Dyddgwaith/Prydyddiaeth
| ← Hen Gynefin | Dyddgwaith gan Thomas Gwynn Jones |
Clasuron → |
PRYDYDDIAETH
YN fy hen wlad i gynt, prydydd oedd y term cyffredin am y neb a wnâi englynion neu benillion. Nid wyf yn amau na byddai'r prydyddion yn sôn amdanynt eu hunain fel" beirdd," heb ddychmygu i'r term hwnnw ystyr na pherthyn iddo mewn modd yn y byd, er hynny. Un o'r pethau cyntaf yr wyf yn eu cofio'n dda am brydyddiaeth yw y byddai plant, yn yr ail ysgol y bûm ynddi, yn gorfod darllen prydyddiaeth Saesneg ar osteg, er nad oedd ganddynt un syniad am ei hystyr y rhan amlaf. Y ffordd y gwnaent hynny oedd llusgo'r geiriau allan bob yn un ac un, a'r geiriau hwyaf, yn wir, bob yn llythyren a sillaf, rywbeth yn debyg i'r fel y bydd y dafnau dŵr yn dyfod allan trwy dap pan fo awyr yn y bibell. Credais innau ar y dechrau mai peth i'w ddarllen allan felly oedd prydyddiaeth Saesneg, ac felly y gwnawn am ysbaid. Yn araf deg, dechreuodd y dull hwnnw swnio'n ddigrif yn fy nghlustiau, canys yr oeddwn rywfodd wedi darganfod y gallwn ddarllen prydyddiaeth dipyn yn debycach i leferydd y tap dŵr pryd na bo awyr yn y bibell.
Un diwrnod, pan oedd bachgen bychan tew â golwg sobr iawn arno yn ceisio darllen allan hanes yr hogyn a safai ar fwrdd y llong honno oedd ar dân, wedi i bawb arall ei gadael, aeth yn ddrwg arnaf. Yr oedd y bychan yn ymdrechu'n ddewr. Enwai bob llythyren ar ei phen ei hun, braidd tan ei lais, yna dywedai'r gair neu'r darn gair cystal fyth ag y medrai, ond mewn cywair uwch na chywair y sbelio.
Yn sydyn y tro hwn, cofiais am y sŵn a wnâi Bronten, un o'r ieir gartref, pan fyddai'n clochdar wedi dodwy. Yr oedd sŵn y darllenwr bach yr un ffunud. Chwerddais yn uchel. Edrychodd y meistr yn ffyrnig arnaf, a chefais y gansen ar draws fy mhen. Nid oedd neb, meddai ef, i ddangos cymaint â hynny o ddiffyg dealltwriaeth, yn yr ysgol honno. Mewn gwirionedd, wedi cael pelydryn bach o ddealltwriaeth yr oeddwn—peth prin, yn yr ysgol honno. Yr oedd arnaf awydd dywedyd hynny, ond daeth i'm pen—oedd yn dal i frifo mai doethach i mi dewi, rhag ofn y byddai cael rhywfaint o ddealltwriaeth yn waeth trosedd na bod hebddo, yn yr ysgol honno. Felly cedwais y darganfyddiad i mi fy hun.
Fel y digwyddodd, bu'r darganfyddiad. hwnnw'n fath o dro yn fy mywyd. Nid wyf yn amau dim bellach na buasai deall sut i wybod yn weddol barod pa faint yw seithwaith naw ceiniog a thair ffyrling, dyweder, yn dro llawer mwy buddiol i mi. Sut bynnag, bob yn sillaf y darllenwn innau'r brydyddiaeth Saesneg allan o hyd-yn wir, cawn ddifyrrwch i mi fy hun wrth sbelio a thorri yn eu canol lawer o eiriau a adwaenwn eisoes ac y gallaswn eu dywedyd ar fy nghyfer heb eu sbelio o gwbl. Cyn ymadael â'r ysgol honno, yr oeddwn hefyd wedi darganfod y gallech, gyda gofal, dorri rhai geiriau ar eu canol, nes bod y meistr yn edrych yn graff arnoch, fel pe buasai'n amau bod rhyw ystyr yn y peth, ond o'r diwedd, penderfynu a wnâi, mae'n ddiau, nad oedd ystyr i ddim byd, yn yr ysgol honno, a chawn innau lonydd i ganlyn fy ffansi, dim ond i mi edrych yn sobr.
Ond yr oedd rhywbeth arall yn digwydd hefyd. Yr oedd yn syndod fel y cofiech ambell bennill telyn, weithiau pan fyddech yn llawen, yn amlach pan fyddech yn drist neu mewn trwbl. Yr wyf yn cofio syrthio i'r afon un tro a mynd adref a'm dillad yn wlyb diferol. Cefais yn fuan hamdden yn fy ngwely i feddwl am fy nghyflwr, a dyma hen bennill a gofiais:
"Gwyn eu byd yr adar gwylltion,
Hwy gânt fynd i'r fan a fynnon',
Weithie i'r môr ac weithie i'r mynydd,
A dwad gartref yn ddigerydd."
Yr oedd rhyfeddod rhediad geiriau mewn prydyddiaeth hefyd yn cynyddu. Byddai ambell rediad, yn y peth hwn fel mewn eraill, mae'n wir, yn arwain i dolc, a'r glust ar dro yn disgwyl ateb lle ni byddai-ac weithiau'n awgrymu ateb heb fod lawn mor ddifrif ag y buasai weddus. Ond, er gwaethaf yr ysgol honno, daeth darllen pryd yddiaeth yn bleser, hyd yn oed pan fyddid mewn amheuaeth am yr ystyr, os byddai'r rhediad a'r ateb rhwng geiriau a'i gilydd yn plesio'r glust.
Dywedodd rhywun fod yn syn faint y pleser a gaiff rhai pobl o orffen dwy linell â geiriau'n swnio'r un fath â'i gilydd. Rhaid i mi gyfaddef i mi gael llawer o'r pleser hwnnw yn y dyddiau gwirion hynny, ond y drwg fu i mi glywed fy nhad yn dywedyd nad oedd pawb yn cydsynio mai'r cydswnio hwnnw yw prydyddiaeth wedi'r cwbl. Onid oedd gan y glust ryw hawl yn y mater, paham, tybed, y cymerai prydyddion y drafferth i beri i'w geiriau ateb ei gilydd? Soniais am rediad yn arwain i dolc. Darganfum beth newydd ynglŷn â hynny cyn hir, a thybiais mai'r peth newydd hwnnw oedd prydyddiaeth, efallai, sef nad oedd dolc o gwbl i'm clust i yn yr ateb rhwng diwedd dwy linell o gywydd Deuair Hirion, dyweder. Ni wyddwn i mo'r termau na dim am y rheolau, y pryd hwnnw, ond sylwais fod geiriau fel llwyn a gwanwyn, er enghraifft, yn ateb i'w gilydd, heb i ddyn orfod dywedyd gwan wyn, ac yr oedd hynny rywfodd yn plesio fy nghlust i o'r tro cyntaf y sylwais arno, er na wn i pam hyd y dydd hwn.
Yr oeddwn mewn ysgol arall erbyn hyn, ac nid oedd neb yn darllen prydyddiaeth Saesneg bob yn sillaf yn honno. Er nad oeddis ynddi hithau byth yn sôn am brydyddiaeth Gymraeg, dyma ddarganfod cyn hir nad yr ateb hwnnw ar ddi wedd llinellau oedd yr unig beth pleserus mewn prydyddiaeth Gymraeg, nad oedd i'w gael, hyd y gwyddwn i, mewn prydyddiaeth Saesneg. Nid diwedd llinellau yn unig oedd yn ateb yn Gymraeg yr oedd y geiriau'n clymu â'i gilydd mewn modd rhyfeddol.
Clywswn rai hŷn na mi, wrth sôn am waith Thomas Edwards o'r Nant, neu John Parri, Llanelian, yn dywedyd bod eu penillion hwy "yn clymu"—dyna air ein gwlad ni'r pryd hwnnw—ac o'r diwedd, dechreuais innau glywed y clymau, yn enwedig yng ngherddi John Parri, un y clywswn lawer o sôn amdano, gan mai un a fu gynt yn byw yn yr ardal ydoedd. Dysgu. adnabod y peth wrth y glust wedyn, cyn gwybod dim am y rheolau, a chael allan yn y man mai "cynghanedd" oedd y term dysgedig am y peth a alwai pobl gyffredin yn "gwlwm." Yna, daeth cyfnod o ddotio at gynghanedd, ac o ddarllen hen brydyddiaeth, lle bynnag y ceffid hyd iddi—chwilio am bethau newydd yng nghanol yr hen, am wn i.
Cyfnod rhyfeddol oedd hwnnw, yn ei bryd, er mai prydyddiaeth Saesneg a ddarllenwn yn bennaf erbyn hyn, am reswm da—yr oedd y llyfrau y gellid eu cael yn rhatach ac yn lluosocach. Caech waith Shakespeare am ryw ychydig geiniogau, mewn llythyren na pharai lawer o niwed i'r llygaid, y pryd hwnnw, o leiaf, er ei maned. Gallech hefyd brynu detholiadau o'r prifeirdd Seisnig am ryw hanner coron yr un, ac nid oedd nemor flas ar brydyddiaeth gyfamserol Gymraeg erbyn hyn. Aeth yr odl Gymraeg gyffredin (odli: gwegi, er enghraifft) yn beth tila, wrth odlau dwbl rhyfeddol rhywun fel Poe; a chynefinai un yn fuan â mesur heb odl o gwbl, yn Saesneg a'r ychydig Ladin a geid.
Effaith y darllen hwn oedd deall nad oedd y beirniaid ddim yn cytuno mai'r odli a'r clymu oedd prydyddiaeth chwaith. Nid oedd y feirniadaeth y gellid ei galw yn "feirniadaeth-yng-Nghymru" ddim wedi dechrau yn y dyddiau pell hynny, fel nad oedd fodd cael sicrwydd perffaith ar bob peth petrus, unwaith am byth. Eto, yr oedd dadlau yn Gymraeg ar ba beth yw prydyddiaeth, ac yn enwedig ar y mesurau caeth a rhydd. Dywedai rhai nad oedd dim yn brydyddiaeth heb odl. Taerai eraill na welodd Groeg na Rhufain, yn eu dydd, brydydd cystal â Dafydd ap Gwilym. Dyfeisiodd un beirniad beiriant i wneud englyn ion (er bod digon o beiriannau wrthi eisoes). Daliai eraill mai'r clymau oedd yr achos nad "ehedodd" un prydydd o Gymro erioed cyn uched â Milton, heb sôn am Homer. Byddai meddwl am brydyddion yn chedeg yn peri i ddyn ymofyn yn amharchus ai dyma'r rheswm fod cynifer o'r teulu yng Nghymru yn dewis enwau adar fel" ffugenwau"—Alarch, Dryw, Ehedydd, Eos, Eryr. Byddai rhai'n canmol y "mesur moel" fel y modd cymwys i ehedeg yn uchel a chyfansoddi barddoniaeth ddyrchafedig. Sonnid llawer am arucheledd, beiddgarwch, crebwyll, darfelydd, llawer am y wisg a'r enaid, yn enwedig yr enaid, ond er i rai o'r prydyddion Cymreig ehedeg i'r bydoedd uwch ben, y cwbl a gawsant yno oedd pethau y buasai haws eu cael gartref,— chwedl Ellis Wynne am ddosbarth arall gynt,— yr ymdderu rhwng pleidiau, y gynhadledd genedlaethol a'r areithiau hirion ymfflamychol.
Yr oedd yn digwydd bod yng ngwasanaeth fy nhad y pryd hwnnw wladwr deallus oedd yn medru cannoedd o englynion a phenillion telyn ar dafod leferydd, ac a fyddai bob amser yn cloi ei farn ar bethau digrif a difrif bywyd drwy adrodd englyn neu bennill. Wedi ei glywed yn gwneud. hynny mor daclus a rhesymol un tro, gofynnais iddo pa beth, yn ei feddwl ef, oedd prydyddiaeth.
"Wel," meddai, "ni wn i ddim, os na ddywedech mai ffordd fwy neu lai annaturiol o ddywedyd peth." Teimlo yr oeddwn, erbyn hyn, fod peth synnwyr o leiaf yn ei ddywediad, ond gan fod rhyw hanner gwên ar ei wyneb, ac iddo orffen y tro hwn trwy ddyfynnu'r geiriau "Nid yw pob peth a blethir o'r un waed a'r awen wir," nid oeddwn nemor haws. Pe buasai ef wedi edrych yn sobr, fel beirniad llenyddol, a llefaru fel dyn ag awdurdod ganddo, 'does wybod yn y byd na wnaethai gryn gymwynas â mi.
Ond yng nghwrs amser, daeth tro ar fyd, pan ddysgais adnabod y "gair llanw" yn well, a cheisio'i ddeall, hyd yn oed yng ngwaith Dafydd ap Gwilym ei hun, a rhai o gyfansoddiadau "arobryn" y cyfnod. Rhaid fu cydymdeimlo wedyn a'r beirniaid, nes mynd i chwilio am brydyddiaeth ar y dragwyddol heol, oedd heb un rheol ar ei chyfyl, meddid. Ond, a chyfaddef y gwir, nid haws oedd deall honno na deall y gair llanw. Pam na fodlonai prydyddion, tybed, ar iaith rydd? Pan ddyellais fod y Groegiaid gynt yn arfer sôn am brydydd fel dyn o'i gof, ni synnais mwy, er synnu eu bod hwythau'n rhoi cymaint o bwys ar fedru ymfflamychu a phendroni'r lliaws wrth areithio. Beth oedd i'w ddywedyd bellach onid mai rhyw fath o garreg ateb oedd odl, nad oedd cynghanedd ond morthwyl sinc (tegan cyffredin yn y cyfnod hwnnw), ac mai hen ddefod o amseroedd yr anwybodaeth oedd mydr? Naturiol wedi dyfod i'r fan hon oedd teimlo beth yn fodlonach ar y beirniaid, oddi allan ac oddi mewn, a ddysgodd i mi gymaint â hynny o ddoethineb, ond nid oedd fodd dianc cyn hir eto rhag y syniad haerllug mai pennaf gwasanaeth eu llafur hwythau oedd y gallech ddysgu oddi wrthynt res o dermau i brofi eich bod chwithau'n gyfarwydd â phrydyddiaeth gwledydd ac oesau, er nad oedd gennych na'r amser i ddysgu'r ieithoedd na'r moddion i brynu llyfrau'r beirdd yn yr ieithoedd hynny, pe gallasech eu darllen.
Ond try popeth mewn cylch, medd y dysgedigion, ac wedi cryn aros, a throi at ddarllen rhyddiaith a cheisio dysgu ieithoedd, caed bod hynny'n eithaf gwir, pan ddeallwyd fod y beirniaid bellach. yn dechrau darganfod mai peth i'w ddarllen allan a'i glywed oedd prydyddiaeth, hynny yw, bod y sŵn, hyd yn oed pan fo ddiystyr, yn cyfrif, a bod y rhediad (dim ond i chwi yn ddiarwybod ddibrisio Groeg a Chymraeg drwy ei alw yn riddm) yn beth godidog iawn. Taerai rhai beirniaid yn gywrain nad oedd yn y gelfyddyd ddim yn y byd onid chwarae â geiriau, rywbeth yn debyg, ond odid, i'r fel y bydd rhai dynion. mentrus yn chwarae â chyllyll drwy eu bwrw i'r awyr a'u dal yn glyfar ac yn amserol iawn rhwng eu bysedd fel y dont i lawr, neu fel y bydd eraill yn llyncu cleddyf hyd y carn, neu'n cnoi carth ac yn tynnu rhubanau o bob lliw o'u cegau, gan chwythu mwg allan fel peiriant. Dadleuai eraill. nad rhaid i brydydd ymboeni hyd yn oed i geisio deall ei eiriau ef ei hun, neu o leiaf nad rhaid i neb ond ef eu deall-gallai hyd yn oed ddyfeisio'i eiriau ei hun, neu sbelio rhai benthyg mewn dull mor farbaraidd fel nad hawdd i neb eu hadnabod-gallai felly beidio ag arfer gair a arferodd rhywun o'i flaen, neu osgoi dywedyd mor odiaeth oedd Eden, a ddywedwyd gynifer gwaith cyn ei eni ef. Dôi dyn yn y man hefyd. i wybod bod llunio pedair llinell o" farddoniaeth bur," hyd yn oed o sŵn heb ddim synnwyr,. yn ddigon o waith oes i wir brydydd, ac yn ddigon o wasanaeth ar ei ran i ddynoliaeth ddiwylliedig i roddi iddo hawl i'w fwyd a'i ddiod, ei ddillad a'i gysgod (heb sôn am ei wragedd a disgynyddion ei hen fodrybedd) hyd byth.
Felly y daeth prydyddiaeth yn ei hôl i'r man y cychwynnodd fy niddordeb ynddi, dim ond bod. enwau newydd ar y tap dŵr, y garreg ateb, y rhediad, y morthwyl sinc a'r gair llanw. Ac yn araf, gwawriodd y gwir ar y meddwl fod yn rhaid i bawb, wedi'r cwbl, fodloni ar ei chwaeth ef ei hun, fel y bydd y beirniaid yn gwneud, ond na byddant hwy byth yn cydnabod chwaeth neb arall. Y mae byd o brydyddiaeth i'w gael mewn pob math o ieithoedd, pob iaith â'i chelfyddyd ei hun, yn gytûn â'i natur ei hun, nas deall neb yn iawn onid a'i dysgodd yn ei febyd, fel na allai syniadau dyn am brydyddiaeth yn ei chrynswth fod yn ddim amgen na'i ffansi fach ef ei hun, wedi'r helynt i gyd. Ar eich gorau ni allech ond darllen rhai o'r meistriaid tybiedig, a chredu rhywun arall am y lleill, os byddech mor ofergoelus â hynny. Pa les darllen llyfrau lawer ar brydyddiaeth a theimlo wedi'r drafferth i gyd fod beth yn haws i ddyn cyffredin ddeall rhywfaint o'r brydyddiaeth cyn darllen y feirniadaeth nag ar ôl hynny? Ac wedi darllen llawer, byddai'n rhaid i chwi gyfaddef wrthych eich hun, o leiaf, mai'r peth a'ch plesiai neu a'ch blinai a'ch plesiai neu a'ch blinai yn niwedd y ffair, er na wyddech pam, mwy na'r prydydd hwnnw gynt a gyfaddefodd yn ddigon gonest wrth ryw gydnabod iddo:
Non amo te, Sabidi, nec possum dicere quare,
Hoc tantum possum dicere-non amo te.