Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig/Penawd 1

← Cynwysiad

Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig gan Lewis Jones, Plas Hedd

Penawd 2 →

Y WLADVA GYMREIG.

I.

Y DYHEAD AM WLADVA GYMREIG

GAIR "Drych y Priv Oesoedd" oedd gwladychu—am vin teioedd o bobl yn symud o un wlad i wlad arall, neu o un cwr o wlad i gwr arall—cyvystr, hwyrach, â'r gair Saesneg colonizing, neu settling. Llew Llwyvo, Llwyvo, vlyneddoedd lawer yn ol, a'i lleddvodd i Wladva, rhag yr ch chwern ynghanol y gair, oddi ar yr un tyneredd clust ag a barai i Ceiriog yn y "Bardd a'r Cerddor," ánog "lladineiddio y Gymraeg" wrth varddoni. Dynodid yr un syniad wedi hyny drwy y geiriau "trevedigaeth" "sevydliad cym dogaeth "&c. Diau hevyd vod ynghil y gair syniad o gymdeithasiad cenedlaethol—man cynull ysbrydoedd cydnaws yr un bobl, eithr y bobl hyny wedi gwasgar a chwalu gan amgylchiadau, ac eto yn dyheu am gyvuniad o'u cydnawsedd cyweithasol vel elven hanvodol i'w mwyniant a'u llwyddiant. Er y dengys covnodion hanes vod llawer o Gymry wedi gadael eu "Gwyllt Walia " drwy'r oesoedd; ac ar ol hyny yn canu byth a hevyd" Hiraeth Cymro am ei wlad;" ac er mai teneu oedd trigolion Cymru ar y pryd ragor yn awr, eto nid ymddengys vod gover i'r boblogaeth hyd amseroedd y Tadau Pererinol, pan ymvudodd llaweroedd ohonynt i Amerig rhag yr ormes grevyddol amser y Siarlod, a rhag yr erlidion bryntion ar y Crynwyr a'r crevyddwyr Ymneillduol. Aethai rhai o'r föedigion cyntav hyny i Amerig tua 1636—40; yn eu plith bobl grevyddol o Gasgwent a'r Véni. Yn 1682 aeth minteioedd niverus o Gymry allan gyda Wm. Penn a Dr. Thomas Wynne o Gaerwys, yn y llong "Welcome," gan "wladychu" yn Pennsylvania, yn agos i Philadelphia. Dylivai atynt Gymry bucheddus vel hwythau, gan sevydlu ger eu gilydd er mwyn cyweithas a chyvleusderau, vel cyn nemawr amser yr oeddynt wedi prynu 40,000 o erwau tir ar ddwyreinbarth Pennsylvania, gan eu rhanu yn gantrevi yn ol enwau yr hen ardaloedd oedd anwyl yn eu cov —Bala, Meirion, Gwynedd, Berwyn, &c.; a'r rhai o'r Deheubarth yn galw Bryn mawr, Buallt, Gwent, &c. Yn 1701 ceir hanes am eglwys gyvan yn ymvudo i Delaware, gyda'u gweinidog, Thos. Griffith; a thrachevn eglwysi cyvain o Vedyddwyr yn 1711 a 1725.

Tuag adeg Chwildroad Frainc a Datganiad Anibyniaeth yr U. Daleithau, gwyntylliwyd llawer ar y syniad o Wladva Gymreig yn yr Unol Dale:thau gan ddau Gymro nid anenwog yn eu dydd, sev William Jones, Llangadvan, Maldwyn, a Morgan Ioan Rhys, golygydd y " Cylchgrawn Cymraeg," 1793—y greal Cymraeg cyntav y mae hanes am dano.

Ymddengys vod y cyntav hwnw yn engraift drwyadl o'r cyvnod chwildroad Frengig yr oedd yn byw ynddi, ac o'r Gymreigiaeth ronge oedd yn nodweddu amser L. Morus a Dr. W. O. Pughe. Ond chwilen benav ei vywyd oedd cael sevydliad Cymreig yn Kentucky, am yr hyn y buʼn gohebu gyda Pinkney, cynrychiolydd Unol Daleithau yn Llundain: ond bu varw yn 60 oed, cyn gallu gwneud dim rhagor. Rhyvedd yw darllen am ddyhead y gwr hwn ac ereill. Yr un adeg ag y ceisid cychwyn gwladva yn Pennsylvania, y cyveirir ati isod, a Morgan Ioan Rhys yn golygu" cael un arall yn Ohio: ac yna ddarllen yn yr un Cambrian Register vod 2000 o Gymry wedi myn'd o Liverpool rhwng 1790 a 1794 ar y neges hono, ond i 1500 ohonynt ddychwelyd yn siomedig! Yr HANES syml yn fyddlon govnodir yn y van hon—gwneir sylwadau ymhellach ymlaen.

Yn 1793, darvu i niver o voneddwyr Cymreig oedd yn preswylio yn Philadelphia a'r cyfiniau ymfurvio yn gymdeithas i geisio sicrhau llain o dir gan y Llywodraeth i'r Cymry wladychu arno. J. Morgan Rees oedd llywydd y gymdeithas hono, a John Jones yn ysgrivenydd—Mewn cyvarvod lluosog a gynhaliwyd y pryd hwnw, penodwyd yr ysgrivenydd i dynu allan gais at Lywodraeth yr Unol Daleithau, yr hyn a wnaeth vel y canlyn:—"Yr ydym ni, deiliaid fyddlon i'r Llywodraeth, cenedl y Cymry sydd yn preswylio yn y drev hon a'r amgylchoedd, yn ervyn arnoch werthu i ni am bris teg ddarn o'ch tiroedd darn digon mawr i wneud talaeth ohono i'n cenedl, ar y telerau a ganlyn—(1) Vod y tir i vod yn eiddo y Cymry, a neb arall; yn dir da, a thuallan i unrhyw sevydliadau eraill. (2) Vod y cyvreithiau i vod yn yr iaith yr ydym yn ei deall, sev y Gymraeg. (3) Ein bod vel talaeth i vod dan yr un cyvreithiau a'r taleithau eraill." Ymhen yr wyth mis cavwyd yr atebiad canlynol:"Nid yw cyvansoddiad yr Unol Daleithau yn caniatau i'r Congres wneud cytundeb neillduol âg unrhyw genedl pwy bynag. Wele y tir, ac wele y cyvreithiau.'

Ni lwyddodd greal M. Rhys, mwy na llawer ar ei ol, ac aeth ei gyhoeddwr ymaith at ei gyd-wladwyr i Amerig er mwyn y rhyddid o vyw yn ddilyfethair rhag gormes arlwyddol a threthol Cymru. Mae'n debyg iddo gael "yr hen wladvawyr" tua Meirion a Bryn mawr, &c., ar ben eu digon, a'u cylchynion wedi d'od yn voethus a chymysgryw. Velly, yn 1795 mae yn myned ar holy grail y Wladva Gymreig i Ohio, ac yn ysgrivenu, "Os bydd y Cymry yn chwenych gwladychu gyda'u gilydd, ac yn dewis myned i'r gorllewin, yr wyv wedi golygu tyddyn o dir ar yr avon Ohio a'r avon Big Miami, o gylch lat. 38, man y mae lle i gael 200,000 o erwau, heb un erw ddrwg ynddynt o bosibl."

Mae'n debyg mai rhan o'r ymgais hono oedd yr hyn y cyveirir ato yn y Cambrian Register am 1796, vel isod, ac mai yr un oedd y J. Morgan Rees a'r Morgan Ioan Rhys y cyhoeddwr, ac a aeth wedi hyny i Ohio.

Mae niver o voneddwyr yn Philadelphia wedi ymfurvio yn gwmni, dan yr enw Cambrian Co., i lunio sefydliad o Gymry, yn y man addasav ellir gael am iechyd, amaethu, gweithiau, a masnach yn yr Unol Daleithau. Penau y telerau ydynt : (1) Pob rhanddalwr dalu i lawr $100 cyn Tachwedd 1, 1796; (2) Pump o bwyllgor i'w neillduo i brynu a threvnu y sevydliad; (3) Cwmwd o bum milldir sgwar i'w ddewis, rhanedig yn lotiau mewn a lotiau allan, a dim rhagor na 50 o lotiau i'w rhoi i greftwyr ac ysgrivwyr; y lotiau eraill i'w gwerthu ar adegau penodol, a'r cynyrch i vyned at y cyllid cyfredin, adeiladau cyhoeddus, &c.; (4) yr holl gwmwd i'w ddyranu yn rhandiroedd 640 erwau yr un, a bwrw coelbren rhwng y rhanddalwyr pwy vydd pïau pob rhandir; (5) Nas gall neb ddal rhagor na phedwar rhandir, na mwy nag ugain lot yn y drev,

Yn vuan wedi hyny dylivodd y Cymry i'r Unol Daleithau, gan vyned wysg eu trwynau, vel y byddai carenydd neu amgylchiadau yn eu harwain—yn arbenig i ardaloedd Steuben, Utica, Oneida, Ebensburg, Newark, Granville, a thoc i Cincinatti a Welsh Hills, Ohio. O 1830 i 1840 heidient i Wisconsin, Illinois, Iowa, a Minnesota; ac o 1860 i 1870 i Missouri, Kansas, Nebraska; ac yn ddiweddarach i Dakota, Montana, Oregon, a Washington Territory. Cyvrivir vod o'r sevydliadau Cymreig hyn yn Amerig dros 20 yn New York, 50 yn Pennsylvania, 40 yn Ohio, 25 yn Wisconsin, 5 yn Minnesota, 20 yn Iowa, 5 yn Illinois, 9 yn Missouri, 10 yn Kansas, 4 yn Nebraska, a sevydliadau gwasgarog drwy amryw daleithau ereill.

[Gwel "The Welsh in America," gan Huwco Meirion; ac "America" W. D. Davies, goruchwyliwr y Drych.]

Gellir yn hawdd ddyvalu vod y crug envawr hwn o Gymry, gyda'r cylchynion a dylanwadau cymysg oedd arnynt, yn ymdoddi a newid yn aml a dirvawr. Ebe W. D. D. am Gymry Utica:—"Mae gan y T. C. 26 o eglwysi yn y dalaeth, ond vod llawer ohonynt yn wan iawn, gan vod yr hen Gymry yn marw, a'r plant yn Americaneiddio, yn_ymvudo," &c. Drachevn: "Rhiva eglwysi yr Anibynwyr yn Pennsylvania 50, ond vod rhai ohonynt wedi troi yn Saesneg": a'r un nodiad am Ohio.