Daff Owen/Gwylio'r Claf

← Mynd i'r Anialwch

Daff Owen gan Lewis Davies (Lewis Glyn Cynon)

Taro'r "Lliw"

XLI. GWYLIO'R CLAF

WEDI un o ymweliadau White Cloud â'r dref, estynnwyd llythyr i Ddaff oddiwrth Syd, a barodd syndod nid bychan iddo. Dyma a ddywedai :

Caban Lincoln,
Dawson,
24/1/98.
F' annwyl Ddaff,

Bydd yn dda gennych glywed fod cydwladwr i chwi yma gyda mi yn y Caban. Achubais ef rhag
cynddaredd adyn o Fecsicad mewn ysgarmes yn y Moose Horn. A chan na allaswn ddioddef ei weld yn marw ar yr heol fe'i dygais. yma.

Pŵr ffelo! yr oedd ymron ar ben y pryd hwnnw, ond erbyn hyn y mae rywfaint yn well.
Dewch i Ddawson gyda White Cloud y tro nesaf yr ymwêl ef â'r dre. Carwn i chwi weld y
Cymro clwyfus. Dim ond o'r braidd y mae ynddo ei hun eto, ac ychydig iawn yw ei siarad.
Efallai y gwnewch chwi les iddo, nyrs ganolig wyf i ar y goreu.

Yr eiddoch yn fy ffwdan,
SYD.

Pan ddangosodd Daff y llythyr i Jack, torrodd hwnnw allan i chwerthin ar y cyntaf, ac ebe fe,— "Dyna Syd i'r dim. Nid oedd un sgwffl na chynnwrf o un fath yn Yale gynt nad oedd ef â llaw ynddo o ryw fath." Yna gan droi yn ddifrifol, eb ef ymhellach, Ond 'rwy'n diolch i'r nefoedd am y Cymro hwn, serch hynny."

Ni wyddai Daff yr ateb iawn i'w roi i hyn, a dywedodd, "Esguswch fi, Jack, nid wyf yn gweld unrhyw fater diolch i'r nefoedd am anfadwaith yn y Moose Horn. Nid wyf yn eich deall."

"Wel, fel hyn mae pethau'n union, Daff. Wedi i chwi ymadael â Dawson i ddyfod yma sylwais fod Syd yr ymweld gormod â'r Horn. Gofidiais am hynny, eto gwyddwn mai ofer pregethu llawer i Syd am ei fynychu a'r Salwn. Ac heblaw hynny, gwyddwn amdano y gallai fod mor ystyfnig â mul ar ambell bwnc. Gofal am ei gydgreadur oedd y peth goreu posibl i'w gadw o'r lle. Dyna fy esboniad."

Deallodd Daff bethau yn well ar hyn, a phenderfynodd, wedi meddwl ychydig yn ychwaneg, oedi ei fyned i Ddawson am bythefnos arall, am y gwyddai na welai Syd yn ei ofal am y claf mo'r Moose Horn am hynny o amser o leiaf. Ac efallai mai dyna'r moddion i'w gadw oddiyno yn gyfangwbl.

Felly gweithiwyd yn galed yn y lefel am bythefnos yn rhagor gan obeithio dechreu "golchi'r mwyn cyn bo hir.

Ar brynhawn Gwener yr ail wythnos harneisiodd White Cloud ei gŵn wrth y sled, a pharatodd Daff a Jack i fyned gydag ef i'r dre. Golygai hynny adael Red Snake wrtho'i hun yng ngofal y lefel a'r domen, a thipyn yn anhapus gan y tri oedd gadael yr hen ŵr yno wrtho'i hun, ond wedi ei siarsio i beidio â gweithio dim hyd nes y dychwelent, ymadawsant.

Ar eu neshad at y caban yn Dawson, yr oedd yn dechreu tywyllu, a disgwyliai'r teithwyr weld goleu yn y gegin fel arfer. Ond nid oedd y lamp wedi ei chynneu er bod goleu tân yn y stôf. Syllwyd i mewn drwy y ffenestr, ac yng ngoleu gwan y tân gwelent Syd ar un glun wrth wely bychan yn dal i fyny'n dyner ben rhywun a oedd yn gorwedd arno. Curwyd yn dawel wrth y drws cyn mynd i mewn, cyfarthodd un o'r cŵn yr un foment, ac ar eu myned i'r ystafell yr oedd Syd ar ei draed yn paratoi i gynneu'r lamp. Yng ngoleuni honno cymerwyd golwg ar y claf ganddynt ill tri, a phan drodd Jack a Syd ychydig i'r naill ochr i sisial rhywbeth yn dawel, gostyngodd Daff i gadair o flaen y stôf, a chan ddal ei ben rhwng ei ddwylo fe guddiodd ei wyneb, oblegid y claf oedd Jim Jones, fab y pregethwr, y bruiser o Gwm Rhondda!

Wrth ei agwedd deallodd y ddau gyfaill fod rhywbeth allan o'r cyffredin ar Ddaff. Credent ei fod wedi ei daro'n glaf, ond o'i holi fe amneidiodd iddynt oll fynd gydag ef i'r ystafell arall, a chyn eistedd o neb ohonynt yno, torrodd Daff allan yn gynhyrfus,—"Fechgyn, fechgyn! Hen gydnabod i mi yw ef. Gweithiai yn y talcen glo nesa ataf yn y lofa yng Nghymru. Pŵr Jim! dafad golledig os bu un erioed—plentyn aelwyd y gweinidog ei hun!"

Plygodd y cwmni eu pennau mewn cydymdeimlad dwfn am beth amser, hyd nes i guro sydyn ac agor brysiog o'r drws eu dwyn yn ôl i bethau cyffredin bywyd yr eilwaith. Y meddyg oedd yno wedi ei anfon amdano'n arbennig o weld y claf yn waeth, gan Syd y prynhawn hwnnw.

"A son of the manse, did you say?" eb yntau. "Poor boy! I am sorry for him. You see he is lapsing into unconsciousness again. There is really nothing to do but to put an occasional drop of brandy to his lips. He may last some days, or he may go any minute. I can see that he is in good hands. Good evening, gentlemen." Y noson honno trefnodd Daff i wylio'r claf wrtho'i hun, ac wedi bod yn ymyl y gwely am awr neu ddwy, dechreuodd feddwl beth a wnelai o digwyddai i Jim ddod ato'i hun rywbryd yn y nos. Oddiar ei brofiad ag ef ar yr heol i Dreherbert 'slawer dydd, ni wnâi hi mo'r tro i sôn am bregethwr o leiaf. Ac os nad pregethwr, nid geiriau pregethwr ychwaith, nac adnod, nac emyn, na dim o'r cyfryw. Ac yn sicr nid iawn fyddai sôn am yr hen fywyd. Beth o ddifrif a weddai iddo ei ddywedyd wrtho, rhag marw ohono fel ci? Yr oedd mewn penbleth na freuddwydiasai erioed amdano.

Yn oriau mân y bore, hepiodd Daff ei hun am ychydig yn y gadair o flaen y stôf, a breuddwydiodd yn ei gwsg glywed ohono ei fam yn canu "Hen Ffon fy Nain," fel y clywsai ef hi ganwaith yn y dyddiau gynt. Deffrodd yn sydyn, a gwelodd fod Jim wedi symud rhyw gymaint yn ei wely. Cododd i esmwytho'r glustog, a threfnu'r dillad gwely ychydig yn daclusach. Yna eisteddodd eilwaith yn ei gadair a dechreuodd fwmian iddo ei hun gân ei fam,—

A welsoch chi hen ffon fy nain?
Mae'n union fel y saeth,
Mae'n hynach heddiw nag erioed,
Ond nid yw law er gwaeth
'Roedd hon mewn bri cyn bod un trên,
Yn cario nain drwy'i hoes,
Ei chario wnaeth i byrth y bedd,
Heb unrhyw gweryl croes

Pan orffennodd ef y pennill cyntaf, yr oedd Jim wedi anhrefnu'r dillad unwaith eto. Cododd Daff eilwaith i'w gosod yn eu lle, ac yna canodd yr ail bennill,—

Pan oeddwn gynt yn blentyn bach
Yn dysgu trocdio cam,
I dŷ fy nain y rhoddwn dro
Heb wybod i fy mam.
Ond gwyddwn hyn yn eithaf da,
Er maint fy ofn a'm braw,
Na chawswn gam gan undyn byw
Os byddai'r ffon gerllaw.

Cyn diweddu canu ohono hwn yr oedd wyneb Jim tuagato a'i lygaid yn annaturiol o agored. Credai Daff o hyd nad oedd y claf ynddo ei hun, ac aeth ymlaen i ganu'r trydydd pennill, a oedd mor darawiadol am fore oes Daff ei hun, ac eiddo Jim yr un fath.

Trwy gymorth hon hi droediai gynt
I'r capel dros y bryn,
Drwy'r haf a'r gaeaf, glaw a'r gwres,
Y rhew a'r eira gwyn.
Ac os digwyddai daro'i throed
Wrth faen ar ochr y fron
Pan daenai'r nos ei phruddaidd len,
"Diogel!" meddai'r ffon."

Ac erbyn iddo ddiweddu canfu i'w fawr syndod fod Jim ar ei eistedd yn y gwely ac yn dechreu siarad.

"Ia ! mam fach! dyna fel 'roedd hi! Mam annwl! maddeuwch i James unwaith eto, newch chi, mam fach?"

Neidiodd Daff ato, a chan osod un fraich wrth gefn y claf, fe'i cofleidiodd yn dyner. Suddodd y pen blinderus ar ei ysgwydd, ac yn y modd hwn y cynhaliai Daff ef pan edrychodd Syd i mewn rywbryd cyn toriad gwawr.

Ond yr oedd yr enaid wedi ehedeg eisoes, a chan ysgafnhau'r baich marw oddiar ysgwydd Daff, gostyngodd Syd y pen i lawr i'r gobennydd drachefn, a chan gydio yn llaw ei gyfaill fe'i harweiniodd oddiwrth y gwely.

Cyn nos drannoeth, yn ôl arfer y wlad honno, dilynwyd yr hyn oedd farwol o James Jones (rywle o Gymru) i fynwent gyhoeddus Dawson City gan Ddaff, a'r meddyg, Syd a Jack, i aros dydd dyfodiad Gwaredwr ei dad a'i fam.