Gwaith Sion Cent/Geirfa a Nodiadau

Gwaith Sion Cent

gan Siôn Cent

golygwyd gan Thomas Matthews

→

GEIRFA

ACHRETH, natur, anian pethau.
ADANEDD, edyn.
ADONAI, Arglwydd; yr enw ddefnyddia'r Iddew, yn ol traddodiad y tadau, yn lle dweyd enw sanctaidd y Goruchaf, tra'n darllen, &c. Ni ellid mynegi yr Enw Sanctaidd hwn, namyn yn y Cysegr Sancteiddiolaf, a hynny un- waith yn y flwyddyn ar Ddydd y Cymod gan yr archoffeiriad, yn swn symbalau ac udgyrn, fel na allai'r werin ei glywed.
ADDWYN, addfwyn.
AED, cerddediad, rhodiad.
AFANC HEN, y llost-lydan yn ol rhai, ond yma, yn ddiameu, rhyw greadur anferth a berthyn i len gwerin, fel y ddraig.
AGIOS SGIRIOS, "y sanctaidd ysglodyn;" yma Crist, ond yn fynychaf y groes. Ond hwyrach mai AGIOS CYRIOS, y "Sanctaidd
Arglwydd," ddylid ddarllen yma. Tud. 49.
ALAN, brenin Llydaw, mab Hywel ab Emyr Llydaw a chwaer i Arthur.
ALPHA AGLA. Yr lesu. Vr Alpha melus."
ANNA, mam y Forwyn Fair; felly yr Iesu ydyw wyr Anna." Dywed traddodiad Cymru a Llydaw mai Brythones oedd, efallai drwy briodoli Anna, chwaer Arthur, neu Anna arall, un o dduwiesau y grefydd Geltaidd, yn fam i Fair
ARAB, ffraeth, doniol, difyr.
ARCHFAIN, teneu iawn.

ARES, darogan.
ARMATHIA, Arimathea.
AWSTIN (354—430), Esgob Hippo, ac un o awdurdodau mwyaf yr Eglwys gyntefig. Ei brif lyfrau ydyw y De Civitate Dei (Dinas Duw), ei "Gyffesion" a'i "Waith a dyledswyddau Mynachod." Efe oedd y mwyaf egniol yn erbyn Morganiaeth.
BAR, trallod, cur.
BENDITH, Yr Wyth Gwel Matthew v. I—II.
BERNARD (1090—1153), mynach, sylfaenydd mynachdy Citeaux, a thrwy hynny urdd fynachod y Sistertiaid. Yr oedd yn bregethwr hyawdl ac yn ddiwinydd o ddylanwad mawr. Yr oedd yn gyfrinwr o ran tueddiadau ac yn wrthdystiwr yn erbyn gorfanyldra diwinyddiaeth ysgolaidd.
BOLA, un o gymeriadau crefydd werinol; felly HIL BOLA, ei ganlynwyr. Arferid cario BWLA neu BOLA o gwmpas mewn llawer lle yn y De tua diwedd y cynhaeaf. Ar ol gorymdaith lluchid y BOLA i bwll, neu rywbeth cyffelyb, er gwawd. Hwyrach y ffug-gladdid ef un amser, i sylweddoli fod yr haf trosodd—yna ceid gwledd.
BRAEG, y gro, y pridd.
BRODYR, y Brodyr Llwydion—canlynwyr Sant Ffransis.
BRUTUS AB SILVIUS, cyndad traddodiad y Brutaniaid, a ddiengys o Gaer Droia i Brydain. Ceir y traddodiad gyntaf yn Nennius, yn y ddegfed ganrif; ond yr oedd yn hen bryd hynny.
BUAIL, yr ych gwyllt; yr orocs—gair a ddefnyddir heddyw ar lethrau y Mynydd Du—er engraifft y ddiareb—"Mor wyllted ag orocs y Mynydd Du." Hefyd corn i udganu.

CAEOG, torchiog.
CAMLOT, camlod, cymysgwe o flew camel a sidan; ond heddyw fynychaf o wlan a blew geifr.
CANIAD, goleuni, y ganiad, y lleuad.
CANON, rheol neu ddeddf eglwysig; rhestr.
CARN, eithaf, yn llwyr; "cara lleidr."
CRWYS, croes.
CATWN DDOETH Marcus Porcius Priscus, c.c. 234-149. Arweiniwr Rhufain yn erbyn Carthage. Ceisiai gael ei bobl i fyw yn syml ac o foes uchel. Er y gelwid ef y doeth, efallai mai mynach Cymreig ydyw'r Catwn hwn—neu awdur y "Dicta Catonis,"-Geiriau Catwn.
CAWDNWYF, digllonedd.
CAWDD, peth wedi ei gau i fewn.
CEDOL, hael.
CELI, Duw. Duw Nef. Uchel Geli, yr aruchel Dduw.
CENNIN, uchel. Eg., Carreg Cennen, y graig uchel.
CENYW, canfu.
CIWDAWD, y werin bobl.
CLOCHWYRN, symudiad cyflym a swn uchel bloesg iddo.
COB, cope.
COR, canghell eglwys, lle priodol offeiriaid yn yr eglwys.
CRAIR, olion santaidd o unrhyw fath, fel esgyrn y saint.
CRAIR CRYS, amulet, y crair wisgir dan y crys hyd heddyw gan bob Catholig a Mwhamedan defosiynol.
CRONICS O DICs, hanesion pethau bychain.
CRWYS, croes.

CWATHROED, sawdl.
CWELLYN, pwll dwfn.
CWNDID, cân. Cwndid gwawd=can moliant.
CWST, dolur, clefyd; cymalwst.
CYFATHRACH, perthynas. CYFATHRACH WYTHNOS, cyfeillgarwch byw.
CYFR, llawn.
CYNGYD, cysswllt, cyfuniad.
CYNTYN, Cwsg byrr.
DAF, DAFON, enwau Duw.
DANAREG, Anareg ab Rhodri Mawr.
DARDAN, sylfaenydd dinas Caer Droia, cyndad Brutus ab Silvius.
DARLLAWDWR, trefnwr.
DEAR, llafar Gwent am "daear."
DELLI, dellni.
DERFFLAM, fflam gref.
DESMAS, enw y lleidr ar y chwith i Grist pan groeshoeliwyd ef. Dismas oedd y llall.
DERYW, Darius brenin Persia.
DIEN, tawel, digynwrf.
DIGABL, diwarth.
DIHAFARCH, bywiog, parod, gweithgar.
DIHEURAW, esgusodi amddiffyn.
DINWYGYDD, amddiffynwyr, erlynwyr.
DIOER, yn ddilys, yn ddiau.
DIOGAN, diwarth, disarhad, difai.
DISMAS, enw'r lleidr ar y dde i'r Iesu pan groeshoeliwyd.
DOF, DOFYDD, Duw.
DRUD, dewr.
DUELLIR, llafar Gwent am "ddeallir."
DURDRA, caledrwydd.
DUW, dydd; duw-Sul, dydd Sul.
DYFOLIAETH, llafar Gwent am "duwioliaeth."

DYDD BRAWD, dydd y farn.
DYFYN, galw, gwysio.
ECTOR, Hector, un o arwron gwarchae Caer Droia; lladdwyd ef gan Achilles.
EIGR, morwyn, llances.
ELAMI, galwad ar Dduw.
ELERCH WEDD, fel yr alarch o ran gwedd.
ELEISON, talfyriad o'r Groeg "Kyrie eleison,"—"Arglwydd, trugarha wrthym."
ELI, fy Nuw.
ENAR, ener, enaid, ymwybyddiaeth.
ELEN LUDDIOG, Elen Luyddawg. Yn ol y Iolo MSS., merch Eudaf ab Caradog o Gaernarfon; ac yn ol mabinogi Breuddwyd Macsen, priod Macsen Wledig. Ond amheus iawn ai yr un ydynt. Y mae rhyw Elen wedi priodoli iddi ei hun briodoleddau duwies Geltaidd, duwies rhyfel, fel Bellona y Lladinwyr. Cyduna y traddodiadau am Sarnau Helen brofi rhywbeth tebyg i hyn. Cymharer y traddodiad Gwyddelig am Cathlin ni Houlihan, a'r traddodiad Cymreig am y frenines ar y march a'r gwddw brith.
ESGUD, cyflym, diwyd, dyfal.
ESSYLLT, arwres y rhamant Tristan ac Essyllt.
FARSI, oedd; trugaredd, mercy.
FUTAL, bwyd, victual.
FFED, appearance.
FFERYLL, y bardd Lladin Publius Vergilius Maro. Yn ystod y Canol Oesoedd cyfrifid ef yn un o ddoethion y byd, ac yn swynwr mawr. O'r gair hwn y daw ein gair "fferyllwr," alchemist, yn awr chemist.

GALER, Galerius Valerius Maximianus, Ymerawdr Rufain o.c. 205-314.
GARMON, St. Garmon, o.c. (?) 400-474, Esgob Manaw. Neu y sant arall o'r un enw, Esgob Auxerre.
GEI O WARWIG. Arwr rhamant Saesneg elwir ar yr enw.
GELERAS, Galerius Trachalus, Consul Rhufain o.c. 68. Dywed Quintilian mai efe oedd areithiwr hyawdlaf ei oes.
GLWTWN, glutton.
GODRIG, oediad.
GOGRAN GAWR, cawr neu bennaeth Powys ar ol ymadawiad y Rhufeiniaid.
GORDDWY, ar y blaen; y blaen-fyddin.
GRYGOR (O.C. 540-604), Gregori Fawr, Pab Rhufain 596-604. Efe ddanfonodd Awstin Fynach yn genhadwr at y Saeson.
GWAEWYR, poen, gwewyr.
GWALCHMAI, Gwalchmai, nai i Arthur; fab i Gwyar ei chwaer a Lludd. Oherwydd ei hyawdledd gelwid ef yn Dafod Aur. Cred rhai mai yr un yw efe a Llew Llaw Gyffes a Gawain y rhamantau.
GWYL EI ARGLWYDDES, Gwyl Fair.
GWEHELYTH, ach, tadogaeth; ANGEL GWEHELYTH, nawdd sant y wehelyth; COED GWEHELYTH, achres.
GWENHWYFAR, brenhines Arthur.
GWIAILYDD GELI, Amddiffynydd y nef.
GWIWRWYF, llywydd addas.
Gwyn, bendigaid; Duw gwyn, Iesu gwyn; &c.
GWYSWG, yn y blaen, yn bendramwnwgl.
GWARSEDDA, gorsedda.

HAINAR, heiniar, eiddo, twf.
HED, llafar Gwent am "hyd."
HELYTH, llafar Gwent am "helaeth."
HEURYN, hiring, cyflog.
HODNI SWYDD, sir Frycheiniog.
HUON, Hu Gadarn; hefyd un o enwau y Goruchaf; "Gwae wynt ddydd brawd ger bron Huon."
HUR, hire, cyflog.
HYWEL Y FWYALL, Hywel ab Einon ab Gruffydd .. ab Collwyn ap Tango. Genedigol_o
Eifionnydd, Cadlywydd dan y Tywysog Du ym mrwydr Poitiers. Efe gymerodd frenin Ffrainc yn garcharor.
HYWEL Y PEDOLE, mab Gruffydd ab Iorwerth a Gwenllian merch Rhirid Flaidd. Gelwid ef felly am y medrai unioni pedol ceffyl drwy nerth ei ddwylaw yn unig. Claddwyd ef yng Nghaerfyddin yn Eglwys St. Pedr.
I=ei.
IAF, un o enwau y Goruchaf,-megis Iahwe, Iof.
IANGWR, dyn anfoesgar.
IGRAM OGRAFF, yn bendram wngl.
IESIN, disglair, ysplenydd; aur iesin, disglair fel aur.
IFAN EBOSTOL, Ioan.
Io, Job. Tud. 33.
Io, ION, enwau Duw.
IONAWR, Ianuarius, nid y mis.
IORC, DUC o, Edward Plantagenet, mab Iorwerth III., a fu farw yn 1402; neu Edward, mab hwn, a lâs yn Agincourt 1415.
Iuxta arcem, yn ymyl y gaer.
LEG, cyngrair.

Limbo Patrwm. Yn ol duwinyddiaeth ysgolaidd yr oedd lle neillduol i'r eneidiau nad
oeddynt deilwng o le gerbron y Goruchaf; eto, gan na throseddent ac yr oedd iddynt ddaioni, ni ddylid eu danfon i'r lle arall. Gelwid y lle hwn "Limbus" (ymyl, goror). Felly cawn Limbus Patrum i'r pur eu moes a'u hysbryd na chawsent gyfle i glywed am Grist a chael bedydd; a'r Limbus Infantum i'r plant na chawsant fedydd. Am esboniad llawn gweler Inferno Dante. Felly "Limbus Patrum" yw "goror y tadau."
LIWSIFFER, pennaeth y cythreuliaid; hefyd y Seren Fore, ein Lleufer ni.
LLAMHIDYDD, llamwr.
LLASWYR, y Sallwyr; Llyfr y Salmau.
LLAWIAWG, Llawdde, deheuig.
LLEWAS, llewis.
LLOEGR, DWYBLAID, teuluoedd Caer Efrog a Chaer Hirfryn.
LLOCID, rhoi mewn caead, lloc, neu ffald.
LLU, canlynwyr. Tri llu, tair urdd y brodyr
llwydion, sef (1) y Capuchin, y rhai ddilynant reol Ffransis yn yr ysbryd ac yn llythrenol; (2) lleianod urdd St. Clara; (3) y drydedd urdd, sef y rhai sy'n canlyn y rheol yn yr ysbryd, ac eto yn byw yn y byd.
LLWYD, bendigaid, e.e., Mair Lwyd.
LLYFR HERCULYS, drama Euripides, "Heracles."
LLYFR POLICSENA, drama Euripedes, "Hecube."
MACSEN, Macsen Wledig, sef Maximus, ymherawdr Rufain (383-388).
MADWYS, daionus, cyflawnder amser.
MAENIN, math o garreg feddal, "tai maenin."
MAIR, EMYNAU, yr emynau er clod i Fair yn Llyfr yr Offeren.
Majestatu, mewn mawrhydi.

MEDROD, y nai i Arthur a'i bradychodd.
MODUR, amddiffynydd, felly, brenin, yna un o enwau y Goruchaf.
MEIRONES, morones, llaethwraig.
MUDO, symud.
Mundo, Hoc, yn y byd hwn.
MUNER, arglwydd, rheolwr.
MUR GRISIAU, tapestry.
MWNAI, money.
MWRN, trwm, twym.
MWSTR, MWSTWR, mynachdy. O'r Lladin I, cymharer Coed y Mwstwr,. Allt y Mwstwr; a'r Lydaweg mouster.
MWSTWR ION, y Nefoedd.
MWYDIC, boneddig.
MYNIG, boddlon, moesgar, caredig.
MYRIAITH, iaeth felus goeth.
NAWRADD NEF, naw gradd engyl nef yn ol y cyfrinwyr.
NAIDR DDU, y wiber.
NAITIAU, llafar Gwent am "eneidiau."
NAWRODD NER, gwel Gal. v. 22.
NEMROTH GAWR, Nimrod.
NUDD. Anhawdd dweyd pa run-ai (1) Nudd ab Ceidio ab Arthwys, un o seintiau Llan Illtyd (cylch 570); (2) Nudd Hael ab Senyllt ab Cedig ab Dyfnwal Hen, un o dri haelion Ynys Prydain; un o wyr y Gogledd a ddaeth i Arfon i ddial angau Elidyr Mwynfawr tua 570; (3) Nudd neu Lludd (Nuada Law Arian lên yr Iwerddon). Gweler y Pedair Cainc am ei hanes. Gwyl Nudd. Os Nudd y Mabinogion yw, gwyl canol haf (Mehefin 21).

OD, hynod, rhyfedd.
OGODES, cododd.
OES, PUM, gwel Matthew i.
OLDCASTR, Syr John Oldcastle, Arglwydd Cobham, un o uchelwyr swydd Henffordd, Cynorthwyodd y brenin yn erbyn Glyndŵr, a brwydrodd drosto yn Ffrainc. Sylfaenwr y Lolardiaid. Ysgrifennodd amryw o lyfrau, y prif lyfr ydyw ei "Twelve Conclusions." Cafodd ei gyhuddo o fod yn heretic—ac o gynllunio yn erbyn y brenin. Dedfrydwyd ef i'w losgi (1413). Diangodd i Gymru, ond daliwyd ef, a llosgwyd ef yn 1417. Ysgrifenwyd Cywydd y Llyfr Arall," tud. 21, wedi 1410, fel y gwelir oddiwrth y cyfeiriad at Olcastr.
Omnes terra Roma, holl diroedd Rhufain.
O. I. W., un o gyfrin enwau y Goruchaf.
OESBRAFF, oes helaeth gyflawn.
ORDDWY, violence.
OSGED, cawg, ffiol.
OSGEN, sarhad.
OWEN. (1) Owen Gwynedd, (2) Owen Cyfeiliog, neu (3) Owen y Rhamantau Arthuraidd.
OWNIAS, Ovinius, cynllunydd Lex Ovinia Rhufain.
PABILWN, Babilon. Yma Babel.
PAIS BREN, arch.
PAIS RAWN, y bais wisgid fel penyd am bechod.
PAND, pa+ond, onide.
PAWL, yr apostol.
PEL, gwreiddyn, neu achos rhyfel. Ceir y gwreidd-air mewn amryw ieithoedd, y Lladin, bellum, rhyfel. Hefyd "apêl,' appeal.

PENBWL, pen-wag, ffol.
PEREMPTRI, peremptory, yn gofyn ufudd-dod uniongyrchol.
PILCHWANT, dymuniad am bethau bychain isel.
POLYXENA, drama Sophocles, Polyxena.
POR, y Gallu, sef y Goruchaf,
POST, dyn cryf, arweiniwr.
PRYDYR, Peredur, arwr rhamant y Greal.
PUM, un o'r rhifau cyfrin; pum archoll, y clwyfau yn nwylaw, traed a bron Crist; pum oes byd, gwel Matth. i., sut y rhanwyd y cyfnodau hyn.
ROLANT, arwr y Chanson de Roland. Nai i Carl Fawr, brenin Ffrainc. Ymosododd y Saraseniaid arno yn Roncevalles, ar ororau y Pyrenees. Yr oedd corn ganddo y gellid ei glywed am 30 lêg. Er iddo ei chwythu ac er i'w ewythr ei glywed, dywedwyd wrtho gan fradwr mai hela yr oedd Rolant, felly ni ddaeth i'w gymorth. Llwyr ddinistriwyd ei fyddin a lladdwyd ef. Efe yw arwr mwyaf rhamantau Carl Fawr.
RHAITH, dedfryd.
RHEOLWAS, unben, neu dywysog,-o'r Lladin regulus.
RHI, brenin.
RHIDILS, ymylon, ymylwaith-ac felly darnau; "torri yn ridils."
RHIDYS, rhewyn, nant fechan.
RHION, brenin.
RHISIART, y brenin cyntaf a'r enw hwn.
RHIOLION, arweinwyr, rheolwyr.
RHIWAIL, rhyfel.
RHON, rhyngom.
RHUS, cyfyngder, perigl.

RHWYM RHY, rhywbeth neillduol yn ei ansawdd neu berthynas.
RHWYF, uchelgais, llywiawdwr.
RHYCH YR HAWG, llwybr hir, amser maith.
RHYLL, frank, free.
SALMON, LLYFR, Llyfr Solomon-llyfr athronyddiaeth.
SALEG, Llyfr y Salmau.
SAETHUG, yn ofer.
SAIRCH, llafar Gwent am "seirch"—harness.
SAITH, un o'r rhifau cyfrin; y saith archangel,—Mihangel, Gabriel, Raffael, Uriel, Chamuel, Iophiel, Zadkiel; saith celfyddyd; saith pen; saith rhif enwau.
SAIRNAL, charnal, ty lle cedwid meirw.
SARBISTANUM,? un o eiriau nerthol y cyfrinwyr.
SECETOR, executor. Yr hwn a drefna osodiadau a threfniadau dyn marw yn ol ei ewyllys.
SELYF, Solomon.
SIARLAS REOLWAS, un o enwau Siarlymaen yn y Brut Lladin-yr unben Siarl. Claddwyd ef yn Aachen, ac ai pob olynydd i'w weled wedi ei goroniad, i sylweddoli mai dyna fyddai ei ddrych yntau.
SIARLYMAEN, Carl Fawr, Charles I. (c. 742-814); brenin y Ffreinc; ymherawdr y gorllewin; sylfaenydd y Santaidd Ymherodraeth Rufeinig.
SIBLI DDOETH, y wraig hysbys, neu broffwydes, yr hon yn ol llên Rufain werthodd y llyfrau Sibylaidd, llyfrau darogan, i Darcwin falch. Cynygiodd ddeuddeg, y rhai a wrthodwyd; llosgodd dri, yna cynygiodd y naw am bris y deuddeg, ac felly ymlaen hyd nes prynwyd tri. Chwiliwyd y llyfrau darogan hyn er cael deall y dyfodol, pan oedd y ddinas mewn cyfyngder. Dywedir y tardd y gair o Roeg Sparta Sio a bolle—ewyllys Duw.

SIESEROM, St. Ierôm.
SIESSWS, yr Iesu.
SILI, epil.
SIOHASYM, Ioachym, tad-cu yr Iesu.
SION CENT, y darlun sy'n wynebddalen. Yn ddios paentiwyd y llun tua 1400. Yr oedd y gŵr a'i gwnaeth dan ddylanwad yr Iseldiroedd, os nad yn Fflamwr. Yr oedd hefyd dan ddylanwad Ysgol Umbria, ac wedi arfer a phaentio mewn tempera.
SIOSAFFED, Iehosaphat.
SIOSSWAS, Ioshua.
SOD, cadarn, cryf.
SOR, digllonedd.
SYDDYN, tyddyn. Gelwir y från fawr yn fran
syddyn, am mai un o honynt (neu ddwy) yn
unig geir ar un tyddyn; h.y., nid ydynt yn
tyrru'n heidiau fel y frân gyffredin.
SEDRWS, SIPRESSWS, PRYSUR, y gedrwydden, a'r gypresswydden. Defnyddir y gair "prysur" yng Ngwent, yn gyfateb i'r Saesneg sad. Odd a golwg brysur arno "=" yr oedd agwedd ofidus arno." Felly yma the sad cypress. Dyry Sion Cent y geiriau Lladin yn ol llafar Seisnig-neu Ffrengig.
SEW, gravy.
TALIESIN, y bardd cyfrin, casglwr Llyfr Taliesin, bu farw o.c. 601.
TEGFEDD, tegwedd.
TELORI, rhannu, e.g., telori gwin; telori bara; telori cân.
TOBIAS, gwel yr Apocrypha, Tobit iv. 7.

THOMAS, yr apostol. Dywedir iddo bregethu'r efengyl yn yr India, ac efe yw nawdd sant y wlad honno.
TRAFAELION, gwaith.
TRAGRAMETON, y tetragrammaton, y gair o bedair llythyren. Ystyrrid enw Hebreig y Goruchaf fel yn rhy santaidd i'w lefaru gan yr Iddewon, ac hefyd gan y cyfrinwyr. Felly cyfeiria'r cyfrinwr yma at enw Duw ac a'i geilw y "tragrameton;" ac yn lle ei lefaru, dywed yr Iddew "Adonai."
TRALLU, llu cryf; gallu mawr.
TRASYW, taflennau perthynas.
TRUTH, lol, siarad di-amcan.
TRUTHYLLWG, pleser, gloddest.
TUDDED, dillad, neu rywbeth ellir ei daenu.
TUWBALW, Tubal, y gof cyntaf.
UNINS, yr Undod. Hynny ydyw, y Drindod. Hwyrach mai lled gyfieithiad yw'r gair o'r Groeg monos, unigol; a hwyrach y tardd o'r Lladin unitas.
WEGLYD, gochelyd.
YN= ein.
YMOROL, gofyn e.e., "O daw 'morol pwy wnae'r carol."
YMRWNTAN, grwgnach.
YNIAL, anial.
YSGARS, cyfran.
YSGRWD, celain.