Gwaith Gwilym Hiraethog/Awdl Heddwch rhan II
| ← Awdl Heddwch rhan I | Gwaith Gwilym Hiraethog gan William Rees (Gwilym Hiraethog) golygwyd gan Owen Morgan Edwards |
Awdl Heddwch rhan III → |
II.
Am hirion faith dymhorau,
Had a chwyn y gelyn gau,
A dyfasant hyd feusydd y ddaear,
Gan ddwyn chwerwon ffrwythydd;
A meibion dynion bob dydd,
Dan eu cur yn dwyn cerydd.
Nodwyd cyntafanedig-dynoliaeth,
Do'n elyn mileinig
I heddwch; trodd Cain addig
O wydd Duw yn llofrudd dig.
E godai Nimrod gwed'yn,
Egr ei ddull, yn deigr o ddyn:
Y gwron hwnnw gryn ennyd,
Fu 'n poeni, 'n dibobli'r byd;
Heliwr, rhyfelwr a fu,
Mawr a thrwm am orthrymu.
Codai ereill cadarwyr
Yn y gwaith—fileinig wŷr,
O hyd, i feithrin a hau
Eu gwenwynig gynhennau;
Bronnau enwir brenhinoedd,
Ar dân gan awyddfryd oedd;
Am rwysg, ac am oresgyn
Yn eu rhaib—mynnai rhai hyn
Enw clod am ddwyn y cledd,
I rwygo meibion gwragedd.
Eu synwyr ar wasanaeth—fu oesau,
Dyfeisient ryfelaeth;
Drwy y byd yr ysbryd aeth.
I efrydu difrodaeth.
Yn eu bâr anwar llunient beiriannau,
Miniog, angeuol, ddeifiol gleddyfan;
Gwaewffyn erchyll, cyllyll, picellau,
Bwâu gwenwynig—hyllig fwyellau;
I roi 'u hanedwydd ryfelgar nwydau.
Ar weithrediad yn eu cadruthriadau;
I rwygo 'u gilydd å dreigiog aeliau;
Gwneyd celanedd, gan waedu calonnau,
A chreu yn niweidiol ddychryniadau;
Hyrddio 'n ingol fyrddiynau i angau:
Ba warth rhoi'r fath aberthau—i astrus
Awydd fyw wancus rhai am orseddfeinciau!
Dau d'wsog yn halog fygylu,
Yn ferwedig gan fradfwriadu;
A gwŷn chwerwnaws fel dau gi 'n chwyrnu,
A gerwin agwedd dan ysgyrnygu :
Asgwrn barai 'r terfysgu—f'ai rhyngddynt,
A hwy ni fyddynt well o'i feddu.
Am lain o dir, milain daerent—dau lyw,
A dwy wlad gynhyrfent;
Dwy genedl a gydgwnnent—yn awchus,
Mor ryfygus i'r gad ymarfogent!
.jpg)
RHYFEL
Oddiwrth y darles gan Syr Edwin Landseer
Neu o achos y chwenychent—fenyw,
Yn fynych ymgornient:
Am eu Helen ymholent—fel dwy ddraig,
O duedd i wraig, gwledydd a rwygent.
Awch heintus eu trachwantau,
A ferwai ddwfn får y ddau,
I arfogi mawr fagad,
Hyrddio 'r gwyr yn fyrdd i'r gad.
Aberthau dynol i borthi dannedd
Hen Foloch ddygai trawsfalch eiddigedd;
I'w duw offryment—offeiriaid ffromwedd,
Luoedd dirfawr ar ei allawr hellwedd;
A thruenus ddynoliaeth a rhinwedd,
Eu dwy wylent wrth weld y dialedd,
Ol y glas angeuol gledd—ar farwol
Ysig elynol faes y gelanedd.
Mynnem roddi am unwaith,
Olwg o'u rhyfelawg waith
Dwy fyddin mewn gwrthdrin draw,
Yn y gad yn ymgydiaw;
Blaenoriaid tanbaid eu tôn,
I'w gosawd mewn trefn gyson,
Molawd a roent i'w milwyr,
I frydio 'u gwaed—fradawg wŷr;
A rhoi'u dig nwydau ar dân,
Fal i yfed cyflafan.
Y blaengadau blin gydiant
Yn chwerwon iawn, dechreu wnant.
Cydredeg wna y cadrodau—ereill,
Yn gyforiawg rengau;
Dyna 'u swn yn dynesu,
A thyrfiant eu certh arfau,
Cry' sain yr udgorn, cras yw,
Uwch y wlad uchel ydyw:
Llais angeu 'n arllwys ingoedd—
"Gwaed! gwaed!" yw ei lais ar g'oedd.
Y meirch a glywant, adwaenant donau.
Udgorn y rhyfel, a'i uchel awchiau;
Ymennyn weithian mae'u hanian hwythau;
Heda 'u gweryriad hyd y gororau.
Llidia ffriw anwar eu tanllyd ffroenau,
Yn ail i ffyrnig enynnol ffwrnau:
Cloddiant yn addig à'u cyrnig garnau,
Y maes a drychant, dyrchant dywarchau;
Terfysg, a chlanciant arfau—wna 'u hanian,
Mal gwaew trydan rhwng mil o gatrodau.
Saethau a gwrthsaethau sydd—ar gerdded,
Hwynt heb eu gweled, ant heibio 'u gilydd,
Gan gyrchu gwanu trwy'r gwynt,
Dynion a gwympir danynt,
Yn dyrrau, fal y cydorwedd
Pabwyr neu wair, pawb 'r un wedd,
Wedi i'r bladur ddur ddarwain,
Yn ei rhwysg ei min drwy rhai'n.
O! yr alaeth mawr welir!
Dyna waith ofnadwy 'n wir I
Archoll i fron erchyll fraw,
Dro'i galon draig i wylaw.
E lychwinir yr irwellt,
Cochliwia 'r gwyar y gwellt:
Gwylltio mae'r cadfeirch gwalltawg,
Waeth—waeth ant, rhuthrant y rhawg
I'r aer, dan groch weryru
Treiddiol lais trwy y ddau lu;
Carlamant, hyrddiant mewn twrdd,
A'u llygaid erchyll agwrdd,
Yn eu bår yn wreichion byw,
Fal marwor ufel meryw.
Crynhoi dan eu carnau dig,
Mae aelodau maledig;
Malurion mil o arwyr
A fathrant, hwy wawdiant wyr:
Y gwaed dros eu hegwydydd
Yna red yn afon rydd.
Y bwa a'r saeth a wnaethant
Eu holl rwysg, a gorffwys gânt;
Awr y cledd o'r diwedd d'ai,
A hwn o'r wain ddihunai,
Fal mileinflaidd hwyrflaidd hyll,
Gyrcha 'n newynog erchyll;
Gan ei awydd egniol,
Ceisia fwyd i'w wancus fol.
Hwn a fu ringyll pennaf yr angau,
Y mwya'i lwyddiant ar faes ymladdau;
O! wele 'i lymion ddurlyfnion lafnau,
Yn loew wydrog dan haul belydrau:
Hwy gyd-darawant, rhyngant drwy'r rhen
A lluchio o'u dannedd wna lluchedenau.
Torrant, trywanant trwy y tariannau,
A hyll y rhwygant yr holl lurugau.
Ha í ní ddylenwir y cleddawl, wyniau,
Efe wedyn a fwyty fywydau ;
Mynn waed dynol i'w elynol enau,
Fe yrr i ddinistr heddyw fyrddiynau.
O clywch alaethus, wylofus lefau
Ei glwyfedigion, fawrion niferau;
Drwy'r awyr uchod, draw rhua'r ochau,
I'wrdd fynwes y graig a'r gruddfannan,
Fel mewn cyd-deimlad a'u dioddefiadau,
Yna weithian adseinia hithau.
O! yr anobaith sy ar wynebau
Y rhai annedwydd mewn dirgryniadau !
Gan syched deifiol, ysol eu loesau,
Gwylltiant a threngant mewn aruthr inga
Gwaith anadl a gwythienau-a beidiod
Yna dibenodd eu henbyd boenau.
E giliai'r haul o'u golwg,
Ei rudd ef arwyddai wg.
Ni ddaliai 'i ganwyll i ddylion—yn hw
I wneyd gwaith llofruddion ;
Ffodd hwnt, a diffoddai hon,
Tynnai'r gwawl tan argelion.
Deuai 'r nos i deyrnasu,
Ei mantell dywell a du
A daenai tros waith dynion,
Yn y gad fileinig hon.
Dallai'r trugarog d'wllwch—y ddeulu
Ddaliai mewn llonyddwch;
Llwyddai fel rhingyll heddwch
Er lluddio trais a'r lladd trwch.
Haid o fwlturiaid taerion,
Uwch y tir yn groch eu tôn,
Ar gig y lladdedigion,
Neshant i wledda 'r nos hon;
A dynion hyfion yn haid.
Fil taerach na'r fwlturiaid,
Y nos yn wancus ânt,
Weis Belial, cyrff ysbeiliant.
Hwy nis dawr gwynfannus dôn
Degau o glwyfedigion ;
Nid ystyriant dosturi.
Mwy na 'r haid fwlturiaid—dim.
Un A'i grudd yn brudd, a'i bron
Ar dorri gan bryderon,
Trwy wyll anturiai allan,
Rhwng ofn maith a gobaith gwan:
Hi dro'i 'n ol adre' un waith,
Petruso wylo eilwaith;
Yna llwyth ei hofn ai'n llai,
Yn wrolach yr elai.
Tua'r maes, y cadfaes certh
Ar redfa, try y brydferth
Fenyw yn hyf el hwyneb,
Yno aeth heb ofni neb.
Elai, addfwyn wyleiddferch,
I'r maes hyll yng ngrym ei serch;
le, 'n 'i serch, gwnai neshau
Dan ingawl aden angau;
I ganol y farwolaeth
Ddeuai o swydd cledd a saeth.
Yno 'morol wnai Mari,
I weld oedd 'i hanwylyd hi
Yn y farwol dorf oerwedd,
Acw a las y ffyrnig gledd.
Boreu y gad, hagr-gad hon,
Cu rodíai y cariadon
Fraich yn mraich, a baich o boen
I'r ddau a barai ddihoen;
Yna rhaff y serch ai'n rhydd,
Wylent ar yddfau 'u gilydd;
I'w gilydd y ddwy galon
Ymdoddent, rhedent 'rawr hon.
Ond swn corn, llefgorn y llu,
Drwy 'u henaid wnai drywanu ;
Rhwygai 'i dreiddiol dyrfol dôn
I'w gwaelawd y ddwy galon.
E roi y dewr filwr da—'n drwm ei fryd,
I ei anwylyd ei gusan ola'.
Loes i Mair, hi lesmeiriai,
Ar ei lin yn farwol ai.
Dybryd ar ol dadebru
O Mair, daeth y tymor du
I'r ddau gariad ymadaw,
Gyda llef wrth ysgwyd llaw:
Haws nag adrodd pa fodd fu,
O filwaith yw dyfalu.
I'r gad 'roedd ei alwad ef,
Ai yr odrist Fair adref.
Mawredd rheswm ar ddrysu,
Gan drallod y diwrnod du;
Dydd galar nad oedd gelu
Hwnnw i Fair fel blwyddyn fu.
Ar hŵyr y dydd mawr ei hyd,
Hi ni welai 'i hanwylyd;
Ennyd ar ol ennyd ai,
Gwyliodd, ond ef nis gwelai;
Ymgynnal dan ei halaeth,
Ni allai'n hwy—allan aeth.
Am feithion hirion oriau,
Gwnai'r un ffyddlon hon barhau;
Ei phryder yn nyfnder nos,
A'i thaerni drwy faith oernos,
Ni leihaodd, daliodd, do,
A chalon drom i chwilio,
Trwy anial faes trueni,
Fel hyn am ei Hedwyn hi.
Gwelai'n lliw goleuni lloer,
Gwanllyd belydrau Gwenlloer,
Ddu ol y mawr ddialedd,
Rhwygiadau clwyfan y cledd;
Llu o gyrff mewn pyllau gwaed,
Orweddynt yn eu rhuddwaed.
Clywai gwynion dyfnion, dig,
Adwyth y rhai clwyfedig
A drengent mewn dir ingau—ysgeler,
Rhai'n bloesg alw'u mamau—
Rhai eu gwlad, rhai eu tadau—wnaent sisial,
Ow! a llesg fwngial yn llosgfa angau.
Yma nid oedd mam neu dad,
Na chwaer, na brawd, na chariad,
Na phriod yn dyfod i
Ystyried mewn tosturi.
Ysglyfus wydus adar,—a'u crochlais
Ysgrechlyd i'w gwatwar;
A dynol williaid anwar,
Allan fil yn llawn o far.
E ro'i Mair ar lawer min,
Yn ei loesau, feluswin;
Llaesodd, e ddofodd y dda
Angyles eu hing ola'.
Ar ei gwaith yn rhoi y gwin,
Gu lwysferch, ar un glasfin,
Ow! Mair, hi glywai 'n y man,
Ei henw hi ei hunan,
O fethiantus wefus wan,
Yn deilliaw 'n sibrwd allan!
Mair fad sychai'i llygad llaith,
1 sylwi 'n graffus eilwaith
Ar wyneb y truanwr,
A'r gwaed oddiar ruddiau'r gwr.
Pan sychai, adwaenai 'r dyn,
Hwn ydoedd ei mwyn Edwyn!
Galwodd, hi alwodd eilwaith,
O lef serch, wylofus iaith—88
"O! f'Edwyn!—ai Edwyn wyd?
F' Edwyn anwylaf ydwyd!
O! Edwyn, dy Fair ydwyf,
Clyw hyn dy Fair, Edwyn, wyf!
Dywed air wrth dy Fair fad,
Yn fy nghur, O! fy nghariad!"
Edwyn oedd yn ymadael,
I Mair nid oedd gair i'w gael;
Hi graffai, tybiai weld der
Ei lygad yn ail agor,
A phelydriad cariad cu
Yno 'n anwyl enynnu:
Yn ingoedd dyfnion angau,
Tân pur hwn eto'n parhau
Yn ei rym; ond ei dremiad,
Farwol oedd ar ei Fair fad;
Ffagliad fel cyniad canwyll,
A'i gwawr wrth ddiffodd mewn gwyll.
Syrthiai Mair mewn llesmair llym,
Ar y ddae'r yn oer ddirym:
Trallod oedd ormod i'w ddal,
A faeddai'i chalon feddal;
Dyrchodd un farwol ddolef,
Hynod gri, ochenaid gref,
Trengodd, ehedodd ar hyn
O'i hadwyth ar ol Edwyn.
Un fyddin gai drwm faeddiad,
Ysig iawn o faes y gad,
Hi a giliai 'n ddigalon,
Hwnt o fawr drwst y frwydr hon.
Yr un fuddugol, yn wrol wnai arwain
Ar ei lliwiedig fanerau llydain,
Arwydd gorfoledd a mawredd mirain,
Mewn uchel afiaeth a mynych lefain;
.jpg)
NWYD Y MEIRCH
O'r cerflun gan W, Goscombe John, R.A.
"Gwylltio mae'r cadfeirch gwalltawg.
Waeth-waeth ant, rhuthrant y rhawg
I'r aer, dan groch weryru
Treiddiol lais trwy y ddau lu."
Mawl croch i'w Moloch milain—a seiniai.
A llawenychai pan oedd llu yn ochain.
Haneswyr yr hen oesau—a dystiant
Am doster eu brwydrau;
Enwau arwyr, gweithwyr gau,
Lanwant eu tudalennau.
Gwlad yr Aifft, am glod yr oedd,
Trwy foliant ei rhyfeloedd;
Ei Pharoaid, deyrniaid dig,
Oll oeddynt yn llu addig.
Bu ereill yn ffreweill ffrom.
A'u llywodraeth yn llawdrom,
I ddal y byd dan dduloes,
A iau'r Aifft am lawer oes.
Assyria fu draws erwin,
A mawr bla am dymor blin.
Amryw olynwyr i Nimrod,—yn draws,
A dreisient awdurdod,
A min cledd er mynnu clod—Belus,
Semiramis, a Ninus, fu'n hynod.
Wedi hyn, codai hynod—enbydus
Bedwar o twystfilod;
Pedwar mwy 'u bar yn bod—am rwygaw,
Tynnu, a drylliaw y byd tan drallod.
Caldea yn gynta' gaid,
Llew anian oedd ei llonnaid;
A'r ail, fel arth yr olwg,
Sef Persia, gwaetha' ei gwg:
Y trydydd, Groeg, fu'n troedio,
Arwa 'i drych, fel llewpard, dro:
Yn ola', d'ai í oleu dydd,
Y du arwach bedwerydd;
Rhufain, a'i gallu rhyfedd,
Dig iawn, ac ofnadwy 'i gwedd.
Bwystfil hyll, un erchyll oedd,
O lawn nwyd, creulawn ydoedd;
Dannedd heiyrn cedyrn, certh,
Yn ei wgus safn hygerth;
Dannedd i rwygo dynion,
Ai i'w raib y ddaear hon.
Rhifid ar ei ben rhyfedd
Ddeg o gyrn addig eu gwedd;
Cnoai a chorniai 'n dra chwyrn,
Yn ei rwysg torrai esgyrn.
Y byd oll; ac ni bu dyn
Wnai arbed godai i'w erbyn.
Dyna y bwystfil anwar—am oesoedd
Fu'n gormesu 'r ddaear;
A dwyn y byd yn eu bâr,
I ofid a thrwm afar.
Nebuchodonosor fu rychor uchel.
Ei ddawn i rifo myrddiynau i ryfel;
Hwn ni adewai y byd yn dawel,
Dodai bawb o dan awdurdod Babel;
I'w ogoniant wag anel—cenhedloedd,
A theyrnasoedd a fathrai 'n isel.
Cyrus, a Darius, wŷr croes a dewrion,
A rhyw lu hefyd o'u hagr olafion;
Lledu galanas, Ilidiog elynion,
A gwae, a dinistr wnaent yn mysg dynion;
Eu rheolaeth fu greulon—ar wledydd,
A thrwm oer dywydd, orthrymwyr duon.
Yna y Bwch godai 'i ben
Llidiog, flewog, aflawen :
Bwch Groeg, y bachog rwygydd,
Un o'i fath, ni fu, ni fydd;
A chorniai â thri chernawd,
Rhoes hyd lwch Hwrdd Persia dlawd.
Trystiodd y ddaear trosti,
Rhoddai waed i'w rhuddo hi;
O flaen ei ddyfal wyneb.
Ef yn wir, ni safai neb:
Yn y gad corniai gedyrn,
Rhedai gwaed ar hyd ei gyrn
Y byd crwn hwn, ef yn hawdd,
Yn ei wanc, a draflyncawdd;
Dyheu 'roedd am fyd arall,
Awyddu cael llyncu 'r llall:
Ni bu son am neh is ser
Undyn fel Alecsander.
Ei olynwyr yn fileinion—
Hwy, fel geirwon ryfelgarwyr,
Fu'n ormeswyr, treiswyr trawsion,
Oesau mawrion, gas ymyrwyr,
Codi hirion gadau blinion,
Taenu gwaeon, tân, a gwewyr,
Difa dynion, amlhau gweddwon,
Dwyn yn gaethion lwydion wladwyr.
Mwy rhyfedd fu grym Rhufain,
Ei harwyr hi gurai y rhai'n !
Romulus, yng ngrym ei lid,
Wnai ryfel a mawr ofid.
Chwech ereill chwai a chwerwon,—a hannent
O honi 'n dwyn coron;
Ofnadwy fu niweidion.
Eu rhwysg ar y ddaear hon.
Gwyr enwog y weriniaeth,
Fu er hyn wedyn yn waeth:
Eryr gludai y gwŷr gau.
Yn arwydd eu banerau;
Gwir arwydd o'u hawydd hwy,
A'u llid anniwalladwy.
Tros Ewrob, eu traws eryr,
Ar wib aeth mewn amser byrr;
Ag ewinedd cigweiniawl,
E dynnai hon dan ei hawl.
I dir Asia ai drosodd,
Hwn â'i dew aden a dodd;
Ac i Affrig mewn cyffro,
Yn ei ddig, ehedodd o.
Yn eu certh gynnen â'r Carthaginiaid,
Ymladdent, rhwygent, fal enbyd ddreigiaid;
Codai creulon eirwon flin flaenoriaid,
I gyd o'u bonedd, fawrion gadbeniaid;
Enwi'r oll yma ni raid—a diles,
Agor ail hanes rhai fu'n greuloniaid.
Profid yn mysg y prifion,
Regulus frydus ei fron;
A Scipio eto fu'n atal—rhwysgwaith,
Curai i anobaith y cawr Hannibal.
Sylla, a Marius, eilwaith,
Yn y byd wnaent waedlyd waith.
Pompey chwai pwy wympach oedd?
Mawr ei fawl am ryfeloedd.
Y mwyaf oll am ei får
Afiachusol, fu Chaisar;
Hwn i'w nwyd greulon ei nerth,
A dybiai gael gwneyd aberth
O'r byd 'oll, heb arbed un—wladwriaeth,
Ei llwyr alaeth ar allor ei eilun.
Ymladdodd, frad ofnadwy,
Hanner cant, meddant, a mwy,
O gadau tost; a'i fost fu,
A'i fyddin iddo faeddu
Pob gelyn gwnai pawb gilio.
Rhag gwg ei ddu olwg o:
El lid trwy'r ddaear lydan,
A gerddodd, maeddodd bob man.
Hwn yn flaenaf gyntaf gŵr,
Drafaeliai 'n gadryfelwr
I Frydain, i'w hafradu,
Gyda'i arfog lidiog lu;
A dwyn henwlad ein tadau
Wnai'n gaeth dan Rufeinig iau.
Un didosturi—do, diystyrrodd
Haeddiannau dynol, hedd ni adwaenodd;
I drist angen y darostyngodd
Wledydd lawer o nifer, anafodd;
I dylodi dyludodd—fyrddiynau,
A dirif fywydau o'n daear fedodd.
Ar ei ol ef, ymerawdwyr lu—godent,
I gadarn lywyddu;
A rhyw filain ryfelu,
Am hir faith dymhor a fu.
Y Scythiaid, a'r Parthiaid pell,
Saraceniaid yn haid hyll,
A'r Tyrciaid diriaid eu dull,
Fu ryfelgar, anwar oll.
Ond eilwaith, mwy fu duloes
A grym Rhyfeloedd y Groes,
o blaid offeiriaid gan ffydd,
A hagr ofer goelgrefydd:
Mynach dig, dieflig ei dôn,
A daniai nwydan dynion;
Ewrob, yn swn ei araeth,
Oll i gyd, gorffwyllog aeth.
I Asia aent, wallgof seintiau—'n orwyllt,
Aneiri' fyrddiynau;
Fal addig egron fleiddiau—creulonwedd,
Nwydau celanedd lond eu calonnau.
Enw Iesu wanasant—a'u seintiau
'I groes santaidd gablasant,
Pan yn gas yr honasant—wneyd anrhaith
Hyll y rhyfelwaith oll er ei foliant.
A'i dwyll, y pab a'u dallai—
Addaw nef i'w fleiddiau wnai,
O dygent, lu melldigaid—Ganan dir
O ddwylaw enwir yr anffyddloniaid.
I lwyddaw rhyfel addig—rhoi dyfais
Ryw dafod nodedig;
Iaith a dawn i draethu dig,
Yn ei enau gwenwynig.
Pylor i luchio pelau—o foliau.
Ufelawg gyflegrau:
Ar ddynion yn fyrddiynau—gyrr y tân
Ei ddur allan i'w gwneyd yn ddrylliau.
Oer ryngiad gwddf yr angau,—rhu anwar
Brenin dychryniadau;
A bwria hwn i barhau,
Fawr lwythog farwolaethau.
O! 'r wedd anaele ai ar ddynoliaeth,
I ddiofrydu ei hun i ddifrodaeth!
Rhoi 'i holl synwyr ar hyll wasanaeth
Ei mawr elyn, sef angel marwolaeth.
O! wele! dygai i'w alwedigaeth
Erwin niweidiol rym ei dirnadaeth,
I greu trueni, gweli, ac alaeth,
Iddi ei hunan yn ddiwahaniaeth;
Hi ddodai gelfyddydaeth—i lunio
Ei harfau i lwyddo rhyfelyddiaeth.
Nid dieuog fuost ti, O Awen!
Weithiau o ganu i chwythu y gynnen;
Ei fawl nyddaist i ryfel anaddien,
A rhedai yn ebrwydd ei fri dan wybren.
Llawer 'rol Homer, fardd hen—fu'n canu,
Yn wir, gan fagu díalgar genfigen.
Amryw ddynion mawr o ddoniau,—oeddynt
Drwy'r diweddar oesau,
A'u bryd ar ennyn bradau—rhyfeloedd,
A hynny ydoedd yn tanio 'u nwydau.
Napoleon, eon ŵr,
Hwnnw fu'r pennaf arwr:
I ryfel, prif angel oedd,
A rhuswr mwya'r oesoedd.
Lloriodd holl allu Ewrawb,
Mynnai warrau pennau pawb;
Dymchwelodd, lluchiodd i'r llaid,
A dyrnodd ei holl deyrniaid.
A garw fraw ger ei fron,
Crynnent fel deiliach crinion:
Torri i lawr yn Waterlw,
Oedd hanes diwedd hwnnw.
Ninnau sydd yn y deyrnas hon—ar ol
Yr helynt echryslon,
Ar lethu dan orlwythion—trwm echrys,
Dyledion erys i dlodi 'n hwyrion.
O ryfel angel ingoedd,
Dy fyw lid, difaol oedd;
Pob melldith yn dryblith drom,
Ddig ornest, ddygi arnom.
Un anhosturiol, Ha! ni ystyrri
Boenau trueniaid ban y'u tryweni ;
Dagrau heilltion y gweddwon a'u gweiddi,
Yn dremwgus, tydi a'u dirmygu :
Amddifaid gwirion, taerion, watweri,
Y rhai anwyl, gwnait ladd eu rhieni:
A'th hyddewr galon ni thawdd er gweli
Poenau henaint dan eu penwyni.
Pwyi fabanod-ai rhagod, rhwygi
Y beichiogion, a'u loesion ni lysi;
Trwy anian hau trueni-wnai 'mhob modd,
A garw yw adrodd dy ddig wrhydri.
Dy hyfrydwch erioed yw difrodi
Bywydau dynol, gwae 'r byd o d'eni,
Wyd dad 'i ofid, ei waed o hyd yfi,
A thoi ei wledydd a wnei å thylodi;
Dinasoedd yn dân ysi,-teuluoedd
Wnei heb aneddoedd na neb i'w noddi.
Dygi y newyn wedyn a nodau,
Hynt annedwydd pob haint a niweidiau;
A thaeni wewyr a phoethion waeau,
A chas anadl dy afiachus enau;
Gan agor y llifddorau-a dwyn dig
Yn ddiluw addig o ddialeddau.