Dringo'r Andes/Adios

← Tuag Adre

Dringo'r Andes gan Eluned Morgan

Geirfa →

PENNOD XIV.

"ADIOS "

 ID wyf yn credu pe cawswn fyw i oed Methuselah y gwelswn fore mwy gogoneddus nâ'r bore olaf hwnnw ynghanol yr Andes: rhyw ffarwel dywysogaidd roddodd yr hen fynyddoedd i ni. Nid oedd y mellt. wedi llychwino plufyn o'r eira gwyn, na'r taranau wedi dymchwel yr un teyrn oddiar ei orsedd. Canu a dawnsio a chwerthin wnae natur drwy'r bore, a'r haul yn gweru'n foddhaus wrth weled y plant mor ddedwydd. Credaf fod nwyfiant yr awyrgylch wedi mynd i draed yr hen geffylau hefyd-'doedd dim dichon dal yr un o honynt, er carlamu a dwrdio a chwysu. 'Welsoch chwi geffyl castiog yn gwneud sport o'i feistr erioed? Byddai yn anodd gennych ei alw yn greadur direswm ar ol edrych arno am ryw bum' munud yn mynd drwy ei Gremares mares ymdumiau a'i branciau, ac yn drysu pob cynllun o'ch fullof danchis ciddo gyda medr dewin. Mae yn ei fwynhau ei hun yn ardderchog hefyd, ac yn ymhyfrydu yn ei nerth; a phan fyddo wedi cael digon ar y spri, fe saif yn dawel, hamddenol, gan edrych mor ddiriwed ag oen llywaeth. Creulondeb, anheilwrg o ddynoliaeth, yw cosbi ceffyl am gael orig o hwyl pan fo'n teimlo ar ei galon: mae fel rhwystro plentyn iach i chwareu pan fo'r haul yn tywynnu.

Yr oedd yn ddrwg gan fy nghalon weld y ceffylau yn cael eu dal a'u rhoi yn y tresi; mor wahanol a fyddai eu byd ymhen ychydig ddyddiau—mor flinedig y coesau chwim a brancient mor wisgi gynau.

Yr oedd prysurdeb anarferol gylch Troed yr Orsedd y bore arbennig yma. Cyrchai cyfeillion o bell ac agos i ffarwelio a dymuno Duw'n rhwydd. Yr oedd amryw o'r cyfoedion ieuainc yn paratoi i ddcd i'n hebrwng daith diwrnod dros y mynydd, a threulio noson gylch tân y gwersyll i gydfreuddwydio am ddyfodol y Wladfa fechan. yng nghilfachau'r Andes. Mor dalgryf a lluniadd yw. plant y mynyddoedd yma: mae ystwythder yr helygen ymhob cymal, a grym y mynydd yn yr ysgwyddau llydain, cydrerth; gwrid yr haul sydd ar eu gruddiau, a glas y nen yn eu llygaid, a chalonnau cynnes, tyner, a deimlir yng nghydiad llaw; mae'r dwylaw'n arw hwyrach, ac ol y gaib a'r laso ar lawer o honynt, ond dwylaw Cymreig glân oeddynt er hynny, yn dra diesgeulus a difrycheulyd oddiwrth y byd. Gwyn fyd y dyn gaffo fod yn arweinydd iddynt drwy borfeydd gwelltog gwybodaeth; rhyfedd na fuasai maes mor doreithicg wedi denu rhyw ddyngarwr cyn hyn. Mae llawer o son am genedlgarwyr a gwladgarwyr, ac mae angen mawr am danynt, ond byddaf yn rhyw ddistaw gredu mai dyngarwyr yw angen mwyaf ein byd.

Gardd fechen yw'r Fro Hydref, wedi ei phlannu yn eithafoedd Deheudir Amercia, ac ynddi gannoedd o blanhigion ieuainc yn distaw dyfu. Mae eisieu gwrteithio a dyfrhau, a thyfu cysgod rhag stormydd gaeaf a gwres yr haf; mae eisieu tocio'r brigau sy'n bygwth difa nerth ambell i bren; mae yno chwilod a heintiau yn cynllwyn am fywyd pob planhigyn, ac mae yno ladron ac ysbeilwyr yn cyniwair gylch yr ardd, ac yn sathru ambell flod'yn tlws, nad oedd ond dechreu agor ei lygad yn wylaidd a syn ar ryfeddodau'r byd. Mawr y gwaith sydd yn yr ardd, onide? A pha le mae'r garddwr a'i gynorthwywyr? Etyb yr eco, Pa le?

Y fath gyfle ardderchog sydd yma i arddwr medrus dyfu coed derw, a britho pob cwm drwy'r Andes, â chedyrn gewri'r ddaear; fe dyfent yn ogoneddus mewn daear mor doreithiog: a phan ddelai ambell storm i brofi eu nerth, ni wnai ond cwympo'r mês addfed, i'w gwasgar a'u gwreiddio o'r newydd.

Dyna ddylai plant yr Ardes fod ond iddynt gael meithriniad priodol. Pa le mae'r dyngarwyr ynte, a'r cenedlgarwyr hefyd, canys nid oes well Cymry na thlysach Cymraeg yn y byd någ yng nghymoedd yr Andes, a byddai'n werth i blant Cymru fynd yno i astudio'r iaith.

Melus oedd cael cwmni llanciau a gwyryfon mor

hawddgar i'n cychwyn ar ein taith tuag adre: yr oedd

yn pylu tipyn ar fin ein hiraeth, ac yn taflu pelydryn o sirioldeb ar brudd—der y ffarwel; canys ffarwelio fu raid, or pob esgus i aros eto ennyd; yr oedd gennym daith hir o'n blaenau, ac wedi gwneud amryw gynlluniau sut i rannu'r dydd, fel y gallem wibio heibio ambell fwthyn unig, ac hefyd dreio ein llaw ar olchi aur yn nant Rhyfon! 'Does neb a wyr faint o gestyll adeiladwyd ar gorn yr aur hwnnw,—ieuainc oeddym i gyd, cofier, a'r byd yn wyn a'r aur yn felyn, ac os oedd ein cestyll yn gain, a'n milwyr yn ddynol a dewr, nid ofer i gyd y breuddwydio, er casglu graean yn lle aur.

Gorymdeithiem drwy'r Fro gan "chwifio'r cadach gwyn" a sychu deigryn ar-yn-ail. Dringem y llethr yn ddigon distaw, ac wedi cyrraedd pen y bryn, man y caffem yr olwg olaf ar Fro Hydref, gwelem gyfeillion ymhob cyfeiriad, ar bennau'r tai, yn dal i chwifio baner hedd a thangnefedd.

Adios, yr hen fynyddoedd gogoneddus: gwyliwch y plant sy'n nythu wrth eich traed.