Gwaith John Thomas/Athraw Tabor
| ← Cyfarfod Llanberis | Gwaith John Thomas gan John Thomas, Lerpwl |
Yn Ysgol Marton → |
XI. ATHRAW TABOR.
Wrth ymddiddan â Mr. Ellis, Rhoslan, y nosweithiau y buom gyda'n gilydd yn nhŷ Ioan Pritchard, dywedodd wrthyf fod ysgol yn arfer bod ganddynt yn Tabor, ond nad oedd ganddynt neb ar hynny o bryd; a chymhellodd fi i ddyfod hyd yno. Tynnodd daith i mi am ryw ddeng niwrnod, drwy rannau o Eifionnydd a Lleyn, ac i mi ddyfod i Tabor i gael siarad â'r cyfeillion yno. Aethum, gan ddechreu yn Nazareth, ac i'r Pantglas, Sardis, Capel Helyg, Chwilog, Abererch, Nefyn, Ceidio, Tydweiliog, Hebron, Aberdaron, Nebo, Bwlchtocyn, Abersoch, Pwllheli, Rhoslan, ac i Tabor. Pregethwn ganol dydd a'r hwyr bob dydd, a deuai nifer llosog ynghyd; ac yr oedd teimladau da yn y rhan fwyaf o'r cyfarfodydd, oblegid yr oedd yn adeg lled fywiog ar grefydd, o flaen cawod fawr a ddaeth yn fuan. Swllt oedd y dogn a roddid yn y rhan fwyaf o fannau, ond chwecheiniog oedd yn y Pantglas, Chwilog, ac Abererch, ac ni chyrhaeddodd llaw pobl Aber- daron hyd hynny.
Y ddau gymeriad rhyfeddaf a gyfarfum ar fy nhaith oedd John Thomas, Chwilog (Sion Wyn o Eifion), a John Jones, Tyddyn Difyr, Tydweiliog; Bu y blaenaf yn orweddiog bron trwy ei oes, ond yr oedd yn llenor rhagorol, ac yn fardd o radd uchel. Darllenasai lawer yn ei oes; ac yr oedd un ochr, a dau pen ei wely, wedi eu llenwi ag estyll i ddal ei lyfrau, fel y byddent yn gyfleus iddo eu cyrraedd. Uchel-galfiniad ydoedd, ac yr oedd yn ofidus ei ysbryd oblegid y dôn Arminaidd oedd i'r weinidogaeth. Yr oedd John Isaac, Ffestiniog, wedi bod heibio yn pregethu, oddiar y geiriau,—"Ai ceidwad fy mrawd ydwyf fi?" Duw yn dal yr eglwys yn gyfrifol am iachawdwriaeth y byd; ac yr oedd William Edwards, Ffestiniog, wedi bod oddiamgylch yn pregethu oddiar y geiriau,—"Gwybyddwch y bydd i'r hwn a drodd bechadur o gyfeiliorni ei ffordd gadw y enaid rhag angeu."—"Y naill ddyn i gadw y
llall,"—oedd mater y weinidogaeth. Ofnai fy————————————————————————————————————
Ger MARTON.
(O'r Oriel Gymreig.)
"Lle bychan gwledig, ond mewn gwlad dda odiaeth."
————————————————————————————————————
oddiar y geiriau,—"Yr Arglwydd sydd yn teyrn- asu," a boddheais ef yn fawr. Nid oeddwn wedi defnyddio y gair "llywodraeth foesol," ond wedi cadw at yr hen ymadrodd iachus, "llywodraeth rasol." Yr oedd John Jones, Tyddyn Difyr, fel Sion Wyn, yn Galfiniad uchel, ond nid mor ddeallgar, ac yn llawer mwy trahaus. Hen Fethodist ydoedd, wedi ymrafaelio â'r Methodistiaid, ac wedi codi Capel Anibynnol. Efe oedd yn cynnal yr achos, ac efe oedd yn lladd yr achos. Digwyddais basio yn ffafriol gyda'r un bregeth yno hefyd y tro cyntaf, er i mi bechu yn ddirfawr pan aethum yno yr ail waith, fel y caf eto, hwyrach, achos i grybwyll. Yr oedd y gwarcheidwaid hyn i'r athrawiaeth i'w cael yn aml yn y dyddiau hynny; ond y mae y to hwnnw oll wedi mynd, ac nid mantais i gyd yw hynny.
Daethum i Tabor yn gynnar y prydnawn yr oeddwn i fod yno; yn gynarach nag yr oedd Betty yn fy nisgwyl, ac yr oedd hi yn brysur yn gwnio i rywrai oedd yn disgwyl am dani. Cefais ganddi bob croesaw; ac wedi pregethu, a siarad â Mr. Robert Jones, Bron y Gadair, a John Pierce, penderfynwyd, gan fod cynhaeaf eisioes wedi ei gael, mai gwell oedd i mi ddechreu yr ysgol yno y Llun canlynol. Yr oedd hyn tua dechreu yr ail wythnos yn Hydref. Lletywn yn Nhŷ'r Capel, lle y cefais bob ymgeledd, a gwelais bawb drwy yr ardal yn garedig iawn. Torrodd yn ddiwygiad crefyddol mawr drwy y wlad oll, a chafodd Tabor gymaint o'r gawod ag un lle. Byddwn yn myned i rywle i bregethu bob Sabboth agos, ac i gyfarfodydd gweddi bron bob nos trwy yr wythnos. Bu amryw gyfarfodydd pregethu yn y rhannau hynny o'r wlad yn y misoedd hynny, ond y cyfarfodydd yn Nghapel Helyg a Nefyn oedd yr unig ddau y bum i ynddynt; a chyfarfodydd i'w cofio oeddynt. Daeth pedwar ugain ymlaen yng Nghapel Helyg ar ol yr oedfa, noson olaf y cyfarfod. Caledfryn oedd wedi pregethu, ond nid y pregethu oedd yn ei gwneyd hi, ond yr anerchiadau a'r gweddiau. Thomas Edwards, Ebenezer, a John Morgan, Nefyn, oedd y meginau goreu i chwythu y tân. Elai y ddau heibio i ymgeiswyr, un bob tu i'r Capel, ac er cryfed eu lleisiau, nid oedd yn bosibl clywed dim a ddywedid ganddynt gan floeddiadau y dyrfa. Deuai dynion i mewn i'r capel yn eu hol, ar ol ymadael unwaith, a syrthient ar eu hwynebau yn ddychrynedig iawn. Yr oedd y cyfarfod yn Nefyn yn rhyfeddach fyth. os oedd modd. Pregethodd William Jones, Dolyddelen, yno mewn un oedfa oddiar y geiriau,—"Yr hwn y mae ei wyntyll yn ei law, ac efe a lwyr-lanha ei lawr dyrnu, ac a gasgl ei wenith i'w ysgubor, ond yr is a lysg efe & thân anniffoddadwy." Yr oedd yno le ofnadwy, fel pe teimlasai y dorf ei bod o flaen y wyntyll. Yr oedd yno ryw fachgen bychan, un ar ddeg oed, o Ebenezer, yr hwn a gymerai Mr. Edwards gydag ef; rhoddwyd hwnnw i weddio, a gweddiodd yn nodedig, fel pe buasai wedi cymeryd sylwedd y bregeth i'w weddi. Nid oedd ond bachgen cyffredin ei wybodaeth, ac ni ddaeth dim nodedig o hono, ond yr oedd rhywbeth rhyfedd ynddo fel gweddiwr yn yr adeg honno. Y daith fwyaf a wnaethum tra yn Tabor oedd y daith i Lanberis, Sabboth Nadolig, 1839. Yr oedd y Nadolig ar y Sadwrn, ac yr oeddwn wedi addaw pregethu yn Pantglas mewn plygain, am chwech yn y bore; ac wedi anfon cyhoeddiad i fod yn Nazareth am ddeg, Talysarn am ddau, a Pisgah am chwech, ar fy ffordd i Lanberis. Gan ei bod yn amser llewyrchus ar grefydd, mynnid i mi bregethu mewn plygain yn Tabor, ac yn blygeiniol iawn yr oedd yn rhaid i mi wneyd, os oeddwn i gyrraedd Pantglas erbyn chwech. Dechreuwyd yn fuan wedi pedwar, a phregethais oddiar y geiriau,—"Canys ganwyd i chwi heddyw Geidwad." Wedi cael brecwast gyda Betty, cychwynais yn y tywyllwch i Bantglas. Yr oedd yn fore oer, a haeneri ysgafn o eira yn disgyn, ac nid oeddwn innau mewn un modd wedi fy ngwisgo ar gyfer y fath dywydd. Gwresogais wrth gerdded yn gyflym; ond, er y cwbl, yr oedd yn agos i saith erbyn i mi gyrraedd. Pregethais yn Nazareth am ddeg. Erbyn myned i Dalsarn, yr oedd yno wyl ddirwestol, a rhoddwyd fi i areithio, a chefais ddau swllt am hynny,—dwbl y pris a gawswn am bregethu. Pregethais yn Pisgah yn yr hwyr. Wrth ofyn cyfarwyddyd pa fodd i fyned dros y mynydd i Lanberis drannoeth, cynygiodd Robert Thomas, Penrhiwgaled, y deuai gyda mi, os deuwn yn ol gydag ef i'w lety nos Sabboth; ac felly y cytunwyd. Yr oedd Robert Thomas, ar y pryd, yn gweithio ei grefft fel crydd gyda gwr ar ochr Mynydd y Cilgwyn, ac eto heb ddechreu pregethu. Aethum i Hafod Boeth i gysgu, a bore drannoeth gelwais heibio i Robert Thomas, a daeth gyda mi dros y mynyddoedd, ar fore eiraog, hyd Lanberis. Cawsom yno bob ymgeledd yn nhy Pierce Davies, a phregethais yn Jerusalem am ddeg, yn Nant Llanberis mewn ty annedd, am ddau, ac yn Jerusalem drachefn am chwech. Yr oedd hi yn ddadl fawr yn y society, ar ol yr oedfa, yn nghylch y cyfarfod gweddi saith o'r gloch bore Sabboth. Arferid ei gynnal o dŷ i dŷ, fel y gwneid mewn llawer o fannau; ond gan ei fod yn dyrysu teuluoedd ar awr mor fore, dadleuai llawer dros ei gadw yn y capel, gan fod capel i'w gael, a'r capel yn fwy cyfleus. Yr oedd Tylwyth Shon Pritchard, yr hen bregethwr, yn selog iawn dros ei gael yn y capel; ond yr oedd eraill yn llawn mor selog dros yr hen drefn, ac yr oedd pob ochr yn bur boeth. Apeliwyd ataf fi, a dywedais innau yn y fan, fy mod yn meddwl mai y peth fuasai Iesu Grist, pe yno, yn ei ddyweyd fuasai,—"Cymhellwch hwynt i ddyfod i mewn, fel y llanwer fy nhŷ." Terfynwyd y ddadl yn y fan, a theimlodd pobl y capel yn llawen o'r oruchafiaeth, ac aethum innau yn dipyn o oracl yn eu golwg. Dychwelasom y noson honno i 'lety Robert Thomas, ac wedi cysgu ychydig oriau, codais yn fore, a chychwynnais am Tabor, ac yr oeddwn yn yr ysgol yn fuan wedi deg o'r gloch. Bum yn synnu ganwaith wedi hynny, pa fodd yr oeddwn yn alluog i fyned trwy y fath galedwaith, a minnau heb fod ond bachgennyn eiddil; ond yr oedd egni, a bywiogrwydd, ac ewyllys, yn gwneyd llawer drosof.
Digwyddodd dau amgylchiad arall yn yr yspaid y bum yn Tabor, na ddylwn fyned heibio iddynt heb eu crybwyll. Yr oeddwn wedi addaw Sabboth yn Tydweiliog, Ceidio, a Llaniestyn. Yr oeddwn wedi bod yn y lleoedd hyn o'r blaen, ac wedi pasio yn lled dderbyniol. Yr oeddynt ar y pryd heb weinidog, drwy ymadawiad y Parch. Samuel Edwards i Machynlleth; ac yr oedd rhai o honynt wedi meddwl am danaf yn weinidog, er nad oeddwn ond rhyw chwe mis oed o bregethwr. Aethum i Tyddyn Difyr nos Sadwrn, a derbyniodd yr hen John Jones fi yn garedig, oblegid yr oeddwn y tro o'r blaen wedi pasio yn ffafriol. Y bore Sul hwnnw pregethais oddiar Heb. iv. 2. "Canys i ninnau y pregethwyd yr efengyl megis ag iddynt hwythau,"—y bregeth oreu a feddwn, a honno oedd yn mynd oreu ymhob man. Yr oeddwn wedi ei phregethu yn Ceidio pan yno cyn hynny, ac yr oedd wedi cymeryd yn dda: ond yr oedd heb ei phregethu yn Tydweiliog na Llaniestyn, ond yr oedd gennyf erbyn y diwrnod hwnnw. Ni ddeallais ddim ar yr hen wr fy mod wedi ei anfoddhau, ac er i mi fod yn ei dŷ, ni ddywedodd air wrthyf; a brysiais innau ymaith i fyned i Ceidio erbyn dau. Wedi pregethu yno, aethum i Laniestyn erbyn yr hwyr. Yr oedd y capel yn orlawn, a phregethais bregeth y bore, ac yr oedd yn mynd yn dda. Sylwedd y bregeth oedd :- Fod cynygiad gonest o iachawdwriaeth i'r byd yn yr efengyl, "I ninnau y pregethwyd yr efengyl," —fod y cynygiad yma yn cael ei wrthod, "Ni bu fuddiol"—Mai anghrediniaeth yw yr achos o hynny, "Am nad oedd wedi ei gyd-dymheru a ffydd." Ar ol pregethu y nos yn Llaniestyn, gofynnai William Daniel i mi,—"Ddaru' chi bregethu y bregeth yna yn Tydweiliog y bore?" "Do," meddwn innau. "Wel, bei ddeudodd yr hen John Jones wrtho chi?" " Ddeudodd ddim, meddwn innau. "O rydach chi wedi pechu, gewch chi weld," ychwanegai William Daniel. Bore drannoeth, dyma William Daniel i'r tŷ lle yr oeddwn, ac meddai, "Wel rydach chi wedi g'neyd hi"; ac ar hynny tynnai allan lythyr maith, ar sheet o foolscap, oedd wedi ei dderbyn y bore hwnnw oddiwrth John Jones, yn yr hwn yr ymosodai yn y modd mwyaf diarbed ar y bregeth. Yr oedd yn waeth nag Arminiaeth, a Morganiaeth, a hanner Morganiaeth,-nid oedd yn ddim ond swp o gyfeiliornadau. Yr oedd yr hen greadur wedi treulio yr holl weddill o'r Sabboth, ar ol i mi ei adael, i gablu y bregeth, ac i roddi dyfyniadau o Eiriadur Charles, a Chorff Duwinyddiaeth Dr. Lewis i ddangos y fath gyfeiliornwr dinystriol oeddwn; ac ar y diwedd dywedai,—"Nid yw John Thomas i ddyfod yma mwy, os ydych am ei gael, rhaid i chwi a Ceidio ei gadw." Rhoddodd William Daniel y llythyr i mi, ac y mae yma eto yn rhywle. Nid yw yn werth y drafferth i chwilio am dano, ond fel y mae yn ddangoseg o gulni a rhagfarn dynion yn y dyddiau hynny. Ond dichon, oni buasai am y digwyddiad hwnnw, y buasai y bobl yn ddigon difarn i roddi galwad i mi, a minnau yn ddigon rhyfygus i'w derbyn.
Parodd y digwyddiad arall archoll llawer dyfnach i'm teimladau, ac y mae yn dangos drwgnawsedd a dialgarwch mewn cylch y dylaswn ddysgwyl cydymdeimlad. Yr oeddwn wedi cael lle i ddeall fod fy nghysylltiad ag Eglwys Bangor yn ddolur i amryw. Cefais ryw awgrym gan Mr. Ambrose, a chan Mr. James Jones, Capel Helyg, y buasai yn well pe buaswn wedi dechreu yn rhywle heblaw ym Mangor, gan gystal a rhoddi ar ddeall i mi fod hynny yn fy erbyn. Nid oedd Mr. Ambrose wedi fy ngwahodd i bregethu ym Mhorthmadog, er fy mod wedi galw amryw o weithiau yn ei dŷ, a'i gael yn hollol garedig. Yn gynnar yn 1840, yr oedd cyfarfod yn y Bontnewydd, cyfarfod ynglŷn â'r hyn a elwid yn "Connexion Sir Gaernarfon"—ac yr oedd Caledfryn yno ar ei orsedd, ac heb ond ei bleidwyr gydag ef. Nid oeddwn yn bresennol, nac yn gwybod am y cyfarfod; ond yr oedd Mr. Robert Ellis, Rhoslan, yno, ac y mae yn debyg i Caledfryn alw sylw Mr. Ellis at fy achos i. Nid wyf yn gwybod yn gywir beth fu yr ymddiddan, ond cyn belled ac yr adroddid hi wrthyf fi gan y rhai oedd yn bresennol, dywedent nad oedd ganddynt ddim yn fy erbyn i ond fy nghysylltiad ag eglwys Bangor. Os oedd eglwys Bangor yn afreolaidd, fod yr holl bregethwyr a godid ganddi yn afreolaidd. Dywedai rhai ohonynt, gan fy mod wedi fy nghyflwyno yn Llanberis fisoedd cyn hynny, ac wedi pregethu yn holl gapeli y wlad, mai g'well fuasai peidio gwneyd sylw pellach o'r achos. Ond mynnai Caledfryn nad oedd pregethwr a godasid gan weinidog ac eglwys afreolaidd yn bregethwr rheolaidd, ac mai yr unig beth allesid wneyd oedd i eglwys Tabor, yr hon oedd yn eglwys reolaidd, i'm codi; ac i mi fyned allan fel pregethwr o Tabor, ac nid o Fangor. Cefnogwyd Caledfryn yn hyn, a gosodid ar Mr. Robert Ellis i'w gario allan. Sôn a wneir am yr hen Anibyniaeth a'r hen Anibynwyr! Dyna yr ysbryd oedd yn ffynnu, a pha ryfedd fod y fath ragfarn wedi ei greu yn erbyn Undeb Sirol? Gŵr hynaws, heddychol, oedd Mr. Robert Ellis. Ni fynnai ymryson â neb, na gwneyd dolur i neb. Daeth i Tabor bore Sabboth dilynol, sef Chwefror 23, ac yr oeddwn innau adref. Nid ynghanodd yr un gair wrthyf. Ond ymddengys iddo ddweyd wrth Robert Jones, Brongadair, a John Pierce, a Betty,—oblegid hwynthwy oedd yr eglwys mewn gwirionedd,—a phenderfynwyd ynghyd i glytio y peth i fyny, i ddianc rhag fflangell Caledfryn ar y naill law, a rhag dolurio fy nheimladau innau ar llaw arall. "Rhaid i chwi bregethu yma heno, meddai John Pierce wrthyf yn awdurdodol iawn, yn fwy awdurdodol nag y clywswn ef erioed o'r blaen. "O'r goreu," meddwn innau. Ar ol ciniaw, dywedodd Mr. Ellis wrthyf, "Gwell i chwi ddod hefo mi i Roslan." "O'r goreu," meddwn innau. Nid oes un ddadl nad oedd ef wedi meddwl dweyd wrthyf ar y ffordd, ond ei fod yn rhy dyner, ac iddo fethu magu digon o wroldeb. Gofynnodd i mi ddechreu yr oedfa, a phregethu tipyn o'i flaen, a gwneuthum innau hynny, oddiar y geiriau,—"Pwy hefyd a ymrydd yn ewyllysgar i ymgysegru heddyw i'r Arglwydd ?" Ar y diwedd ymadawson. Aeth ef i Lanystumdwy yr hwyr, a minnau yn ol i Tabor; a phregethais yr un bregeth yno. Yr wythnos ganlynol deallais fod gan Betty rywbeth i ddweyd. Bu yn fy holi ar ddieithr, a diau ei bod hi yn meddwl fod Mr. Ellis wedi dweyd wrthyf; ond pan ddeallodd nad oedd, ciliai yn ol. Y Sabboth dilynol yr oeddwn i fod yn Nazareth a Phantglas ; ac ar y ffordd i Nazareth erbyn deg, gelwais yn nhŷ Richard Owen, Pantglas,—Chwilog yn awr. Deallais y fan fod rhywbeth yn bod, a chyn hir, gofynnodd i mi a oeddwn wedi clywed beth oedd wedi bod yng nghyfarfod Bontnewydd. Dywedais yn y fan na chlywswi ddim. Dywedodd yntau ryw gymaint o'r hanes, yr hyn a gawsai gan Mr. James Jones, Capel Helyg, ar ei ddychweliad o'r Bontnewydd, ac nad oeddwn i bregethu mwy heb i eglwys Tabor fy nghodi. Terfysgwyd fy meddwl yn ddirfawr. Deallais yn y fan y cwbl oedd wedi cymeryd lle y Sabboth blaenorol, a'r dirgelwch oedd gan Betty,—ond na fynnai ei fynegu,—a dywedais beth oedd wedi bod. "O, mae y peth wedi 'neyd ynta," meddai Richard Owen. Aethum yn fy mlaen i Nazareth erbyn deg, a phregethais, ond yr oedd fy nheimladau yn ddrylliog iawn. Yr oeddwn yn pregethu oddiar y geiriau,—"O Ddaear, Ddaear, Ddaear, gwrando air yr Arglwydd, ac yr oedd gennyf ddarn yn lled agos i ddiwedd y bregeth am werth gair yr Arglwydd i gysuro a diddanu mewn trallodion, ac adroddwn amryw o eiriau y Salmydd, "Dyma fy nghysur yn fy nghyfyngder, dy air a'm bywhaodd." Aeth fy nheimladau yn drech na mi, fel y torrais i wylo, ac effeithiodd hynny ar y dorf. Torrodd un hen frawd allan i floeddio yn uchel. Nid oeddwn wedi cael y fath oedfa erioed. Cyn fy mod yn Pantglas am ddau, yr oedd son am yr oedfa wedi cyrraedd o'm blaen, ac amryw wedi dod o Nazareth yno. Pregethais yno y prydnawn a'r hwyr, ac er na soniodd neb ragor wrthyf am y peth, nis gallaswn ei gael o fy meddwl. Wedi cyrraedd Tabor holais Betty, a chefais ganddi yr oll a wyddai am y mater. Dywedai fod Mr. Ellis yno y noson honno, yn gofyn a oeddwn i wedi clywed rhywbeth, a'i fod yn anfoddlawn hollol i wneyd dim ; ond mai Caledfryn a Parry Conwy a Mr. Ambrose oedd yn ei wthio ymlaen, ond mai Caledfryn oedd waethaf.
Yr wythnos drachefn, yr oedd cyfarfodydd pregethu yn Porthmadog a Thabor, ac ymysg eraill oedd ynddynt yr oedd Mr. Samuel Bethesda. Nis gwn a oedd Caledfryn ym Mhorthmadog, nis gallaswn golli yr ysgol i fyned i'r cyfarfod. Ond, os oedd, ni ddaeth i Tabor. Ond yr oedd Parry Conwy yno, oblegid efe a bregethodd ddiweddaf yn y bore, ond brysiodd ymaith yn ddioed ar ol pregethu. Ymddengys mai y trefniad yn y Bontnewydd oedd, i mi gael fy atal am Sabboth neu ddau, ac yna fy nghodi yn Tabor, a'm cyflwyno i sylw y gweinidogion fel pregethwr o Tabor. Farce hollol,—yn unig o ddirmyg ar Dr. Arthur Jones. Ond yr oedd Mr Samuel wedi clywed am weithrediadau anheilwng cyfarfod Bontnewydd, ac wedi ei gynhyrſu drwyddo; ac efe, pan gynhyrfai, oedd eu meistr oll. "Galwodd y gweinidogion ynghyd i loft Tŷ'r Capel, Tabor. Nid wyf yn cofio pwy oedd yno i gyd. Ond yr oedd Mr. Ambrose yno, a Jones Capel Helyg, a Mr. Edwards Ebenezer, a Mr. Ellis Rhoslan, a Mr. Samuel Bethesda. Yr oedd Robert Jones Brongadair a John Pierce hefyd yno. Ni wyddwn yn hollol beth oedd i fod, ond clywn siarad uchel ar y llofft gan Mr. Samuel. "Pa help," meddai, "sydd gan y bachgen bach ei fod yn dod o Fangor?" Yr oedd ei wyneb wedi cochi yn fflam pan ddaeth i lawr y grisiau ; a phan welodd fi dywedodd wrthyf,—" Dewch chi, machgen bach i, mi ofala i na chan' nhw'neyd dim cam a chi"—ac erbyn hynny oedd myned gyda Mr. Jones i giniaw i Bron y Gadair, a phawb o honynt yn swatio o'i flaen. Bu yr ymyriad hwn a'm henw yn y Bontnewydd yn anfantais i mi mewn mwy nag un lle wedi hynny, oblegid nid oedd pawb yn deall mai oblegid fy nghysylltiad â Bangor yn unig y dangosid gwrthwynebiad i mi. Ni wnaed erioed gynnyg mwy iselwael i lethu bachgenyn ieuanc yn hollol ddiachos, yn unig oddiar deimlad dialgar tuag at ei hen weinidog, nag a wnaed tuag ataf fi gan Caledfryn, a nifer o weinidogion sir Gaernarfon oedd ganddo yn offerynau parod at ei law. Mewn cymanfa a gynhaliwyd yn Nghaernarfon, ymhen tair blynedd ar ddeg wedi hyn,—sef ym Mehefin, 1853—yr oedd y gynhadledd yn un gynhyrfus iawn, ynglŷn ag achos Mr. David Hughes, B.A., Bangor y pryd hwnnw. Yr oedd mwyafrif gweinidogion y sir yn ei erbyn. Ond yr oedd iddo rai cefnogwyr, ac ymysg eraill Mr. Robert Jones, Bethesda, yr hwn, er fod presenoldeb y corff yn wan a dirmygus, a fed: ai ddweyd geiriau cryfion. Galwai weinidogion sir Gaernarfon yn "fradwyr a llofruddion"; a chyfeiriai ataf fi fel un oedd erbyn hynny wedi cyraedd safle i'w wahodd i'r Gymanfa o'r Deheudir, ond y ceisiodd gweinidogion sir Gaernarfon ei ladd pan yn fachgen. Trodd Mr. Ambrose ataf, a gofynnodd a oedd hynny yn wir. Ni bum yn ddigon gwrol i ddweyd ei fod, ond ceisiais osgoi y cwestiwn gyda dweyd fod sir Gaernarfon wedi newid llawer er hynny. Nid oeddwn am adgofio hen bethau, onide, y peth fuasai yn wirionedd fuasai dweyd fod hynny yn wir am rai o'r gweinidogion oedd yno dair blynedd ar ddeg cyn hynny, ond nid am danynt oll; oblegid ni chefais neb yn ffyddlonach i mi na rhai o weinidogion sir Gaernarfon yn 1839 ac 1840. Tramgwyddodd Dr. Arthur Jones na buaswn yn glynu yn hollol wrtho ef, ac yn cadw heb wneyd dim â hwy; ond wrth adolygu, nid wyf yn gweled y gallaswn wneyd dim yn well nag y gwnaethum, a phe gosodid fi yn yr un amgylchiadau gwnawn yn hollol yr un fath. Eto rhaid i mi ddweyd mai anfantais ddirfawr i bregethwr ieuanc ydyw cychwyn mewn eglwys, a chyda gweinidog, heb fod ar delerau heddychlawn a mwyafrif gweinidogion ei sir.