurus gweision Crist am lawer o flynyddau. Yr oedd y teulu yn neillduol hoff o gyfeillach R. Jones, ac o wrandaw arno yn pregethu. Daeth ei gyhoeddiadau i law i fod yn Penarth, Jerusalem, &c. ac yn nhý rhyw foneddiges grefyddol ar ororau y Cymry a'r Saeson ger y Trallwm. Nid oedd un amser yn caru myned yn agos i'r Saeson; ond wedi hir grefu arno, efe a addawodd fyned i Allt-y-ceiliog a'r Trallwm. Pregethodd yn Mhenarth yn gyntaf, a thranoeth daeth i lawr i Brynelan. Nid oedd gwr na gwraig y tý gartref y pryd hwnw, na'r gweinidog ychwaith; neb ond y forwyn a Mr. Williams y meistr tîr. Ar ei fynediad i'r ty, gofynai R. Jones iddi am ei Meistr a'i Meistres, ac am y Gweinidog. Nid ydynt gartref yn awr, Sir, ebe hithau, ond hwy ddeuant adre cyn hir. Oeth yma gyhoeddiad i mi heno, dwad? Oes, Sir, ebe hithau. O'dd goreu, da iawn. Ar hyn eisteddoedd ar y gadair wrth y tân gyferbyn â'r Landlord cysglyd. Yr oedd hwnw yn hoff iawn o siarad, a holi pawb, ond ni fedrai air o Gymraeg. O'r diwedd deffrôdd, a chan edrych ar Jones yn ymddangos yn esgobaidd iawn yn y gong! arall, efe a ddywedodd wrtho, " Good morning, Sir", "Good moddnin, thyr," attebai yntau. "It is a very fine morning, Sir," meddai y Landlord. "Good moddnin", ebe'r Hen Lanc. "Did you see Mr. and Mrs. Davies any where?" "Good moddnin". "I am the Proprietor of this farm" ( ebe y Landlord ) "and I intend to improve it, do you know something about drainage?" "Wel wfft i ti, taw bellach, good moddnin," "dim thathneg." Ar hyn torodd y forwyn allan i chwerthin er ei gwaethaf. Trôdd yr hen frawd ati ac a ddywedodd wrthi (nid yn y modd sobraf, debygid) Wfft i tithau, lodath gellweruth, ai chwerthin am fy mhen i yn ceithio thiarad thaethneg yr wyt ti? Ni ddoe i byth ar gyfyl dy glawdd Offa di mwy." Pan ddaeth y Gweinidog adref, ac ymgyfarch â Richard Jones, aethant ill dau i ystafell o'r neilldu; ac yno mynegodd Richard Jones iddo pa fodd y buasai rhyngddo â'r Landlord a'r forwyn; ac ychwanegai, " Ydd wyf yn dy rybuddio yn awdd, Thomoth, nad â i ddim i dŷ Mrs. Roberts nôth y fory oth na ddoi di yno gyda mi bob cam, ac oth na thicrhei di na thyriadant un gair o thaesneg âmi." Felly y bu. A dyma y tro olaf iddo fod yno mwy. Bwriadodd ddyfod, ond nis gallodd.
Mawrhäed y gwŷr ieuainc hyny a ymgyflwynant i'r weinidogaeth, eu breintiau mawrion, a gofalant fod yn ddiwyd i wneuthur iawn ddefnydd o honynt, fel y byddont gymmwys, o bydd raid, i ddal cymdeithas â Landlords a ddigwyddant deimlo ar eu calon holi cwestynau iddynt, ac fel y byddo ganddynt ychwaneg ' i'w hateb na " good morning, Sir;" ac yn enwedig y medront i bregethu Crist nid yn unig yn agos i glawdd Offa, ond y tu hwnt iddo hefyd; ac fel na byddo raid iddynt, fel Richard Jones, dynghedu neb i attal y saeson rhag agor eu genau wrthynt.
Ar ol myned yn fanwl trwy ei gylchdaith dychwelai adref. Arosai ychydig wythnosau, gan bregethu ar y Sabbathau a nosweithiau yr wythnos yn ei hen ardaloedd, a byddai yn dda gan bawb ei weled a'i glywed. Ei arferiad cyffredin fyddai cyfansoddi tair neu bedair o bregethau newyddion yn y cyfnod hwn, fel darpariaeth gogyfer a'i daith nesaf. Yr oedd ei fyfyrgarwch yn ei ddiogelu ef rhag byw ar hen ystôr, oblegid gwyddis ei fod yn parhau trwy ei oes i gyfansoddi pregethau newyddion, ac ni fynasai er dim draddodi yr un bregeth fwy nac unwaith yn yr un man. Dygwyddai i ambell un ofyn iddo cyn cychwyn i'r addoldy, " Beth a gawn ni heno Richard Jones?" " Tydd di yno fachgian, mae gen i bregeth newydd." Ni bu yr ysgrifenydd erioed yn ei gymdeithas ef na byddai yn teimlo adnewyddiad yn ei awydd i fod yn debycach i R. Jones mewn ysbryd myfyrgar, ac ymestyniad am newydd-deb. Yr oedd ganddo ddawn a medrusrwydd rhagorol yn newisiad testynau at wahanol achosion ac amgylchiad Er mwyn rhoddi engraifft o hyn, dodir hanes yr amgylchiad canlynol, yr hwn a ddigwyddodd pan oedd efe gartref.
Ar fynediad yr ysgrifenydd i gymydogaeth Llwyngwril i ymweled â'i dad oedranus, yr hwn oedd yn gorwedd ar ei wely angau, dywedai R. Jones wrtho, "Evanth, y mae eich tad yn bur thâl, mae o'n debyg o fyned i lawdd yn fuan fuan. O'r holl gyfeillion ag oedd yn dechreu'r achoth yma ac yn ardaloedd Llanegryn a Thywyn, 'doeth neb o honynt yddwan yn fyw ond eich tad a minau. Ac oth bydd yntau faddw o'm mlaen i, mi fydda i wedi fy ngadael fy hunan." Yna gorchfygwyd ei deimladau ef am funud neu ddau; ac wedi ymiachau ronyn, dywedai, "Evanth, mae gen i dethdyn rhagorol at bregeth angladd eich tad." Pa un ydyw, R. Jones? "Wel, y geiddiau acw yn 1 Bren. 19. a'r rhan olaf o'r ddegfed adnod--" a mi fy hunan a adawyd, a cheithio y maent fy einioeth inau." Dyna fo, R. Jones, eb ei gyfaill wrtho, gwnaiff y tro yn rhagorol. Ac nid yn ofer a fu ei ddewisiad o'i destyn, na'i ragfyfyrdod arno, canys marw wnaeth ei hen gyd-bererin yn "fuan fuan " ar ol hyn. Ac yn mrydnhawn dydd ei gladdedigaeth, tra ddododd Richard Jones ei bregeth ar y testyn hwn i dyrfa luosog ynghapel yr Annibynwyr yn Llwyngwril, yn hynod o effeithiol. Dywedai fod ei sefyllfa ef yn dra gwahanol i'r eiddo Elias, ond fod ei destun yn briodol a chymwys iawn i'r amgylchiadau y dygid ef iddynt ar y pryd hwn. Yna efe a roddai fyr hanes dechreuad yr achos ymhlith yr Annibynwyr yn yr ar daloedd cyfagos, ac yn enwedig yn ei ardal ei hun. "Ond", ebe efe, "pa le y mae fy hen gyfeillion oedd yn cydgychwyn â mi ar y daith grefyddol? Ydyn 'nhw wedi ngiadel i gyd? " A chan droi ei lygaid dyfrllyd at yr arferasai ei hen gyfaill trancedig eistedd, dywed ai dan wylo, Ydyw ef yna? Nac ydyw, nac ydyw, mae yntau hefyd wedi myned,
"Gan fy nghadael yn ymddifad
Wel peddeddin wrtho'i hun."
"A mi fy hunan a adawyd, a cheithio y maent fy einioeth inau." Ond medd rhywun, pwy sydd yn ceithio dy einioeth di? A ydyw Victoddia yn ceithio dy einioeth di, fel yr oedd Jethebel yn ceithio einioeth Eliath? Nac ydyw, nac ydyw, 'dyw ein brenhineth diddion ni ddim i'w gothod longthide â'dd hen Jethe bel hono, nid yw hi yn ceithio einioeth neb oblegid ei grefydd; caiff pawb yn ein gwlad ni grefydda wel y myno heb beddyglu ei einioeth. Pwy ynte thydd yn ceithio dy einioeth? Ai y gyfddaith wladol? A wnêst ti ryw ddrwg thy'n galw am i'th einioeth fod yn ythglyfaeth iddi? Naddo trwy drugaredd, rwyf yn ddigon thâff rhagddi." Ar ol iddo grybwyll amryw bethau nad oeddynt yn ceisio ei einioes ef, cyfeiriai wedi'n at genhadon angau, y rhai oeddynt fel cynifer o filwyr iddo yn chwarau am ei einioes o bryd i bryd. " Ac yn ddiweddar," ebe efe, " daeth un o honynt ataf, ac a'm taddawodd yn fy mhen, neth oeddwn mewn llethmair, gan geithio fy einioeth. Ond meddai yr Arglwydd wrtho, Tha' draw, tha' draw, mae'u rhy fuan eto, chei di mo'i einioeth yddwan, mae hono yn fy llaw i. Ond, gyfeillion, mae'r amther yn ymyl y caiff angau gomandth gan fy Arglwydd i daddo ei eddgyd maddwol. Ond diolch ! y mae gan y Crithtion "fywyd wedi ei guddio gyda Christ yn Nuw." A chan annog y gynnulleidfa mewn modd difrifol i ymofyn am hwnw cyn y darfyddai eu heinioes, terfynodd ei bregeth.
Teimlai yn ddwys bob amser dros lwyddiant achos yr Arglwydd yn gartrefol a thramor, yn enwedig yn misoedd diweddaf'ei oes. Yn ngwresogrwydd ei weddiau, llywodraethid ei sêl yn gyffredin gan wybodaeth a doethineb. Ond un tro yn Llwyngwril ar foreu Sab bath, pan oedd efe yn gweddio dros Achos Crist tu draw i'r moroedd mewn gwledydd pellenig, ac yn enwedig yn Madagasgar, tywalltai ei galon mewn erfyniau taerion dros y brodyr a'r chwiorydd oeddynt yn dyoddef yno anfanteision ac erledigaeth. Yna dug achos yr hen frenhines ger bron Duw : ac mewn eiddigedd duwiol dros ei ogoniant, a thosturi cyffrous dros ei gyfeillion gorthrymedig, ac o gasineb calon at greulonedd ei Mawrhydi, dywedodd, " Ydd ydym yn dymuno arnat roddi calon newydd iddi, Arglwydd; dyro galon newydd i hen frenhineth annuwiol a chyddeulawn Madagathgadd! OND—oth bydd hi ar ffordd dy achoth di i fyned yn mlaen, i'r fflamia a hi!! I'r fflam ia a hi!! Nid oedd yno neb o'r cyfeillion a feiddient ddweyd Amen wrth y fath ddeisyfiad â hwn, ond yr oedd pawb yn ddistaw fel y bedd, a bron a chwysu gan arswyd a dychryn. Hwyrach y buasai meibion Zebedëus yn angerdd eu sêl yn gwaeddi gydag ef, Arglwydd a fyni di ddywedyd o honom am ddyfod tan i lawr o'r nef a'i difa hi? "A phe digwyddasai i'r enwog genhadwr Eliot fod ar y pryd yn nghapel Llwyngwril, a deall deisyfiad yr hen frawd, fe allai mai cryn orchest fuasai iddo yntau allu ymattal, yn mhoethder ei sel dros achos ei Dduw, rhag gwaeddi yn uwch na'r tri, " Amen, Lord, kill her!!" Ar ol diweddiad y moddion, aeth rhai o'r cyfeillion at Richard Jones gan ofyn iddo mewn syndod, paham y gweddïasai mor arswydus dros frenhines Madagascar? Ac yn mha le yn yr Ysgrythyr y cawsai ef sail i ddeisyfu ei herchyll gospedigaeth felly? Yntau yn ymwybodol fod ei sêl y tro hwn wedi tori dros ei derfynau priodol, ni chynygiai ymresymu â hwynt ar y mater, ond gan brysur hwylio tuag adref, a ddywedodd wrthynt, " Mae yno ddifai lle i'w thiort hi, oeth yn widdionedd inau. Mae llawedd o'i gwell hi wedi myned yno." Os nad yw yr hen frenhines wedi myned yno, gobeithir gan filoedd y, rhydd yr Arglwydd "galon newydd iddi," fel y gwasanaetho hi ef mewn ofn, ac yr ymlawenhäo mewn dychryn, rhag iddo ddigio a'i dyfetha o'r ffordd pan gyneuo ei lîd ef, ie, ond ychydig."
Cynlluniai ei daith drachefn, ac anfonai ei gyhoeddiadau, ac elai ymaith ar y dydd penodedig fel arferol; ac ar ol ei gychwyniad, dywedai ei gymydogion,"Dacw Richard Jones yn myned eto, ni welwn mo hono am chwarter blwyddyn."
Un o rinweddau disglaer Richard Jones, fel pregethwr teithiol, oedd ei ofal rhag ymyryd â materion rhai eraill, a rhag cludo chwedlau o'r naill fan i'r llall. Nid gorchest fechan oedd hyn; ond gellir dweyd am dano ef yn ystod yr holl flynyddoedd y bu yn teithio, na chyhuddid ef o fod yn chwedleugar ac yn gludydd newyddion drwg ac anghysurus am weinidogion, eglwysi, na theuluoedd. Pan y dygwyddai iddo eistedd weithiau yn mysg y rhai a geisient hela rhywbeth o'i ben ef, medrai yr hen gyfaill droi y chwedl heibio, a'i gollwng yr un ffordd a mŵg ei bibell; îe, mynych y clybuwyd ef yn amddiffyn gweinidogion pan y clywai rywrai yn eu gwarthruddo yn eu habsenoldeb.
Ac nid llai disglaer oedd ei rinwedd hwn hefyd yn ei gartref ei hun; oblegid y mae y Gweinidogion parchus a fuont yn llafurio yn ei gymydogaethau yn dystion byw o wirionedd hyn. Ac at y tystiolaethau a gafwyd eisoes ganddynt, cymerir y cyfle presenol i chwanegu eiddo Mr. Griffiths, gynt o Lanegryn, ond yn awr o America. "Cefais ef yn gyfaill didwyll, dirodres, a ffyddlawn yn ystod yr amser y bum yn gweinidogaethu yn Llanegryn, Llwyngwril, &c. Cefais ef yn gydymaith yn caru bob amser, ac yn ymddwyn yn ddihoced yn fy absenoldeb fel yn fywyneb. Ni byddai arnaf ofn adrodd fy helyntion iddo, ac ni welais achos yn ystod mwy na thair blynedd ar ddeg, i gelu oddiwrtho fy nhrallodau fel gweinidog. Byddai bob amser yn cefnogi y weinidogaeth gartrefol yn nghyda phob diwygiad."
Yr oedd gan Richard Jones ofal tyner bob amser am fechgyn ieuainc yn dechreu pregethu. Da pe byddai llawer yn y dyddiau presenol yn dilyn ei esampl efyn hyn, yn hytrach na'u difrïo a'u digaloni. Yr oedd ganddo ef gystal barn â neb am gymwysderau angenrheidiol i fod mewn pregethwr; ac ar yr un pryd pan y gwelai ambell un go ganolig yn ei ddechreuad, ni byddai efe boddlawn er dim i daraw hwnw yn ei dalcen yn ebrwydd, heb fynu eithaf prawf yn gyntaf ar alluoedd y cyfryw. Yn y flwyddyn 1824, yr oedd gwr ieuanc, tair ar hugain oed, aelod perthynol i'r eglwys Annibynol yn Nolgellau yr hwn oedd wedi pregethu ychydig yn y gymdeithas eglwysig yno, ac heb fod erioed eto yn y pulpud. Aeth hwn ar nos sadwrn i ymweled â'i rieni yn ardal Llwyngwril. Mynegwyd iddo y cai efe glywed Richard Jones, Tŷ Du, boreu dranoeth : yr oedd yn llawen gan y llanc ddeall hyny, ohlegid ni chlywsai ef mo hono erioed o'r pulpud. Boren dranoeth, aeth y teulu i'r Capel, ac eisteddodd y llanc a'i dad wrth y bwrdd dan y pulpud, pryd yr oedd у R. Jones yn darllen Salm; ac ar ol hyny rhoddai bennill i'w ganu, a thra yr oedd y gynnulleidfa yn canu, dyma ef yn agor drws yr areithfa, ac yn taro ei law ar ysgwydd y bachgen, gan ddywedyd wrtho— "Tyr'd i i fynu, machgen i, tyr'd yma i dd'eyd tipyn o'm mlaen i." Dychrynodd y llanc trwy ei galon ac attebodd dan y grynu, Na ddof fi yn wir, mae arnaf fi ofn.Yna ymaflodd Richard Jones yn yngholer ei gôt ef, ac a ddywedodd wrtho, Mae'n ddhaid i ti ddwad." A gorfu ar y gwan crynedig fyned ato, a thrwy lawer o drafferth y medrodd ef gael ryw ychydig i'w ddweyd wrth y bobl. Ar ol gorpheniad y moddion, ar y ffordd wrth fyned ymaith, yn absenoldeb y bachgen, wele'i dad yn ofidus yn galw ar Richard Jones, ac yn dywedyd wrtho, " Richard, ni ddylasech er dim wneud iddo ddyfod i'r pulpud i geisio pregethu. 'Does ganddo ef ddim dawn i fyn'd yn bregethwr, ac fe fydd wedi tori ei galon." Ebe yntau, "Cymeddwch bwyll, cymeddwch bwyll, 'doedd dim coel addno heddyw, oblegid ei fod mor thwil. Peidiwch a deyd dim wrtho, cymerwch ofal, da chwi. Dewch i ni gael tyddeial addno am un flwydd yn beth bynag, fe ddaw rhywbeth o hono eddbyn hyny, neu fe fydd wedi myned i'dd dim." Diolch iddo am gyngor.
Mae llawer o blant yr Arglwydd ag ydynt yn awr wedi myned adref, ac eraill sydd yn fyw, yn adgofio gydag hyfrydwch y cynghorion gwerthfawr a gawsant ganddo ef yn eu trallodau a'u helbulon. Yr oedd efe wedi ei gymhwyso yn rhagorol at y gorchwyl hwn, mewn dawn, gwybodaeth a phrofiad. Dywed un o'r teulu lluosog a fu gynt yn byw yn y Bwlchgwyn, ond ydynt yn awr yn wasgaredig yn nau chwarter y byd, fel hyn am dano ef—"Yr oedd Richard Jones gyda ni pan oedd ein hanwyl fam yn marw. Yr oedd deg o honom o'i gwmpas yn wylofain, ac yn ei gofleidio; ac nis annghofiaf byth ei gynghorion gwerthfawr i ni, a'i weddiau taerion trosom ni a'n hanwyl dad, yn yr amgylchiad difrifol hwnw. Yr oedd fy mrawd hynaf pryd hyny yn Llundain yn casglu at gapel yr Annibynwyr yn y Bermo."
Byddai ein cyfaill yn dra defnyddiol gartref ac ar ei deithiau nid yn unig yn yr areithfäau, ond hefyd yn yr Ysgol Sabbathol. Dygai fawr sel dros y rhan yma hefyd o waith yr Arglwydd. Byddai pob dosbarth pan y gwelent ef, yn ei wahodd am y cyntaf i'w plith er mwyn cael ei esboniadau rhagorol ar y rhanau o'r gair a ddarllenent. Llawer math o ymofynwyr am y gwirionedd a'i cwestiynent yn y cyfryw gylch. Rhai a'i holent ef oddiar yspryd cywreingarwch; eraill er mwyn dadlu yn unig; ac ambell un, ysywaeth, er mwyn cael digrifwch. Yr oedd yr hen athraw yn ddigon llygadgraff yn gyffredin i'w hadnabod, ac yn eithaf medrus i roddi i bob un ei gyfran briodol. Gofyn ai rhyw eneth ieuanc iddo pan yn darllen Mat. xix. 12, gan gymeryd arni fod yn ddidwyll a difrifol, "Beth sydd i ni ddeall, R. J. wrth yr enw digrif yma sy bum waith yn yr adnod hon?" " Dyw o ddim o futhneth merched ieuainc i holi yn nghylch pethau wel hyn."
Ac am ei haelioni at achosion crefyddol, yr oedd hefyd yn ganmoladwy.
Pen. VII.
DYCHWELIAD R. J. O'I DAITH OLAF, I FYNED I FFORDD YR HOLL DDAEAR.
Ar ol cylchymdeithio trwy holl Gymru am flynyddoedd lawer, gwelwn ein hen gyfaill yn dychwelyd adref o'r diwedd i rodio llwybr ar hyd yr hwn ni ddychwelai.
Nid oedd fawr o bryder ynddo un amser gyda golwg lle y byddai farw ynddo, pa un ai gartref, ynte ar ei daith, y cyfarfyddai ag angau. Gofynodd chwaer hynaf yr ysgrifenydd iddo pan ar ei gychwyniad i un o'i deithiau, " Richard Jones, a fydd arnoch chwi ddim ofn marw oddicartref?" "Dim Betsy, dim," ebe yntau,"dyw obwyth yn y byd yn mha le na pha bryd, y mae'r pàu bach yn barod; ffarwel i ti yddwan." Teimlodd rhywun awydd hysbysu i dywysogaeth Cymru, a hyny flynyddoedd yn gynt na phryd, fod Richard Jones Llwyngwril, wedi marw, Fe allai mai nid oddiar un bwriad maleis ddrwg y gwnaed hyn, ond yn unig oddiar ddifyrwch anystyriol. Fodd bynag am hyny, gormod oedd hyn i'w wneyd â neb, yn enwedig â gŵr o gymeriad mor gyhoeddus ag ef. Achosodd y gau -hysbysiad hwn drallod nid bychan i gannoedd, ac yn enwedig i Richard Jones ei hun ac i'w berthynasau. Dywedodd rhyw gyfaill wrtho ef, " Wel Richard Jones, mi glywais i eich bod wedi marw ! " Wel yn widd " ebe yntau "clywais inau hyny hefyd, ond mi wyddwn i gynted ag y clywaith i mai celwydd oedd o." Ond yn awr y gwir yw fod ei angau gerllaw.
Ni chafodd ond byr gystudd, yr hyn ydoedd yn fraint fawr iddo. Awgrymasai ychydig amser cyn hyn fod awr ei ymddattodiad ef yn agosâu. Pan fynegwyd iddo fod ei frawd, yr hwn fu yn byw yn yr un tŷ ag ef, wedi marw, cyfododd o'i wely, ac aeth i gwr ei ystafell, gan ddywedyd yn wylofus, "Wel, wel, Guto bach, dyma di wedi mynd, dof finnau ar d'ol di dethd yn union." Gofynai ei chwaer iddo cyn iddo gael un o'i lesmeiriau marwol, " Dic bach, leiciet. ti fyw dipyn etto gyda ni?" "Dim o bwyth," eb efe. "A fyddai yn well gen 'ti farw?" " Wel y gwelo Fo'n dda," ebe yntau. Llawer a soniasai efe yn ei fywyd wrth eraill am weinidogaeth angeu, a gwerthfawredd crefydd erbyn myned iddi; dyma ef ei hun yn awr ar fîn yr afon heb arswydo ei chenllif. Ië, yr hwn a deithiasai ddwy filldir o gwmpas yn hytrach na chroesi cornant dros bontbren ganllawiog—ie, yr hwn a gwmpasai ar ei draed ugain milldir o ffordd i fyned o Abermaw i Lwyngwril, yn hytrach na chroesi yr aber gûl honó mewn bâd, gan yr arswyd oedd ynddo rhag croesi dyfroedd,—wele ef yn awr, pan yn dechreu gwlychu ei draed yn afon angeu, yn mynegu wrth ei gyfeillion, a hyny gyda sirioldeb a gwrolder, nad ofnai ef niwaid, gan y gwyddai fod ei fywyd yn " thâff " yn Nghrist cyn dyfod yno. Felly ymadawodd â'r bywyd hwn, Chwefror 18, 1853, yn 73 oed, ac aeth i mewn i lawenydd ei Arglwydd. Traddodwyd areithiau effeithiol wrth ddrws ei dŷ gan y brodyr J. Owen, Llanegryn; J. Thomas a H. Lloyd, Tywyn, i'r dorf fawr a ymgynnullasai yno, ac yna hebryngwyd a dodwyd ef i orwedd yn ei fedd hyd udganiad yr udgorn yn y dydd diweddaf.
Englynion Coffa
Gan ei fod yn arferiad i ddodi mewn Cofiant dynion cyhoeddus, ychydig o Farddoniaeth, tybiwn y byddai уп foddhaol iawn gan y darllenydd gael yr Englynion campus canlynol, a pha rai yr anrhegwyd yr Awdwr gan y Parchedigion W. C. Williams, W. Rees, a T. Pierce.
RICHARD JONES, LLWYNGWRIL.
Byw ar daith y bu'r doethwr—heb Efa, |
Nid elai i ardaloedd—i dywallt |
Ha! llon Gerub Llwyngwril—ydyw, mae |
Agor ini'r gwirionedd,—a'i adrodd |
Risiard Siôn dirion a dorwyd—o'n plith : |
Nid rhyw hynod daranwr,—yn rhwygo |
LLANGOLLEN CYHOEDDWYD GAN H. JONES.
Nodiadau golygu
Bu farw awdur y gwaith hwn cyn 1 Ionawr, 1924, ac mae felly yn y parth cyhoeddus ledled y byd gan fod yr awdur wedi marw ers dros 100 mlynedd yn ol.