Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig/Penawd 30

← Penawd 29

Cymru Newydd, Hanes Y Wladva Gymreig gan Lewis Jones, Plas Hedd

Penawd 31 →

XXX.

CYFRO YR AUR.

Mewn gwlad newydd yr ydys beunydd yn darganvod rhyw weddau ar Natur sydd ddyeithrol i'r anghyvarwydd anwyddonol: ac wrth vod hinsawdd Tiriogaeth Chubut mor sych a di—wisg, mae esgyrnedd y bryniau a'r paith yn haws i'w gweled a'u holrain—ond yn chwith a dyeithr i'r chwiliwr o Gymru. Yr oedd yr uthredd a'r dyeithrwch ar ddechreu y Wladva yn synu, pensyvrdanu dyn "—unfurvedd di—bendraw o risiau paith graianog ysgythredd o greigiau geirwon a chlogwyni llymion : havnau a holltau auhygyrch canghenog—vel petai Natur wedi bolltio y wlad rhag archwiliad. Ond yr oedd mewn rhai o'r sevydlwyr ysva aniwall i dreiddio a gweled y wlad. Ac y mae rhyw swyn hudol mewn chwilio ac ymwthio i leoedd na bu neb o'r blaen—gan ryveddu a dyvalu ar weddau dyeithr pethau yn eu gwreiddioldeb cynhenid. Dyna'n ddiau y priv gymhellai i'r teithiau a'r anturiaethau cynhyrvus sydd wedi cadw cywreinrwydd y byd yn vyw drwy'r oesau—o ddyddiau Herodotus i amser y Cymro gwydn Wm. Griffith (Africa ac Awstralia). Hyny, GYDA chwil vawr Pizarro am AUR, drwy deg neu hagr.

Rhai oedd yn berwi o'r angerdd chwiliadol hwn oeddynt J. D. Evans, Zecaria Jones, a J. M. Thomas. Tra'r oedd y rhai hyn yn cyniwair drwy anhawsderau lawer "i edrych beth welent," yr oedd rhai o hen weithwyr aur Awstralia a Columbia oeddynt yn y Wladva yn moelio clustiau pan ddaeth si vod llwch melyn a gronynau wedi eu cael yn yr avon Chupat. Un o hen eurwyr Awstralia oedd W. Richards, sir Vôn, a ddigwyddai un tymor vod yn cyd—hau gydag Edwyn Roberts— un a vreuddwydiasai lawer am yr Andes (o syml ramantedd ei veddwl, ac nid o ysva aur). Wedi i'r ddau hyn daro tân o'u gilydd, asiodd gyda hwy 5 neu 6 eraill: ac yn 1890 llwythasant eu mèni o luniaeth a rheidiau, gan anelu i'r berveddwlad anhysbys iddynt hwy, ac heb fordd mèn yn yr holl gyrau. Ac ymaith a hwy. Yr oedd llwybrau Indiaid yma ac acw, ond ni wyddai y teithwyr vawr am danynt: ond peth anhygoelach vyth oedd medru myned a meni ar hyd ddynt, nes dod at odreuon cyntav yr Andes. Buont i fwrdd 5 neu 6 mis, a phe cawsid adroddiad o'r daith hono diau y darllenasai vel "trek" y Boeriaid tua'r Transval. Wedi dychwelyd yn groeniach, a chael" tacnot" y Llywodraeth ar y manau welsent, dechreuodd y sibrwd gerdded y Wladva vod "AUR wedi ei gael!" ac o vesur ychydig chwyddodd yn ddychmygus i vod yn El Dorado.

Gwesyllu ar y daith i Lyn Fontana

Danvonodd y darganvyddwyr y newydd i Gymru, a daeth allan atynt yn vuan ddau wr cyvarwydd mewn mwnydda—sev D. Richards, Harlech, a R. Roberts, New York. Yn y cyvamser holid y darganvyddwyr gan bobl y lle am eu cafaeliad o'r mwn melyn, nes yn y man enyn yn eu gilydd y dwymyn aur arverol: ac ymaith a bagad o'r rhai parotav, mewn mèni ac ar gefylau, i wneud y rhuthr wangcus am ran o'r yspail—ac ymaith a'r "vintai ysgubol" (flying gang) helter scelter ar draws eu gilydd, dros beithiau a bryniau, drwy havnau a rhiwiau, a rhydiau a chreigiau, nes cyraedd i Teca—"eu mynyddoedd hyvryd —ac adrev yn ol dipyn aravach. Mae y wib hono yn vabinogi Wladvaol er's blyneddau—vel mwysair Ceiriog, "Mynd i dy Kit vy chwaer i dê, a chael dim." Eithr parhaodd llawer i chwilio, a thyllu, a golchi, dros y wlad y fordd hono amser hir. Wedi i'r ddau vwnwr weled y wlad drostynt eu hunain, a threvnu telerau gyda'r darganvyddwyr, aeth D. Richards yn ol i Gymru i wneuthur adroddiad. Yr oedd hyder Edwyn Roberts mor gryv yn ei ddarganvyddiad vel y gwerthodd ei ferm (am £2,000), ac yr aeth ev a'i deulu i Gymru, i wthio yr anturiaeth gyda D. Richards. Drwyddynt hwy ill dau, a chymorth yr A.S. dros vwrdeisdrevi Arvon, furviwyd y Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate" yn Llundain, i weithio y gwaddodion a'r wythien. Daeth D. Richards yn ol i vod yn arolygwr y gwaith, a Reid Roberts, o Gwynvynydd (Dolgellau), gydag ev, ac eraill, ac hevyd wyddonwr cyvarwydd (expert) o'r enw Hoefer. O ddifyg deall y wlad a'r anhawsderau, oedwyd a bwnglerwyd gryn lawer, mae'n debyg: ond gwaeth na hyny, aeth yn anghydweled rhwng y darganvyddwyr a'r cwmni, vel y bu raid danvon W. J. Parry, Coetmor, yr holl fordd i'r Wladva (nid i Teca), i geisio heddychu—eithr methodd. Ac wedi llawer o giprys aeth y peth rhwng y cŵn a'r brain. Dywedir vod y Syndicate wedi colli cryn £13,000 ar yr antur. Bydd ambell un o gymdogion y Teca yn taro ati i olchi yno pan vydd angen gwrach arnynt a gwnaed yno ambell hwb go vilain gan Wladvawyr 'garw am dani." Hwyrach vod y nodyn canlynol gystal ag adroddiad am yr anturiaeth, vel yr ystyrid hi gan yr arolygwr cyn "dyvod y dyddiau blin."

Chubut, Chwev. 17, 1892.

. . . . .Wedi croesi dyfryn tlws y Teca gwersyllasom am rai wythnosau ar aberoedd a chyfiniau yr avon hono, i'r perwyl o gyd—ddeall a chyd—weithio gyda'r darganfyddwyr o berthynas i oludedd y gwaddodion, a gwelsom yn vuan yn y graian arwyddion da o aur. Yna chwiliasom yn vrysiog yr uchbaith cylchynol, a thorasom amryw draws—gloddiau a phydewau. Furvir yr ucheldir hwn o amryw haenau—tosca,

MYNYDD EDWYN.

Ceunant lle y golchir aur o Nentydd Teca.

caolin, tywodvaen, conglomerate, tywodvaen goch, &c. Mewn rhai manau mae y furviad trydeddol (tertiary) yn amlwg iawn: yn wir, bydd aruthredd ei furviadau a goludedd y gwaddodion, ryw ddydd yn sicr o synu y byd mwnawl. Mesurasom a marciasom 2500 hecterw o dir eurol, gwerth o 6s. i £3 y llath gubaidd trwch y gwaddodion yn amrywio o 4 i 20 tr., vel y gellir eu cymeryd yn 9 tr. at eu gilydd. Mewn rhai manau caem 24 gronyn ymhob padellaid o 14lb. graian. Gwnaethom brawvion vel hyny am 14 diwrnod, gan gymeryd o 2 i 4 padellaid ymhob un, ac ni chawsom ond tair padellaid heb ddim aur. Aethom o Teca yn Rhagfyr, a chan groesi y Sin—gyr daethom at draed Pegwn Katerfelt, gan gael aur mewn amryw vanau ar y fordd yno. Wedi treulio amryw ddyddiau tua llyn Fontana, aethom yn ol am y gogledd gyda llethrau y mynyddoedd tuagat yr avon Corcovado. O vewn rhyw 5 lech i'r llyn o'r enw hwnw, daethom ar draws avon yn rhedeg i'r gorllewin drwy yr Andes: ac wedi ei dilyn drwy anhawsderau dirvawr cyrhaeddasom, debygav, o vewn taith 6 awr i'r Tawelvor; eithr oblegid dewed y coed a'r tyviant, ac vod amser ein "tacnot" ninau yn dirwyn i vynu, dychwelasom i ardaloedd y Corcovado eto. Teimlav yn sicr y bydd y bwlch hwnw cyn hir yn agoriad i ac o'r Tawelvor: neu y ceir agoriad o'r Caran—lewfw a Bro Hydrev i Teca i Borth Malaspina yn y Werydd, ac velly osgoi y vordaith drwy'r cydvor neu oddeutu'r penrhyn. Ar ranau uchav y Corcovado yr oeddym ar ddyfryndir tebyg i'r Teca, a chaem argoelion addawol iawn, ar y rhai y dilynasom am bedair wythnos—un o ba rai roisom i vesur a nodi y tir vydd arnom eisieu pan ddechreuir gweithio—arwynebedd o 3000 hecterw o waddodion euraidd roddent o 6s. i £2 14s. y llath gubaidd, 7 i 9 tr. o drwch yr aur ynddynt yn vanach nag yn Teca, ond cawsom rai gronynau brasach lawer iawn mewn cloddiadau traws wnaethom. Credu yr wyv vod llawer o waddodion aur cyfelyb yn y diriogaeth hon, ond y bydd raid wrth amser, egni, a chyvala i'w dadblygu yn daladwy, ac i'w dwyn ger bron y cyhoedd yn ddestlus ac heb ruthrau.—DAVID RICHARDS.

Parodd y cyfroad am aur y Teca i lawer eraill o'r sevydlwyr grwydro a chwilio llawer yn y mynyddoedd cylchynol. Cangen o'r archwilio hyny yw Cwmni Aur Nant Rhyvon (Rio Corintos Gold Mine)—ar odreu mynydd Tswnika, neu Bigwrn Thomas, heb vod nepell o'r Teca, ond mynydd gwahanol. Gyda'r cnewyllyn o'r darganvyddwyr Cymreig, gwnaed cwmni (Ellmynig gan vwyav) yn Buenos Ayres i ddadblygu y gwaith hwnw. Codwyd melin livio yn y goedwig ar y mynydd gerllaw, vel ag i gael coed at y gwaith: cavwyd agerbeiriant a phwmp i suddo y pydewau arbrawv, a danvonwyd gwr cyvarwydd o California a Columbia i arolygu a gwneuthur adroddiad cyvlawn.

Heblaw yr ymgyrchoedd uchod, bu chwilena a thyllu a golchi lawer tua Llyn Fontana, a thrachevn tua'r Corcovado. Glynodd rhai Cymry tua Teca—rai yn golchi gwaddodion, ac eraill yn cloddio am yr wythïen euraidd o'r graig: a gwnaed ohonynt gwmni i'w novio yn Llundain ac yn Buenos Ayres.

Er's blyneddau lawer golchasai Zecaria Jones a J. D. Evans yn yr avon Camwy (Chubut) am aur, ynghyfiniau y Wladva, a phan oedd y milwyr yn ymlid y brodorion yn 1880, cavwyd argoelion golygus yn y ceunant mawr sydd yn d'od i'r Camwy o gyfiniau Kytsácl.

XXXI.

CREVYDD, ADDYSG, A LLEN Y WLADVA.

Vel syniad Cymreig Cenedlaethol, ar ol diwygiadau mawrion y ddeunawved ganriv, yr oedd y Wladva yn rhwym o vod yn Grevyddol. Nodweddid trwyadledd crevyddolder di—hoced sylvaenydd y mudiad—M. D. Jones—vel yn sicrhau yr un llinelliad yn yr olyniaeth Wladvaol, gan nad pa weddau neu raniadau gymerai arni ei hun maes law. Wrth ymgyraedd at ymreolaeth wladol, leodrol, nis gellid gobeithio hyny ond drwy ddyvnhau a grymuso yr anwyledd crevyddol sydd yn arbenigo y bobl ragor y cylchynion. Yn y wedd hono nid oedd enwadaeth arverol Cymru onid lleodru y devion crevyddol yn ol graddva yr alw a'r cyvleusderau. Velly, o'r cychwyn cyntav ni vu culni sectol o nemawr lestair i'r Wladva: daeth enwadaeth yn wahanredol yn y man, eithr nid yn fyrnig nac yn chwerw vyth. Yr oedd ymhlith y dyvudwyr cyntav rai arddelent gysylltiad â'r amrywiol raniadau crevyddol cyfredin—Anibynwyr, Methodistiaid, Wesleyaid, Bedyddwyr, Eglwyswyr, ond ni pharai hyny ymraniad, oddieithr o anghydnawsedd personol. Pan ddaeth dyvudwyr 1874, deuai yn eu plith bedwar o weinidogion berthynent i'r Anibynwyr—ac Anibynwr anibynol oedd M. D. Jones —ond ni theimlid dim gwahanvur. Wedi y dyliviad mawr o 1875 i 1880 hwyrach y parai chwithdod y bywyd i'r newyddddyvodiaid syrthio yn ol ar eu hen gynevin raniadau, ac velly yn arav vach ymddidol yn ol yr hen gorlanau: eithr, o'r tu arall, yr oedd eu bywyd newydd yn creu cysylltiadau newydd, tra hevyd mai elven vawr yn eu clybiaeth oedd lleoliad y fermi syrthiai i'w rhan. Gyda hyny eto rhaid covio vod yr hen draddodiad bychanigyn o Dde a Gogledd Cymru yn dylanwadu peth ar yr ymweithiad furviodd y Wladva. Pe na wnaethai y