Gwaith ap Vychan/Chware teg i'r lliaws

← Fy Mrawd Ellis

Gwaith ap Vychan gan Robert Thomas (Ap Vychan) golygwyd gan Owen Morgan Edwards

Ann Morris

CHWAREU TEG I'R LLUAWS.

𝕸AE pob un yn hoffi cael chwareu teg iddo ei hunan; ond nid pob un a ganiata yr un tegwch i'w gymydogion. Mae rhai personau unigol yn fwy aiddgar gyda golwg ar eu hawliau personol a theuluaidd nag eraill, a rhai cymydogaethau yn fwy parod i honni eu hawliau, ac i'w mynnu, na chymydogaethau eraill. Mae amgylchiadau, weithiau, yn tueddu i lenwi ardaloedd â llwfrdra a gwaseidd-dra, fel na cheir odid neb a gyfyd ei lais a'i law dros degwch a hawliau cydwybod mewn achosion o gryn bwys—rhai gwladol a chrefyddol.

Y mae un peth yn tueddu yn gryf i waseiddio ardal, sef fod yr holl dyddynod o'i mewn, neu yn agos yr oll o honynt, wedi dyfod i feddiant rhyw un tirfeddiannwr cadarn a chyfoethog, a hwnnw yn dwyn mawr eiddigedd dros Doriaeth, Whigiaeth, Llanyddiaeth, neu ryw aeth arall, ac yn barod i wgu ar ei ddeiliaid a farnont ac a weithredont yn groes i'w fympwyon ef ei hun, nes codi ofn ar boblach weiniaid i honni mai eu heiddo hwy yw eu heneidian eu hunain. Mae hanesyn ar fy nghof a esyd allan yr ynni oedd mewn ardal ym Mhenllyn, flynyddau yn ol, a'r eiddigedd oedd ym mysg y trigolion dros eu hawliau cymdeithasol. Yr wyf yn anfoddlon i'r hanesyn hwnnw fyned i dir anghof, a hynny yn fwy, oblegid y cyhuddir yr ardal honno yn bresennol, weithiau, o dipyn o waseidd-dra; ond er hynny, prin yr wyf yn credu fod y cyhuddiad yn un teg a sylweddol. Gwyddys fod rhyfel mawr a gwaedlyd wedi torri allan rhwng Lloegr a Ffrainc yn 1793, ac i'r rhyfel hwnnw barhau heb onid ychydig iawn o seibiant am 22 o flynyddau. Ymladdwyd brwydrau llofruddiog lawer ar dir a môr: ac amcan mawr Prydain yn y dechreu oedd rhoddi i lawr ysbryd gwerinol y Ffrancod, darostwng Napoleon wedi hynny, ond yn bennaf oll, llethu tueddiadau Rhyddfrydol ym mhlith trigolion y wlad hon. Heblaw rhestru dynion fel. gwirfoddolwyr, yr oedd codi meiwyr (militia) yn beth tra chyffredin. Ychydig o wyr ieuainc, a mân dyddynwyr, mewn ardaloedd gwledig, fyddent yn foddlon i wasanaethu yn rhengau y meiwyr drostynt eu hanain. Gan hynny, yr oedd yn rhaid i'r rhai a godid trwy y tugel, os yn anfoddlon i wasanaethu yn bersonol, gael eraill i sefyll yn eu lleoedd. Ni ellid cael hynny heb symian go fawrion o arian i wobrwyo a boddloni y cynrychiolwyr. Y ffordd a gymerid fyddai clubio, fel y dywedid, sef i bob un y byddai ei enw i lawr fel un cymwys i wasanaethu ym mysg y meiwyr, dalu swm penodol, ac i'r arian gael eu defnyddio i wobrwyo y rhai a safent drostynt eu hunein, ac i gyflogi cynrychiolwyr. Yr oedd peth felly yn dreth drom ar y werin mewn amser pryd yr oedd cyflogau yn fychain, ae yr oedd y wlad hon yn llawn o anfoddlonrwydd o'i herwydd. Os byddai rhywun yn gwrthod talu ei gyfran i'r clwb, nid oedd hwnnw i gael dim o'r arian iddo ei hun, nac i bwrcasu cynrychiolwr!

Bob yn dipyn, sylwyd nad oedd meibion pobl gyfoethog byth, braidd, yn cael eu codi trwy y tugel, a dechreuwyd amheu a oedd eu henwan hwy ar y llyfrau o gwbl. Cryfhaodd yr amheuaeth fwyfwy, a phenderfynwyd chwilio i'r peth, a mynnu cael gwybod a oedd eu henwau i lawr, ac ym mysg y rhai oeddynt i gael eu codi at y meiwyr. Daeth pobl Llanuwchllyn yn lluoedd i'r Bala i ymofyn ynghylch y cwestiwn. hwnnw, ond ni chaniateid iddynt gael gweled y llyfrau, na chwilio i'r mater. Cauwyd drws y swyddfa yn eu herbyn. Yna, rhuthrodd Joseph Jones o Hafod yr Wyn, Pennantlliw Fawr, a Dafydd Owen o Hafod y Bibell, Pennantlliw Bach, a'u hysgwyddau yn erbyn drws y swyddfa, a thorasant ef yn yfflon, a mynasant weled y llyfrau, yng nghanol banllefau y dorf, yna dychwelasant i'w cartrefi. Yn mha sefyllfa y cawsant hwy y llyfrau a'r enwau nid wyf yn cofio; ond nid yw hynny nac yma na thraw yn ei gysylltiad à gwrhydri y ddau wr o Lanuwchllyn.

Cythruddodd y fath hyfder awdurdodau y Bala yn ddirfawr, a danfonasant am fintai o feirchfilwyr i ddal Joseph Jones a Dafydd Owen. Clywsant hwythau fod y meirchfilwyr yn dyfod, ac yr oeddynt ar eu llawn wyliadwriaeth. Yr oedd Dafydd Owen, ar y pryd, yn gwasanaethu yn y Deildref Uchaf, gyda thad a mam yr hybarch Cadwaladr Jones, Dolgellau. Daeth y meirchfilwyr yn fore iawn at y Deildref. Amgylchasant y ty o bob parth, gan feddwl dal Dafydd Owen yn ei wely. Chwiliasant bob congl o'r ty, y cypyrdddan, a than y gwelyau. Gyrasant eu cleddyfau drwy y gwelyau plyf, ac nid oedd y cistiau blawd yn dianc rhag eu harchwiliad, ond y cwbl yn ofer. Yr oedd y pryf y ceisient hwy ei ddal wedi codi o'u blaen, ac wrth y beudy uchaf, yn edrych arnynt yn carlamu at y Deildref. Cymerodd Dafydd Owen y goes yn union, a llechodd mewn gallt goediog a elwir Coed y Graig. Arosai yn ei guddfan y dydd, a denai i'r Graig, Tyddyn yr Onnen, Ty Coch, a'r Ty'n y Bryn, yn y nos, i gael ymborth, ac yr oedd pawb yn barod i roddi nodded iddo, ac ni fynasent, er llawer, iddo syrthio i ddwylaw y milwyr. Aeth y meirchfilwyr i Hafod yr Wyn, ond yr oedd Joseph Jones wedi dianc o'u cyrraedd; ac ar ol carlamu i fyny ac i waered ar hyd y ddwy Bennantlliw, dychwelasant i Loegr, dan chwerthin yn eu llewys, heb ddal neb, er iddynt fod, am rai dyddiau, ar hyd y Pennant lliwiau. Cafodd y werin fwy o "chwareu teg" wedi yr ysgarmes a ddarluniwyd.

Parodd y meirchfilwyr eu harswyd yn nhir y rhai byw. Bu dychryn yn lletya ym mynwes Dafydd Owen, i raddau, tra bu fyw, a chyrhaeddodd 90 o oedran, neu drosodd. Rywbryd wedi i'r milwyr ddychwelyd, fel yr oedd Dafydd Owen yn palu gydag un arall ar gae, daeth cymydog a wyddai yn dda am ei sefyllfa, yn ddistaw o'r tu ol iddo, tarawodd ei law ar ei ysgwydd, a dywedodd,— "Yr wyf fi yn eich cymeryd chwi, gwalch. Dychrynnodd y palwr, taflodd ef o'i hyd gyhyd ar y ddaear—trodd y bal o amgylch ei ben, a phlannodd hi yn y pridd o fewn tair modfedd i wddf y cellweiriwr; ond trwy drugaredd, ni niweidiodd ef. Gwawried y dydd y gwneir chwareu teg â phawb, heb i neb ddefnyddio moddion treisiol i'w gael.