Gwaith John Thomas/Siop Dafydd Llwyd

Gwaith John Thomas

gan John Thomas, Lerpwl

IV. SIOP DAFYDD LLWYD.

Yr oedd ar ben arnaf fi i gael rhagor o ysgol, ac, er nad oeddwn eto yn un mlwydd ar ddeg oed, yr oedd yn rhaid i mi feddwl am wneyd rhywbeth i ennill fy mara. Cymerwyd fi gan Mr. John Robert Jones i'w siop. Yr oeddwn wedi arfer fwy na dwy flynedd cyn hynny fod yn siop un Rowland Parry, yn Hirael, yr hwn a letyai gyda

'nhad a mam, a byddwn yn gweini y peth a allwn yn y siop, ac yn rhedeg i wneyd rhyw fần negeseuau drosto; a phan gymerodd Mr. Jones fi i'w siop gwelodd fy mod yn gallu gwneyd mwy nag a ddysgwyliodd. Yr oeddwn yn medru lapio te, a choffi, a siwgwr, a sebon, a phob-nwyddau o'r fath, yn hynod o drefnus. Y cwbl a roddid i mi am fy ngwasanaeth oedd fy mwyd, ac yr oedd hynny yn llawn fy ngwerth; ond estynnid i mi ambell chwe cheiniog yn achlysurol, a rhoddai ambell un i mi ychydig geiniogau, y rhai a ddygwn oll yn ofalus i'm mam, obiegid byddwn yn myned adref bob nos i gysgu. Gwnaeth bod yno naw mis neu fwy les mawr i mi, a meddyliais ganwaith ar ol hynny mai camgymeriad mawr oedd na buaswn wedi aros yno ac wedi ymroddi i'r busnes. Ond nid eiddo gŵr ei ffordd. Yr oedd awydd mawr arnaf i gael crefft, ac yr oedd ynnof er's blynyddau ryw hoffder at ddysgu gwneyd esgidiau. Yr oedd fy mrawd Robert wedi cychwyn i fod yn currier, ond oblegid fod yr alwedigaeth yn rhy oer dewisodd fyned at Thomas Williams i ddysgu gwaith crydd. Cytunwyd i minnau fyned at Dafydd Llwyd, ac er na rwymwyd fi, eto yr oedd dealltwriaeth fy mod i aros gyd ag ef am dair blynedd. Aethum yno yn niwedd Hydref, 1832, drannoeth i'r ffair a gynhelid yn wastad y drydedd wythnos o'r mis hwnnw. Gan fod hwn yn gyfnod nodedig yn fy mywyd, ac mai tra yno, mewn ystyr, yr agorais fy llygaid ar y byd, rhoddaf fanylion yr adeg, a'r personau y daethum i gyffyrddiad â hwy, a'r dylanwad a gafodd eu cymdeithas arnaf. Nid oeddwn ond unarddeg oed er y Chwefror blaenorol pan aethum.

20 John Thomas. Yr oedd siop a gweithdy Dafydd Llwyd ar gongoli dwy heol, a byddai llawer iawn yn galw yno. Ac fel y mae yn digwydd bob amser mewn gweithdy o'r fath, yr oedd pob math o gwestiynau yn cael eu trin a'u dadleu. Un o Eglwys Bach, rhwng Conwy a Llanrwst, oedd Dafydd Llwyd. Buasai yn brentis gyd âg Absolom Roberts (Absolom Fardd), am yr hwn yr oedd ganddo lawer o gofion. Dyn cloff, wrth ei fagl, ydoedd, ac un droed iddo yn llawer llai na'r llall. Yr oedd ei wyneb hefyd rywbryd wedi llosgi fel yr oedd creithiau yn amlwg arno. Dyn o deimladau bywiog a hawdd iawn ei gyffroi ydoedd. Treuliasai ei ieuenctid yn wyllt ac annuwiol, gan ddilyn difyrion ac oferedd. Ond aeth o'i wlad ar y tramp, fel y dywedir, yn ol arfer gweithwyr yn y dyddiau hynny yn arbennig, a daeth hyd Garn Dolbenmaen, yn sir Gaernarfon, ac yno, mewn adeg o ddiwygiad nerthol, ymwelodd yr Arglwydd âg ef yn ffordd ei ras, nes ei wneyd yn greadur newydd yng Nghrist Iesu. Ni bu arwyddion amlycach o gyfnewidiad hollol ar ddyn erioed. Derbyniwyd ef yn aelod, ac ymhen amser priododd â merch o Eifionnydd. Sefydlodd yn feistr ei hun yn Dolbenmaen, lle y cadwai amryw weithwyr. Yr oedd wedi ei ddewis gan eglwys y Methodistiaid yn y Garn i fod yn flaenor, ac mor belled ag yr oedd dawn gweddi, a medr i dynnu allan brofiadau crefyddol, yn myned, yr oedd ynddo gymhwysder arbennig i'r swydd. Ryw flwyddyn, neu ychydig yn ychwaneg, cyn i mi fyned ato symudasai i Fangor, gan ddwyn gyd âg ef, heblaw ei deulu, ddau weithiwr oedd gyd âg ef yn Dolbenmaen, sef Ebenezer Thomas ac Ebenezer Morris, a'r ddau yn ddynion ieuainc crefyddol. Un o Efail Newydd, gerllew Pwllheli, oedd Ebenezer Thomas. Yr oedd yn ddyn gwybodus a deallgar, wedi darllen llawer, yn dipyn o lenor a bardd, ac wedi ysgrifennu amryw ddarnau i gyhoeddiadau y dyddiau hynny o dan yr enw "Bodegroes." Yr oedd yn bur hyddysg yn hanes crefydd ym Mhwllheli a'r amgylchoedd, ac yn adnabod y cymeriadau mwyaf nodedig gyda phob enwad trwy y wlad honno. O ran ei olygiadau gwleidyddol yr oedd yn Rhyddfrydwr, neu yn "Whig," fel y gelwid Rhyddfrydwyr y dyddiau hynny. Un o Eifionnydd oedd Ebenezer Morris hefyd, ac yr oedd yn frawd i'r Parch. Morris Williams (Nicander), a'i fam yn chwaer i Pedr Fardd. Yr oedd Nicander, ei frawd, ar y pryd yn Rhydychen, ac oblegid ei gysylltiad a'i frawd, os nad am ddim arall, yr oedd ef yn Dori, a'i gydymdeimlad yn fawr a'r Eglwys. Dyn bychan, dled ddrwgdymherog, ydoedd. Yr oeddwn i y pryd hwnnw trwy ryw reddf yn Rhyddfrydwr, er nad oeddwn ond plentyn, a byddai Eben Morris a minnau yn dyfod i wrthdarawiad mynych. Ni byddai raid i mi ond dweyd gair am yr Eglwys, neu wneyd rhyw gyfeiriad at ei frawd, nad elai yn ffagl mewn munud. Byddai Ebenezer Thomas yn wastad yr un ochr a mi, a'i ddifyrrwch oedd ein gyrru yn erbyn ein gilydd; a mynych y clywid Dafydd Llwyd yn taro ei law yn y bwrdd, ac yn gwaeddi yn awdurdodol,—" Taw, John," oblegid yr oedd ei gydymdeimlad ef gydag Eben; ac os na thawem cochai ei wyneb, a fflamiai ei lygaid, a gwaeddai,—"Os wyf feistr, pa le y mae fy ofn?" gan droi ar ei untroed, a chydio yn ei fagl, a myned i'r gegin nes y llonyddai ei dymer, yr hyn a wnai yn fuan. Yr oedd Ebenezer Morris o dylwyth y beirdd, a'r lleill wedi byw cyhyd yn Eifionnydd, fel yr oedd Dewi Wyn, a Robert ap Gwilym Ddu, ac Ellis Owen Cefn Meusydd, a Sion Chwilog, ac Eben Fardd, a John Owen Gwindy, yn hollol adnabyddus iddynt; ac yr oeddynt wedi son a siarad cymaint am danynt fel yr oeddwn innau yn teimlo fy mod yn hollol gyfarwydd â hwy cyn erioed eu gweled. Byddai yn gyffredin ddau weithiwr arall yno, a'r oll yn lletya yn y ty; ond ychydig a arosai y rhan fwyaf o honynt, dau neu dri, neu o fwyaf, chwe mis; oddigerth un John Davies o Gwyddelwern, yn agos i Gorwen, a fu yno am ysbaid llawer hwy. Anaml y cymerai ef ran yn y dadleuon, ond ymhyfrydai mewn gyrru y cwch i'r dwfr, yn enwedig os gallai gael gennyf fi ddechreu poeni Eben Morris er mwyn cael y difyrrwch o'i weled yn mynd o'i go; ac nid gwaith anhawdd oedd fy nhemtio. Gwelais lawer yno, o bryd i bryd, o wahanol barthau o'r wlad, ac o wahanol enwadau crefyddol, ond yr oedd dysgyblaeth y tŷ mor lym fel nad arhosai neb ofer a blysig yn hir iawn. Deuai ambell un yno yn meddu llawer o wybodaeth, ac o gof rhagorol. Gwelais yno un o Gonwy—nid wyf yn cofio ei enw—Wesleyad oedd, ac yn ddadleuwr neillduol ar y “Pum Pwnc", Yr oedd yno un arall o'r enw William Roberts o Lansantsior, yn Anibynnwr, ac wedi arfer gwrando Mr. Thomas Jones, Moelfre. Byddai pob math o faterion gwladol ac eglwysig, duwinyddol a chymdeithasol, yn cael eu dadleu yno yn eu tro. Yr oedd John William Thomas (Arfonwyson) yn byw fewn ychydig ddrysau, ac yr oedd wedi rhoddi i fyny weithio yn y chwarel, ac yn disgwyl cael apwyntiad i'r Arsyllfa Frenhinol yn Greenwich. Treuliai ef lawer o'i amser gyda ni. Yr oedd wedi astudio gramadeg a gwreiddiau a tharddiad geiriau i raddau helaeth, ac yr oedd gan Ebenezer Thomas chwaeth gref at hynny, a byddai rheolau gramadeg yn cael cryn sylw. Byddai hefyd yn egluro Seryddiaeth pan wesgid arno, er ei fod yn hollol anymhongar, ac na byddai byth yn gwneyd bost o'i wybodaeth. Galwai Shon Dafydd, Ty'r Capel, yn gyson pan y byddai gartref o'i deithiau llyfrwerthol. Dyn garw, trwsgl, a difoes oedd efe, Calfiniad uchel, a gelyn anghymodlawn i'r Eglwys Sefydledig. Byddai ganddo doraeth o hanesion drwg a da-drwg gan mwyaf—pan ddychwelai wedi wythnos o daith. Byddai ef ag Eben Morris grib yng nghrib mewn munud pan y deuai yr Eglwys a'r personiaid i'r bwrdd; ond yr oedd y ddau yn Uchelgalfiniaid; rhonc, ac yn hynny yn unig y cytunent. Calfiniaeth oedd athrawiaeth y ty, ond nid oedd yno y fath gaethiwed fel na oddefid ei dadleu.

Bu tair blynedd yno yn well i mi na thair blynedd o'r ysgol oreu. Cefais ryw syniad ar bob pwnc duwinyddol, ac agorwyd fy meddwl i weled beth oedd gan y rhai a wahaniaethent oddiwrth yr hyn a gredwn i oedd wirionedd i'w ddywedyd. Cefais wybodaeth helaeth am Gymru oll, gan rai oedd wedi ei theithio, cyn i mi weled ond ychydig o honi, ac nid oedd odid ddyn o unrhyw fri, mewn unrhyw gwer o'r wlad na chan unrhyw enwad, yn enwedig yng Ngogledd Cymru, nad oeddwn wedi clywed am dano. A rhaid i mi ddweyd na ddigwyddodd i mi byth daro ar gynifer o ddynion cyffredin o'r fath ddeall a chraffder ar faterion duwinyddol a gwladol ag a gyfarfyddais yng ngweithdy Dafydd Llwyd. Treulid agos yr holl ddydd mewn ymddiddan ar rhyw fater, ac yr oeddynt yn gallu gwneyd hynny heb fod y gwaith mewn un modd yn sefyll, oddieithr pan yr elai yn boeth; yna safai y gwaith, a byddai raid i Dafydd Llwyd orchymyn yn awdurdodol ar ini oll ddistewi. Ac nid yn anaml y byddai y cyfryw orchymyn yn dyfod yn uniongyrchol ataf fi, nid oblegid mai myfi oedd ddyfnaf yn y camwedd bob amser, ond oblegid ei fod yn cymeryd mwy o ryddid arnaf gan nad oeddwn ond bachgen o brentis.