Drych y Prif Oesoedd (Detholiad 1896)/Rhagair

← Drych y Prif Oesoedd (Detholiad 1896)

Drych y Prif Oesoedd (Detholiad 1896) gan Theophilus Evans golygwyd gan Owen Morgan Edwards

Cynnwys →

RHAGAIR.

Llangamarch

MAB Pen y Wenallt,Ceredigion, oedd Theophilus Evans. Ganwyd ef yn 1604^[1]. Treuliodd ei oes ym Mrycheiniog,—yn Nhir yr Abad, Llanynys, a Llangamarch, yn berson eglwys. Bu farw yn 1769, a chladdwyd ef ym mynwent Llangamarch, lle gwelir ei fedd.

Ei brif waith yw Drych y Prif Oesoedd. Cyhoeddodd ef gyntaf yn 1716; ac wedyn, wedi ei ddiwygio a'i helaethu, yn 1740. Cyfieithiodd hefyd lawer o bregethau o'r iaith Saesneg, yn eu plith "Llwybr Hyffordd y Plentyn bach i fywyd tragwyddol."

Rhoddi drych o oesoedd cyntaf cenedl y Cymry oedd amcan Theophilus Evans. Rhydd hanes y Brythoniaid, y Rhufeiniaid, y Brithwyr, a'r Saeson yn weddol lawn; ond ychydig iawn sydd ganddo am yr amser ar ol tua 600, er ei fod yn rhoi rhyw gipolwg ar farw Llywelyn yn 1282. Darllennodd bob awdwr oedd o fewn ei gyrraedd, yn eu mysg rai oedd yn byw yn yr amser ddesgrifiant,—megis y Lladinwyr Iwl Ond Cesar a Tacitus, a'r Brython Gildas. rhemantau dyddiau diweddarach ddarllennodd helaethaf, megis croniclau'r Saeson, a Brut Gruffydd ab Arthur. Tynnodd ychydig ar ei ddychymyg ei hun hefyd; a hynny sy'n gwneyd yr hanes mor fyw.

Y mae swyn arddull Theophilus Evans, ei Gymraeg darluniol ac eglur, ei gymhariaethau. difyr pwrpasol,—wedi gwneyd i lawer feddwl mai rhamant, ac nid hanes, yw Drych y Prif Oesoedd. Ond cam ag ef yw gwneyd hynny. Y mae'n wir ei fod yn adrodd ambell hen chwedl anhygoel, oherwydd ei bod yn ddyddorol. Ond y mae yn cadw at wir rediad yr hanes. Y manylion, y darluniau, sydd yn eiddo iddo ef. Dengys ffordd galed union hanes; a rhydd flodau o'i eiddo ei hun hyd ochr y ffordd. Y mae pob hanesydd yn gorfod rhoddi llawer o'i feddwl ei hun wrth ail greu hen oesoedd. O'm rhan fy hun, gwell gen i adroddiad yr hen Theophilus Evans na damcaniaethau byrhoedlog haneswyr Almaenaidd a Ffrengig a Seisnig y dyddiau hyn.

Y mae'r prif bethau ganddo'n eglur,—crwydr y cenhedloedd, rheoli Prydain gan y Rhufeiniaid, cymysgu'r hil, ymosodiadau'r Brithwyr a'r Saeson, diflaniad yr ynys, a'i rhannu'n fân dywysogaethau. O gylch y prif unbennaeth ffeithiau hyn gweodd lawer o ddychmygion y ddeuddegfed ganrif a'r canrifoedd dilynol,— megis tarddiad y Cymry o Gomer, dyfodiad Brutus i Brydain, mordaith Madog ab Owen Gwynedd. Ond y mae yr holl ramantau hyn yn gysgod, mwy neu lai aneglur, rhyw ffaith hanesyddol. Ac am lawer o honynt ni wyddis yn sicr eto prun ai dychymyg ynte gwirionedd yw'r elfen gryfaf ynddynt.

Am ddyddordeb Drych y Prif Oesoedd nid oes ond un farn. Y mae'r arddull naturiol a'r cymhariaethau hapus ar unwaith yn ein denu i ddarllen ymlaen. Yr oedd hanes yr hen Gymry mor ddyddorol i Theophilus Evans ei hun fel nas gall fod yn ddim ond dyddorol i'w ddarllenwyr. Nid oes odid lyfr wedi bod mor boblogaidd yng Nghymru. Y mae dyddordeb y Cymry mewn hanes, a llawer o'u gwladgarwch, i'w briodoli i swyn arddull a mater Drych y Prif Oesoedd. Yr oedd ein tadau'n hoff iawn o hono.

Y mae llawer o amrywiaeth rhwng yr argraffiadau. Yn y llyfr hwn, ni ddilynir yr un argraffiad yn neillduol; gadawyd rhai pethau dibwys allan. Y rhan gyntaf,—sef yr hanes, yn unig sydd yma.

Codwyd darlun Caerdroia o argraffiad Llanidloes. Cwyna Theophilus Evans iddo fethu cael neb i gerfio darlun yn ei oes ef.

OWEN M. EDWARDS.

LLANUWCHLLYN,

Awst, 15, 1898.

Nodiadau

1. Cam osodiad printio; 1693 oedd blwyddyn ei enedigaeth