Drych y Prif Oesoedd 1884/Rhan I Pennod III

← Rhan I Pennod II

Drych y Prif Oesoedd 1884 gan Theophilus Evans golygwyd gan William Spurrell

Rhan I Pennod IV →

PENNOD III.

Y RHYFEL A FU RHWNG Y BRYTANIAID A'R BOBL A ELWID Y FFICHTIAID, NEU Y BRITHWYR.

NID yw'r dysgedig ddim wedi cwbl gyduno arno o blegid cyffgenedl neu ach pobl y Ffitchiaid, y rhai a elwid felly o'r gair Lladin Picti, am eu bod yn britho eu crwyn ag amryw luniau, yn enwedig â math o liw glas; ond eu henw yn Gymraeg yn ddilys ddigon yw y Brithwyr; ac felly y galwaf fi hwy yn yr ymadrodd a ganlyn.

Tybia rhai gwŷr diweddar mai Brytaniaid gwylltion anfoesol oeddent, neu yn hytrach y cyfryw rai dewrion, y tu hwnt i Wal Sefer yn y Gogledd, nad ymostyngent ar un cyfrif dan iau y Rhufeiniaid, a bod yn gaethweision dan eu llywodraeth.^[1] Ond yn ol yr hen hanesion, pobl grwydredig bellenig oeddent o Sythia, y rhai a diriasant o gylch y flwyddyn 75 ym Mrydain, dan Rodri eu pen capten, wedi eu gyru gan y newyn o'u gwlad eu hun. Ac am y mynai Rhodri a'i wŷr aros yma heb ofyn cenad, heb ddangos dim cydnabyddiaeth, na thâl, na diolch, yna Meurig, un o freninoedd y Brytaniaid, a alwodd yng nghyd ei lu i wybod beth a allai nerth arfau wneuthur. Ar yr ymgyrch cyntaf, pan oedd y fyddin flaen yn dwys ergydio eu saethau, Rhodri a laddwyd yng nghyd â hanner ei lu; ac er coffadwriaeth o hyny, o oes bwy gilydd, y parodd Meurig, Brenin y Brytaniaid, argraffu ar lech y ddau air hyn, “Buddugoliaeth Meurig." Ar hyny y deisyfodd hanner arall y llu ammodau heddwch gan y Brytaniaid; ac ar eu gwaith yn taflu lawr eu harfau ac yn ymostwng, y caniataodd y brenin eu hoedl iddynt, ac a adawodd iddynt gyfanneddu mewn cwr o Scotland, neu Iscoed Celyddon, ym mhell tua'r gogledd. Ac yn gymmaint nad oedd deilwng gan y Brytaniaid roddi eu merched yn wragedd hwy i'r fath ddynion dreigl a'r rhai hyn, yr aeth y Brithwyr hyd yn Iwerddon, ac a gymmerasant y Gwyddelesau yn wragedd iddynt; ac o'r cyfathrach hwnw y tyfodd y fath gyfeillgarwch rhwng y Brithwyr a'r Gwyddelod, fel y buont yn wastadol megys elin ac arddwrn byth wedyn. Ac y mae eu hepil (hyd y dydd heddyw yn siarad Gwyddelaeg) yn byw eto o fewn Brydain Fawr, tuag eithaf gwr y gogledd. Y bobl hyn oeddent fyth yn cynnal yr hen ddefod o fritho eu crwyn ag amryw luniau o adar, seirff, a bwystfilod; dyna oedd eu gwychder hwy; ac o achos hyny a gyfenwyd y Picti, neu y Brithwyr, megys y mae llaweroedd o bobl yr India fyth yn ymdecäu.^[2] Heb law fod yr hen hanesion, ^[3] ac amryw hefyd o'r pen ddysgedigion diweddar,^[4] yn maentumio mai pobl dreigl o bell oedd y Brithwyr, mi a feddyliais o hyd mai pobl bellenig oeddent, wrth y ddefod nodedig hon oedd yn eu chwareuyddiaeth, sydd ganddynt mewn amryw fanau o Gymru, yn enwedig ar lan Teifi yn Neheubarth. Canys yn y gamp y maent yn ymranu yn ddwy blaid, dan enw Brithwyr ac Henwyr, y naill yn erbyn y llall. Yr Henwyr yw yr holl rai o'r pedwar enw cynnefin, Ifan, Dafydd, Sion, a Siencyn; a'r Brithwyr yw pawb yn ddiwahân o un enw arall pa un bynag; ac yn fynychaf y mae yr Henwyr, er ond o bedwar enw, yn ennill y maes. Yn awr, wrth Henwyr y meddylir, yn ddilys, yr hen drigolion cyntaf; ac felly y Brithwyr ynt estroniaid a phobl dyfod.

Gan hyny, o gylch y flwyddyn 75, y tiriodd y Brithwyr gyntaf ym Mrydain, y rhai, er iddynt gyfathrachu a'r Gwyddelod, a gadwasant er hyny yn bobl wahân dros rai cantoedd o flynyddoedd; ac ni wyddys eto yn ddilys ddigon, pa un ai eu lladd a gawsant mewn rhyfel, neu fyned yn un bobl â'r Gwyddelod a wnaethant yn y diwedd; canys nid oes son am danynt mewn hanesion er ys wyth cant a hanner o flynyddoedd a aethant heibio [1740].

Hyd y gwyddom ni amgen, fe allasai y rhai hyn fod yn bobl led brydferth a llonydd ar y cyntaf; canys nid oes dim hanes am ddim afreolaeth a therfysg a wnaethant dros agos i dri chant o flynyddoedd ar ol iddynt gael cenad i wladychu yma. Megys aderyn gwyllt pan dorer ei esgyll, a fydd yn dychlamu ac yn selgyngian o gylch ty gydag un dof; ond pan dyfant drachefn, efe a ddengys o ba anian y mae; felly y Brithwyr hwythau, ar ol iddynt ymgryfhau, ond yn enwedigol ar ol iddynt gyfeillachu â'r Seison a'r Ffrancod (pobl ag oedd yn byw ar ledrad ac anrhaith y pryd hwnw), rhuthro a wnaethant ar eu hen feistraid, y Brytaniaid, a'u llarpio mor ddidrugaredd ag y llarpia haid o eryrod ddiadell o ŵyn. Ond nid oedd hyn ond ar uchaf ddamwain, pan y byddai cyfle, a llu y Brytaniaid ar wasgar, neu yn bell oddi wrthynt; ond er cynted ag y clywent drwst y saethyddion, hwy a gilient o nerth traed i'r mynydd-dir a'r diffeithwch, tu hwnt i Wal Sefer; megys corgi yn ymddantu â march rhygyngog, os dygwydd iddo gael cernod, yna efe a brysura yn llaes ei gynffon tuag adref. Chwi a glywsoch yn y bennod o'r blaen modd y cododd gan mwyaf holl lu a ieuenctyd y Brytaniaid gyda Macsen Wledig tuag at ei wneuthur yn ben ymherawdr byd; ac hefyd fel y darfu i Falentinian a Grasian roddi llongau ac arfau, ac arian, i bobl Sythia, a'u danfon i Frydain, a'u hannog i wneuthur pa ddrygau oedd bosibl, gan hyderu y dychwelai Macsen Wledig ar hyny adref i achub ei wlad ei hun; ac er eu bod yn llu cadarn o honynt eu hunain; eto, rhag na buasai hyny ddigon, gwahoddasant y Seison a'r Ffrancod i fod yn gynnorthwy iddynt, fel y gallent, o byddai bosibl, lwyr ddyfetha cenedl Ꭹ Brytaniaid, a rhanu'r wlad rhyngddynt. Yn awr, dyma'r amser, sef o gylch y flwyddyn 386, ac o hyny allan, y teimlodd ein hynafiaid hyd adref bwys digofaint y Goruchaf am eu hannïolchgarwch yn ei erbyn. Canys dyma bedair cenedl ysgymmun a ffyrnig, y Seison, y Ffrancod, y Brithwyr, y Gwyddelod, wedi cyfrinachu i dywallt gwaed a difrodi, digrifwch y rhai oedd poenydio, rhwygo, a llosgi dynion; a chyn belled o ddim tosturi a theimlad, fel mai'r gerdd felusaf ganddynt a fyddai clywed ocheneidiau a griddfan y lladdedig; "Eu bwäu a ddrylliodd ein gwŷr iefaine, wrth ffrwyth bru ni thosturiasant: eu llygaid nid eirchiasant y rhai bach.' Pan oedd pedair cenedl annhrugarog (wedi eu meithrin i dywallt gwaed o'u mebyd) yn ymryson pwy fyddai gïeiddiaf i boenydio dynion, megys pedair arthes wancus yn ymgrafangu wrth ddifa carw, pa dafod a all fynegu y galanasdra a wnaethant? ond yn anad dim, pan nad oedd yn y wlad ond prin wr wedi ei adael i daro ergyd yn eu herbyn? Y dinasoedd caerog, yn wir, a ymgadwasant heb nemawr o daraw, ond y mân drefydd oeddent megys cynnifer goddaith yn fflamio hyd entrych awyr, a'r trigolion druain yn rhostio yn fyw yn eu canol, tra yr oedd y Brithwyr hwythau a'u cyfeillion (plant annwn) yn agor eu safnau cythreulig o grechwen.

Yn y cyfamser, nid oedd Macsen Wledig ddim yn anysbys o gyflwr gresynol ei wlad; ac er cynddrwg dyn y bernir ef gan rai, eto ar hyn o bryd efe a anfonodd trosodd ddwy leng, hyny yw o gylch pedair mil ar ddeg;^[5] ac fe allasai hebgor hyny yn hawdd ar hyn o dro; canys yr oedd efe eto yn Ffrainc, a'r holl deyrnas hono a'i chyffiniau wedi ymddarostwng dan ei lywodraeth.^[6] Erioed ni bu llu o wŷr arfog mor gymmeradwy na phan diriodd y llu hwn yn gymhorth cyfamserol i'r Brytaniaid. Y gelynion oeddent o leiaf dri chymmaint o nifer, ac ar hyn o bryd wedi gwasgaru yn finteioedd o fesur pedwar neu bum cant yng nghyd, dros wyneb y deyrnas; a chyn cael odfa na chyfle i ddyfod yng nghyd yn gryno, y rhai o gylch Caint, a Llundain, a chanol Lloegr, a gwympwyd bob yn fintai agos i gyd; ond y rhai o gylch Cymru, ac agos i lan y môr, a ddiangasant yn eu coryglau3^[7] i'r Iwerddon.

Eisieu rhagweled pethau mewn amser a fu yn dramgwydd i filoedd; ac yn nyddiau dysglaer, i esgeuluso barotoi rhag dryghin yw rhan yr ynfyd. Ac felly ar hyn o bryd, ar ol cael y trechaf ar eu gelynion, nid oedd yr hen Frytaniaid ysmala hwy yn pryderu rhag un ymgyrch arall; ond diswyddo eu milwyr a wnaethant, megys pè na buasai dim rhaid wrthynt mwyach. Nid oes yn wir ddim hanes neillduol o blegid pa ddrygau a wnaeth y Brithwyr a'u cyfeillion dros rai blynyddoedd ar ol eu herlid y waith hon, oddi eithr eu bod yn lledrata gyr o dda a defaid, a llosgi ambell bentref, yn awr a phryd arall, ac yna chwipyn ar gerdded; megys barcut ar gip yn dwyn cyw, ac yna ymaith gynted ag y gallo. Ond pan gydnabu y Brithwyr fod y Brytaniaid wedi gadael eu cleddyfau i rydu, a bod math o hurtrwydd wedi eu perchenogi, megys rhai yn dylyfu gên rhwng cysgu a pheidio, yna danfon a wnaethant at eu hen gyfeillion, y Ffrancod a'r Seison, a'u gwahawdd trosodd i wneuthur pen ar bobl ddidoraeth a musgrell, nad oeddent dda i ddim ond i dwymno eu crimpau wrth bentan, ac ymlenwi.

Y Brytaniaid yn ddilys ddiammheu ar hyn o amser, oeddent wedi dirywio yn hagr oddi wrth eu gwroldeb gynt; canys yna, ar waith y Brithwyr a'u cyfeillion yn rhuthro arnynt, nid oedd galon yn neb i sefyll yn eu herbyn, mwy nag a all crug 0 ddail ar ben twyn sefyll yn erbyn gwth o wynt. Er lleied o wŷr arfog oedd y pryd hwnw ym Mrydain, eto pe buasent yn galw ar Dduw am ei gymhorth, ac yn ymwroli, byth ni fuasai i fath dreigl ladronach ag oedd eu gelynion yn awr yn eu sathru mor ddidaro, ac heb godi llaw yn eu herbyn; ond hwynt-hwy digaloni a wnaethant, ac yn lle arfogi eu hieuenctyd, a'u hannog i hogi eu cleddyfau, a anfonasant lythyr cwynfanus at eu hen feistraid, y Rhufeiniaid, yn taer ymbil am gymhorth i yru y barbariaid allan o'u gwlad. Prin y gallasent ddysgwyl y fath ffafr y pryd hwnw, am fod mwy na gwaith gan y Rhufeiniaid gartref, ac hefyd yn eu cof yn ddigon da wrthryfel Macsen Wledig; eto yr ymherawdr a dosturiodd wrthynt, ac a ddanfonodd leng o wŷr dewisol, h.y., o gylch saith mil, neu medd ereill, 6666. Cyn gynted ag y tiriasant, y chwedl a aeth allan (a chwedl a gynnydda fel caseg eira) fod yma bump lleng wedi dyfod;^[8] ac ar hyny y Brithwyr y rhai oeddent yn anrheithio canol y wlad a ffoisant ymaith y tu hwnt i Wal Sefer, i'r anialwch, ac i'r Iwerddon; ond y rhai o gylch Llundain a glan Tafwysg^[9] a wanwyd â chleddyf y Rhufeiniaid. O gylch oedran Crist 418 Ꭹ bu hyny.

Ac yno y Rhufeiniaid, fel cynghorwyr da yn ysbysu pethau buddiol er diogelwch y deyrnas, a annogasant y Brytaniaid i adgyweirio bylchau ac adwyau Gwal Sefer, gan hyderu y byddai hyny yn beth rhwystr ar ffordd eu gelynion ciaidd rhag eu merthyru. Ac yn ddiammheu hi fuasai yn amddiffynfa gadarn pe ei gwneuthid fel gwal caer o galch a cheryg; ond nid oedd hon ddim ond gwal bridd,^[10] o fôr i fôr, ag ambell dŵr neu gastell yma ac acw, ac felly ond ychydig lesâd i'r hen Frytaniaid rhag rhuthrau eu gelynion. Canys prin oedd y Rhufeiniaid wedi dychwelyd adref i'r Ital, ond wele y Brithwyr yng nghyd â'r Gwyddelod, yn tirio drachefn o'u coryglau yn aberoedd y gogledd o'r Iwerddon, ac yn difrodi y waith hon, pe byddai bosibl, yn fwy llidus nag o'r blaen. Torasant fylchau yn y clawdd, lladdasant y ceidwaid, llosgasant y trefydd, bwytasant yr anifeiliaid ond odid yn ammrwd yn eu gwanc a'u cythlwng; megys pan fo cnud o fleiddiaid, wedi eu gyru yn gynddeiriog gan newyn, yn rhuthro i ddiadell o ddefaid, yna pa alanasdra a fydd ym mysg y werin wirion hòno! a'r hon a fo mor ddedwydd a diane fydd a'i chalon o hyd yn ysboncio, ac yn tybied fod blaidd ar ei gwar, os bydd ond dalen yn cyffro mewn perth; felly y Brithwyr hwythau (y rhai, ebe Gildas, oeddent ddynion blewog, cethin, ac ofnadwy, a go debyg i Nebucodonosor, ar ol ei droi ar lun anifail) oeddent genedlaeth annhrugarog a chreulawn, digrifwch y rhai oedd lladd a dyfetha, megys y teimlodd y Brytaniaid y waith hon, ac amryw brydiau ereill hyd adref; a'r rhai a ddiangasant i ogofeydd a'r anialwch oeddent o hyd yn eu hofn, rhag i'r Brithwyr ddyfod am eu penau, a'u taro bob mab gwraig yn ei dalcen yn ddisymmwth. Nid oes dim crybwyll fod y Ffrancod a'r Seison y waith hon gyda'u hen gyfeillion; mae yn debygol mai arnynt hwy y disgynodd dyrnod y Rhufeiniaid drymaf, gan eu bod hwy yn cadw tua'r dwyrain, y lle y tiriasant gyntaf, o gylch Caint a glan Tafwysg.

Y fath oedd lleithder a meddalwch y Brytaniaid o hyd, fel y goddefasant eu herlid i dyllau, a newynu, yn hytrach na chymmeryd calon ac ymwroli; ond ar hyny, y penaethiaid a ymgyfarfuant, ac, ar ddewis chwedl neb, nid oedd dim i wneuthur ond anfon cenadwri eto at eu hen feistraid i Rufain, i ddeisyf cymhorth, a chynnyg y wlad dan eu llywodraeth: sef oedd enwau y gwŷr a ddanfonwyd Peryf ab Cadifor, a Gronw Ddu ab Einon Lygliw. Prin iawn yn wir y gallasent ddysgwyl gael eu neges y tro hwn yn anad un pryd arall, gan fod y Rhufeiniaid â'u dwylaw yn llawn gartref, a'r ffordd yn faith i Ynys Brydain; eto, trwy fawr ymbil, tycio a wnaethant; a chawsant leng o wŷr arfog gyda hwy drachefn i dir eu gwlad: a chwedi cael y fath gefn, y Brytaniaid yno a ymchwelasant ar eu gelynion, a thrwy borth y Rhufeiniaid a wnaethant laddfa gethin yn eu mysg: ond Dyfodog, pen y gâd, a ddiangodd yng nghyd â dwy fil a phum cant o wŷr gydag ef i'r Iwerddon. O gylch y flwyddyn o oedran Crist 420 y bu hyn.

Mae yn ddilys fod y Brytaniaid ar hyn o amser, yn weinion eu gwala, pan y gallasai un lleng fod er cymmaint o wasanaeth iddynt; a'r achosion o hyny ynt—1. Am fod y Rhufeiniaid, o amser bwygilydd tra fuont hwy yn rheoli yma, yn arllwys y deyrnas o'i gwŷr iefainc, ac yn eu cipio y tu draw i'r môr i ymladd drostynt mewn gwledydd pellenig. 2. Am i'r rhan fwyaf o'r ieuenctyd a gwŷr arfog, y rhai a adawyd yn y wlad, fyned ar ol Macsen Wledig i Ffrainc ac i'r Ital, y rhai ni ddychwelasant fyth i Frydain; megys yr aeth llu mawr hefyd gyda Chystenyn, gan fwriadu ei wneuthur yntef yn ymherawdr, fel y darllenasoch eisys. 3. Am fod i'r ieuenctyd ag oedd y pryd hwn ym Mrydain heb eu haddysgu i ryfela; ac ni wna gwr dewr heb fedr ond sawdiwr trwsgl. Dyma ba ham yr oedd y Brytaniaid mor llesg ar hyn o bryd, y rhai oddi eithr hyny, oeddent mor fedrus i drin arfau rhyfel, ac hefyd mor galonog ag ond odid un genedl arall dan wyneb yr haul. A hynod yw yr enw y mae Harri yr Ail, Brenin Lloegr, yn adrodd am danynt mewn llythyr a ddanfonodd efe at Emanuel, Ymherawdr Constantinopl. "Y mae," eb efe, "o fewn cwr o Ynys Brydain, bobl a elwir y Cymry, y rhai sy mor galonog i amddiffyn eu hawl a braint eu gwlad, megys ac y beiddant yn hyderus ddigon, ymladd law-law, heb ddim ond y dwrn moel, â gwŷr arfog â gwaewffon, a tharian, a chleddyf."^[11] Ond i ddychwelyd.

Nid oedd bosibl i'r Rhufeiniaid gymmeryd y fath ymdeithiau peryglus hirfaith cyn fynyched ag y byddai eu rhaid wrthynt ym Mrydain; felly, hwy a gynghorasant benaethiaid a chyffredin i fod yn wrol o chalonog i amddiffyn eu gwlad rhag gwibiaid disberod, nad oeddent mewn un modd yn drech na hwy, pe bwrient ymaith eu musgrellni a'u meddalwch. Ac yna, heb law addysgu eu hieuenctyd y ffordd i ryfela, a byddino llu yn drefnus, yn lle yr hen wal bridd, rhoisant fenthyg eu dwylaw yn gariadus i'r trigolion tuag at wneuthur gwal geryg^[12] deuddeg troedfedd o uchder, ac wyth o led, ac a adeilasant amryw gestyll ychwaneg nad oedd o'r blaen. Yr oedd cymmaint o dir rhwng un castell a'r llall ag y clywid cloch o un bwygilydd.^[13] Eu hamcan yn hyny o beth oedd, os y gelynion a dirient, i ganu cloch y castell fyddai nesaf at y porthladd, fel y clywai yr un nesaf ato yntef, ac i hwnw ddeffro un arall, ac felly o'r naill i'r llall fyned y newydd ar unwaith drwy yr holl wlad, i'w rhybuddio i barotoi yn erbyn y gelynion. Ac ar ol gorphen pob peth, y danfonwyd gwŷs i holl randiroedd Cymru a Lloegr i erchi y pendefigion i Lundain rai dyddiau cyn ymadawiad y Rhufeiniaid adref; a gwedi eu dyfod, Cyhelyn, yr archesgob, a bregethodd yn y wedd hon:—"Arglwyddi," eb efe, "archwyd i mi bregethu i chwi; ys mwy y'm cymhellir i wylo nag i bregethu, rhag truaned yr ymddifeidu a ddamweiniodd i chwi wedi ysbeilio o Facsen Wledig Ynys Brydain o'i marchogion a'i hymladdwyr; ac a ddengys o honoch chwi, pobl anghyfrwys ydych ar ymladd, namyn eich bod yn arferedig i ddiwyllo daear yn fwy na dysgu ymladd. A phan ddaeth eich gelynion am eich penau, y'ch cymhellasant ar ffo megys defaid heb fugail arnynt, gan na fynasoch ddysgu ymladd. Ac wrth hyny pa hyd y ceisiwch bod gwŷr Rhufain yn un â chwi, ac yr ymddiriedwch ynddynt rhag yr estron-genedl ni bo ddewrach na chwi, pe ni atech i lesgedd eich gorfod? Adnabyddwch fod gwŷr Rhufain yn blino rhagoch, a bod yn edifar ganddynt y gynnifer hynt a gymmerasant ar fôr ac ar dir drosoch yn wastad yn ymladd; ac y maent yn dewis maddeu eu teyrnged i chwi weithian, rhag dyoddef y llafur cyfryw a hwnw drosoch bellach. Pe byddech chwi yr amser y bu y marchogion yn Ynys Brydain, beth a debygech chwi? A ffodd dynol anian oddi wrthych? Ni thebygaf fi golli o honynt eu dynol anian er hyny. Ac wrth hyny gwnewch megys y dylai dynion wneuthur. Gelwch ar Grist hyd pan roddo efe lewder i chwi a rhydd-did."^[14] Ac yna brysio a wnaeth y Rhufeiniaid tuag adref i'r Ital; a dywedasant wrth y Brytaniaid i ymwroli os mynent; ac onid e, arnynt hwy y disgynai pwys y gofid; canys ni wrandewid eu cwyn mwyach yn Rhufain.

Dros o gylch tair blynedd y bu tawelwch yn y deyrnas ar ol hyn; canys rhwng bod y Brytaniaid ryw ychydig yn awr ar eu dysgwylfa a'u llygaid yn effro, a rhag ofn fod gwŷr Rhufain wedi cymmeryd y wlad dan eu hymgeledd, y Gwyddel gyflachog, a'r Brithwr blewog yntef, a arosasant yn llonydd yn yr Iwerddon a'r ynysoedd o amgylch. Ond ym mhen ychydig amser, sef o bobtu'r flwyddyn 425, y tiriasant drachefn yn Ynys Fon, a'r Seison hwythau^[15] (megys cynnifer barcutan yn gwibio am ysglyfaeth) a heidiasant o gylch yr un pryd o ddeutu Caint a'r wlad o amgylch; a rhwng y naill a'r llall, mae yn hawdd i un dyn farnu pa gyflafan a thywallt gwaed oedd agos dros wyneb y deyrnas, ond yn anad un lle tua Llundain a Gwynedd. Yr oedd gwaith y barbariaid hyn yn difrodi yn ddilys yn farnedigaeth drom; ond drwg fuchedd yr hen Frytaniaid a haeddai ychwaneg eto. Canys o gylch yr amser hwn, y tramwyodd i Frydain, heresi Morgan,^[16] nid ganddo ef ei hun, o blegid ei fod efe y pryd yma tua Chaersalem, ond gan rai o'i ddysgyblion; a hi a bregethwyd yn ddirgel mewn teios, ac a ddadymchwelodd ffydd aneirif o'r werin anwastad, y rhai ni sefydlwyd yn egwyddorion crefydd. Ergyd ei athrawiaeth oedd, "gan i Iesu Grist foddloni cyfiawnder Duw dros bechod dyn, y gallai pob Cristion foddhau Duw, a bod yn gadwedig, heb nerth ei ras ef." Ac yma, mae yn debygol nad oedd Brytaniaid yr oes hòno ddim hyddysgach yn yr Ysgrythyrau, nag oeddent i drin arfau rhyfel; canys fel y danfonasant o'r blaen i'r Ital am borth yn erbyn eu gelynion y Brithwyr, felly hefyd yn awr yr anfonasant at eu cymmydogion yn Ffrainc,^[17] i ddeisyf cymhorth eu gwŷr dysgedig i wrthbrofi heresi Morgan. Ar hyny daeth drosodd ddau esgob rhagorol, sef Garmon a Lupus, y rhai, drwy awdurdod yr Ysgrythyr, tystiolaeth y brif Eglwys, a chadarn resymau difynyddiaeth, a amddiffynasant mor wrol y ffydd gatholic, fel y cydnabu pawb fod Duw gyda hwy; er cywilydd a gwarth i'r gwrthwynebwyr, a chysur tra mawr i'r iawnffyddiog.

Ond y gelynion, y Brithwyr, y Gwyddelod, a'r Seison oedd o hyd yn y wlad yn difa ac yn difrodi mewn rhyw gwr neu gilydd yn wastadol. Yr oedd cad ar faes gan y Brytaniaid hwythau, eto yn ofnus a meddal galon, yr hyn pan gydnabu Garmon a Lupus, hwy a ddywedasant, "Na feddalhäed eich calon, na synwch, ac na ddychrynwch rhag eich gelynion; nyni a fyddwn yn flaenoriaid i chwi, a'n porth sydd yn y Duw byw, Arglwydd y lluoedd." Ac yna, wedi cael ysbysrwydd am gyrchymdaith y gelynion, yr esgobion a roisant orchymmyn i'r fyddin am orwedd mewn dyffryn coediog, ac na syflent oddi yno hyd oni ddelai y gelynion heibio; a pheth bynag a welent hwy hwynt—hwy yn ei wneuthur, gwnelent hwythau yr un modd. Ac ym mhen ennyd fechan, wele y Brithwyr, &c., yn troedio drwy'r dyffryn; a chododd y ddau esgob ar eu traed, ac a waeddasant, "Haleliwia! haleliwia! haleliwia!" Ac ar hyny, dyma'r sawdwyr i gyd un ac arall, yn neidio yn chwipyn ar eu traed, gan lefain o nerth pen, "Haleliwia!" &c., gyda'r fath floedd, nes oedd y dyffryn yn dadseinio oll: a dododd hyny y fath arswyd a braw yn y Brithwyr, megys ag yr aethant oll ar ffo, a boddodd llawer iawn o honynt wrth eu gwaith yn brysio drwy Alan, afon ag sydd yn ffrydio drwy'r dyffryn.^[18] Dygwyddodd y frwydr hon ryw ychydig ar ol gwyl y Pasc, o gylch y flwyddyn 427, yn agos i Wyddgrug, yn rhandir Fflint: a'r lle hwnw a elwir Maes Garmon hyd heddyw.

Ar ol hyn, peidiodd hyfder y Brithwyr a'r gwibiaid ysgeler ereill dros ennyd. Canys cyhŷd ag y bu y Brytaniaid yn ofni Duw ac yn cilio oddi wrth ddrygioni, cyhŷd ag hyny yr arosodd y gelynion gartref; ond pan ddechreuasant anghofio Duw a'i addoliad, yna y gelynion hwythau a barotoisant i ymweled â hwy drachefn. Er fod y Brytaniaid gan mwyaf yn Gristionogion, eto, gan mwyaf, Cristionogion drwg fucheddol oeddent. Tra y bu Garmon a Lupus gyda hwy, yr oeddent yn ddynion crefyddol, neu o'r hyn lleiaf yn ymddangos felly; ond ar ol ymadawiad y ddau wr duwiol, yna y llaesodd eu sel at grefydd ac a ddechreuasant gellwair a chrechwenu, ac o fesur cam a cham i ymroddi i bob ofergamp a maswedd, nes llwyr anghofio eu gorthrymderau gynt; ac ym mhen talm o amser, syrthiasant, frodor a pheriglor, boneddig a gwreng, i bob math o ysgelerder a drygioni, cyfeddach a meddwdod, godineb ac anniweirdeb, cybydd—dod ac ocraeth, cenfigen a chas, gyda phob diystyr ac ammharch ar orchymmynion Duw, ag a ydyw natur lygredig dyn yn dueddol iddynt. "Peth aruthr ac erchyll a wnaed yn y tir." (Jer. v. 30.) Felly nid yw rhyfeddi farnedigaethau'r Goruchaf, sef rhyfel, haint, a newyn, ymweled â hwynt. "Oni ymwelaf am y peth hyn? medd yr Arglwydd; oni ddïal fy enaid ar gyfryw genedl a hon?" (Jer. v. 29.) Wele y Brithwyr yng nghyd â'r Gwyddelod, yn llu cethin arfog, yn tirio eto, yn lladd ac yn llosgi mor ddidrugaredd a chynnifer cethern o waelod uffern. A chan ystyried gyhŷd o amser y buont yn gormeilio o'r naill gwr i'r llall dros wyneb y deyrnas, prin y gall synwyr dyn amgyffred, na thafod dewin fynegu, pa gyflafan, ac anrhaith, a dinystr, a wnaethant; canys hwy a fuont ysbaid deng mlynedd yn gwanu y trigolion meddal, heb arbed na phlentyn sugno, na gwraig, nac henafgwr; ond y rhan fwyaf a ymadawsant â'u dinasoedd a'u tai annedd, a myned ar encil i'r diffaethwch, a hyny yn gystal i geisio nawdd a diogelwch y creigydd, ag i gael rhyw ymborth, er ei saled, i dori cythlwng a chwant bwyd. Ac yn yr anialwch nid oedd dim i'w gael ond ambell fwystfil ac aderyn, gwraidd coed, a grawn surion yn eu hamser; ond nid oedd ar hyn o bryd ddim gwell ammeuthyn gan y rhan fwyaf o'r Brytaniaid.^[19] Dyma a ddaw o ymddigrifwch mewn pechod, ac ymwrthod â Duw a'i sanctaidd gyfreithiau.

"Pechod yw gwaelod galar—echrydus
Ac ochain a charchar;
Cafod o boen, gofid bâr,
Dial Duw, diluw daiar.

"Hir adwyth, a mwyth, a meithder o ddig
Ddaw o ysgelerder;
Gwna gaerau'n garneddau gwer,
A bro naid oll yn brinder."

Ond o'r diwedd, wedi goddef hir gystudd, gorthrymder, newyn, ac oerfel, eu cynghor oedd i anfon un genadwri eto at eu hen feistraid y Rhufeiniaid, i edrych os ar antur a drugarheid wrthynt. Ac a hyny, o gylch y flwyddyn 446, ysgrifenwyd llythyr gydag Ednyfed ab Gwalchmai, at Esius, rhaglaw dan yr ymherawdr yn Ffrainc, yn y geiriau galarus hyn:"Griddfan y Brytaniaid at Esius y tair—gwaith uchelfaer. Y barbariaid a'n gwthiant i'r môr, a'r môr yn ein gyru yn ol at y barbariaid; a rhwng y naill a'r llall, nid oes dim cyfrwng ond naill ai cael ein lladd neu foddi." Nid yw hyn ond darn o'r llythyr,^[20] ond hyn yw'r cwbl sydd genym ni wedi ei gadw: ac oddi wrth yr ychydig yma, mae yn hawdd i farnu ym mha gyflwr tosturus a gresynol yr oedd y Brytaniaid ynddo ar hyn o bryd. Ond er hyny ni allodd y Rhufeiniaid ond dymuno yn dda iddynt; a phrin oedd hi bosibl iddynt eu cynnorthwyo chwaneg, am fod yr ymherodraeth yn llawn terfysg a gwrthryfel ym mhob man; megys hen balas mawr wedi adfeilio, a phob cymmal yn siglo, a'r trawstiau oll yn ysboncio ar uchaf awel o wynt rhyferthwy.

Yn y cyfamser yr oedd y newyn yn dost ym Mrydain; canys heb law fod y Brithwyr, fel llwynogod Samson, yn llosgi'r ydau a phob rhyw luniaeth, oddi eithr yr hyn oedd gyfreidiol iddynt eu hunain; heb law iddynt yru y Brytaniaid ar encil i'r diffaethwch, lle nid allai fod nac âr na medi; heb law hyn, meddaf, yr oedd y blynyddoedd yn oer a gwlybyrog, yn gymmaint ag nad addfedodd yr ychydig a hauwyd. Ond er y gorthrymderau hyn oll—y cleddyf a'r newyn—dynion pechadurus gwargaledion oeddent: rhai aethant yn gaethweision i'r Brithwyr, er cael tamaid o fara yn eu cythlwng; ereill a ddewisasant drengu yn yr ogofäu a chromlechydd y creigiau cyn yr ymostyngent i'r gelynion; ond ychydig iawn a alwasant ar yr Arglwydd eu gwared o'u cyfyngdra a'u cystudd; a phe hyny a wnaethent o galon ddifrifol, ni fuasai raid wrthynt arswydo rhuthr un gelyn, ac byth ni welsent estron—genedl yn trawsfeddiannu eu gwlad; o blegid "tŵr cadarn yw enw yr Arglwydd; ato y rhed y cyfiawn, ac y mae yn ddiogel."

Ond yno ym mhen talm (ar ol derbyn y wobr ddyledus idd eu pechodau yn y byd hwn) y gwelodd yr Arglwydd yn dda i gyffwrdd â'u calonau; a daethant, fel y mab afradlawn, i bwyll ac ystyriaeth, gan ddychwelyd yn edifeiriol at yr Arglwydd eu Duw. Ac er nad oeddent y pryd hwnw ond ychydig o drueiniaid methedig, wedi eu curo gan yr oerfel a newyn, eto cawsant eu nerthu gan Dduw fel na allodd cad y Brithwyr, er lluosoced oedd, eu gwrthsefyll. Sathrwyd eu byddinoedd, megys pan fo dyn yn ysgythru mân—goed â bilwg: ac er iddynt gael aml borth o wŷr ac arfau allan o'r Iwerddon, eto ni thyciodd iddynt ennill un maes; canys y Brytaniaid oedd â'u hyder yn yr Arglwydd Dduw. Ac ar hyny, Cilamwri Mac Dermot O'Hanlon, ac Huw Mac Brian, ac Efer Mac Mahon (pen capteniaid y Brithwyr a'r Gwyddelod), a ffoisant, hwynt—hwy a'u gwŷr yn archolledig, tu draw i Wal Sefer, i fynydd—dir Isgoed Celyddon, ac ereill dros y môr i'r Iwerddon.^[21] Hwyr y tygasai neb y buasai y cyfryw ddynion yn gollwng Duw mor ebrwydd yn anghof: fe debygai dyn y buasent yn ofni Duw 'gyda gwylder a pharchedig ofn," gan ystyried eu bod yn gweled (pe gosodasent hyny at eu calonau) y fath arwyddion mawr a hynod; canys hwy a welsant y dialeddau trymion, y distryw, y newyn, a'r difrod ag oedd o hyd yn eu cydganlyn, tryw, y newyn, a'r difrod ag oedd o hyd yn eu cydganlyn, tra yr oeddent yn ddiareb ym mysg eu cymmydogion am eu dirasrwydd a'u meddalwch. Gwelsant hefyd y bendithion haelionus, y dyddanwch, y breswylfod ddiogel, a gawsant tra yr oeddent yn Gristionogion da, ac yn gwneyd cydwybod o'u dyledswydd at Dduw a dyn. Ond er hyn i gyd, dynion drwg anufudd a gwrthryfelgar oeddent. Wedi iddynt yru ymaith y gelynion, a byw yn llonydd yn eu gwlad, hwy ymosodasant i lafurio'r ddaiar, a chawsant y fath gnwd o yd, a'r fath amlder o ffrwythau y flwyddyn hon, fel na welwyd erioed eu cyffelyb.^[22] Ond ym mhen dwy flynedd neu dair, (amser byr!) ar ol iddynt gael preswylfa ddiogel yn eu caerydd a'u cestyll, ac hefyd eu İlenwi o bob danteithion, ammeuthyn fwydydd, ac ail seigiau, hwy a aethant yn hyfach (pe buasai bosibl) i bechu yn erbyn Duw nag y buont erioed. "Iesurun a aeth yn fras, ac a wingodd." (Deut. xxxii. 15.) Eneiniwyd breninoedd, nid y cyfryw a wnaent gydwybod i rodio gyda Duw, ond y sawl oeddent greulonach a melltigedicach nag ereill; a chyn pen ychydig, hwy a leddid gan y sawl a'u heneinodd (nid o achos y gwirionedd), a dewisid rhai creulonach eto yn eu lle.^[23] O byddai rhyw neb un yn chwennych byw yn brydferth a llonydd, ac yn "symmud ei droed oddi wrth ddrygoni," hwnw a gaseid gan bawb, a phrin y gellid ammharchu digon arno; ond pa fwyaf ysgeler, diriaid, a diras a fyddai neb, mwyaf i gyd a fyddai parch ac anrhydedd hwnw. Ac nid y gwŷr lleyg yn unig oeddent fel hyn yn ymhyfrydu mewn camwedd, ac yn casau y wybodaeth o Dduw, eithr y gwŷr llên hefyd, neu yr offeiriad, "a ymadawsant â llwybrau uniondeb, i rodio mewn ffyrdd tywyllwch." (Diar. ii. 13.) Canys yn lle gofalu dros eu diadellau, eu teml hwy a fyddai cegin tafarnau, ac ymdordynu a chanu maswedd;^[24] am ba ham y canodd un o'u prydyddion, gan edliw iddynt:—

"Y 'ffeiriaid oent euraid cyn oeri—crefydd;
Cryf oeddent mewn gweddi:
Yn awr meddwdod sy'n codi
'Nifeiliaid yw'n bugeiliaid ni."

Ar fyr eiriau, ni lysodd un gradd, na boneddig na gwreng, na gwŷr llên, na gwŷr lleyg, â dim ysgelerder, a direidi, ac annuwioldeb, ag ydyw natur lygredig dyn yn dueddol iddo. "I'r bobl hyn yr oedd calon wrthnysig anufuddgar; hwynthwy a giliasant ac a aethant ymaith." (Ier. v. 23.) Yng nghanol y gloddest a'r anniweirdeb yma, dyma newydd yn ddisymmwth yn ymdaenu dros y wlad, fod y Brithwyr a'r Gwyddelod wedi tirio. Fe weithiodd hyny, yn wir, ryw gymmaint o fraw ynddynt, ac a wnaeth i'w calonau ysboncio ychydig; megys y gwelwch ddyn yn cilio yn drachwyllt wrth ganfod neidr yn ddiswta yn gwanu ei chonyn, ac yn llamsach mewn perth. Ond hyny o fraw a ä yn ebrwydd heibio; felly yr un modd y Brytaniaid hwythau, wedi cael ysbysrwydd nad oedd y cwbl ond larwm a chwedl gwlad, a aethant yn ebrwydd ar ol eu hen arferion, yn bendifaddeu i ymlenwi ac ymbleidio. Ac ar hyny, gan na chymmerent addysg, yr Arglwydd a anfonodd bla angeuol yn eu mysg, a elwid Brad Cyfarfod, yr hwn a ysgubodd ymaith y fath luaws anfeidrol o bob gradd ac oedran, fel prin y gallodd y byw gladdu'r meirw. "Oni chedwi ar wneuthur holl eiriau y gyfraith hon, yna y gwna yr Arglwydd dy bläu di yn rhyfedd, sef pläu mawrion a pharhäus, a chlefydau drwg a pharhäus." (Deut. xxviii. 58, 59.) A chyn pen nemawr o amser ar ol hyn, sef ar ol i'r pla laesu ychydig, wele y Brithwyr wedi dyfod yn ddiau ddigon; a rhwng y difrod a wnaeth y pla, a'r gelynion yn llosgi eu trefydd ac yn rhuthro arnynt, a hwy yn weinion ac yn gleifion, y mae yn hawdd i neb farnu pa mor resynol oedd eu cyflyrau. Hyny wnaeth iddynt alw am y Seison, y rhai a fuont yn waeth eto nag un pla na Brithwr.

Nodiadau

1. Camd. sub. Picti. Baxt. Gloss. Antiq. Brit. p. 195.
2. Dampier, vol. 1, c. 18, p. 514.
3. Bed. His. Eccles. lib. 1, cap. 1. Galf. lib. 4. c. 17, Pont. virumn, 1. 5. p. 30
4. Uss. Primord . p. 302. Stillingfleet Orig. Brit. c. 5, p. 246, &c.
5. Galf. Hist. Brit. lib. 5, cap. 16.
6. Brower in Venut. Fortun. lib. 3, p. 59.
7. Carruca, Gild. p. 15.
8. Ita. Mss. Gildas vero et Beda nonnihil secus.
9. Thamisis
10. Muros inter duo maria non tam lapidibus quam cespitibus factus. Gild. p. 13.
11. Ut nudi cum armatis congredi non vereantur. Girald. Des. Cam. p. 256.
12. Gild. p. 12. Bed. 1. 1, c. 12
13. Ford. Scotichron. lib. 3, c. 4.
14. Dyma eiriau'r cronicl air yn air.
15. Bed. Hist. Ecles. lib. 1. c. 20.
16. Gwel rhan 2, pen. 2.
17. Ond odid o Lydaw, lle yr oedd eu cydwladwyr.
18. Vide Uss. Primord, p. 179, ubi hæc fusius.
19. Tam crebris direptionibus vacuaretur omnis regio totius Cibi baculo, excepto venatorie artis Solatio . Gild. p. 16, 6.
20. Et post pauca querentes repellunt barbari, &c.` Gild. p. 16, 6.
21. Gwel Deut. xxviii. 7.
22. Tantis abundantium copiis insula affluebat, &c. Gild. 9. 19, p. 17.
23. Ibid. p. 18
24. Vino madidi torpebant resoluti. Gild. p. 18. 6.