Gwaith ap Vychan/Rhagymadrodd

Gwaith ap Vychan

gan Robert Thomas (Ap Vychan)

golygwyd gan Owen Morgan Edwards

𝕽𝖍𝖆𝖌𝖞𝖒𝖆𝖉𝖗𝖔𝖉𝖉.

——————

ANWYD Ap Vychan yn y Ty Coch, Llanuwchllyn, Awst 11, 1809, yn drydydd plentyn i lafurwr tlawd, ond gwir ddiwylliedig; bu farw Ebrill 23, 1880, yn Athraw Duwinyddiaeth yng ngholeg yr Anibynwyr yn y Bala, ac yn un o dywysogion pulpud Cymru.

Gadawodd ardal ei febyd yn weddol fore, ond yr oedd ei hiraeth yn gryf ani dani ar hyd ei fywyd, ac wrth dalcen ei heglwys blwyfol y claddwyd ef. Nid rhyfedd fod natur mor serchog a barddonol yn hoffi ymdroi mewn adgof am fro mor brydferth. Ar oriau hirion tawel haf, yn nyddiau teyrnasiad brenhines y weirglodd, a phan fo cloch y bugail yn galw addolwyr y mawreddog i gymoedd y mynyddoedd mawr, nid oes odid dlysach bro na Phenanlliw yng Nghymru i gyd. Yma y bu Ap Vychan yn hogyn cadw defaid, ac yma yr hoffai ddod, ar hyd ei fywyd, i weled hen gartref, hen ffynnon, a hen lwybrau ei febyd.

Gadawodd Ap Vychan lawer o waith gorchestol ar ei ol. Y mae ei bregethau, i'r rhai y rhoddodd nerth ei fywyd, ar gael mi a obeithiaf. Y mae ei ddarlithiau wedi eu eyhoeddi yn y Cofiant campus olygwyd gan ei fab D. Vychan Thomas, a'i gyd- athraw, Michael D. Jones. Cyhoeddwyd ei awdl ar "Y Diluw," enillodd gadair Eisteddfod Genedlaethol y Rhyl yn 1863, yng nghyfrol cyfansoddiadau yr Eisteddfod honno. Cyhoeddwyd ei awdl ar "Y Môr,' enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Caerlleon yn 1866, yn y Genhinen Eisteddfodol, Awst 1893. Cy- hoeddwyd 'Cofiant Cadwaladr Jones, Dolgellau," gyda darluniadau swynol Ap Vychan o fro ei febyd ef a'r Hen Olygydd araf-bwyll hwnnw, yn 1870. Y mae eto lawer yn aros heb ei gyhoeddi, megis yr awdl ddigadair ar "Paul," a'r hanes y ddadl dduwinyddol rhwng yr uchel a'r cymedrol Galfin, dadl anrheithiodd yr "Hen Gapel,” fel yr anrheithiasai lawer gwlad cyn hynny. Ond nid fy mwriad yw rhoddi i'r darllenydd ddim o'r pethau gorchestol hyn.

Yn y gyfrol hon ni cheir yn unig ond llais hiraeth Ap Vychan am fro febyd, am ddyddiau bore oes, ac am ambell hen gyfaill. Gadewir iddo adrodd ei hanes ei hun; a bydd yr hanes hwn, mi gredaf, yn ffynhonnell ynni newydd i bawb a'i darlleno. Plentyn natur oedd Ap Vychan, a llais plentyn natur sydd yn yr adgofion hyn, mewn rhyddiaith a chân.

Cadwodd Ap Vychan, hyd ei fedd, sel danbaid ac ysol yr ardal grefyddol y, dygwyd ef i fyny ynddi. yn Anibynnwr o'r Anibynwyr. Y tro cyntaf i mi ei gofio yw ei weled yng Nghyfarfod Mawr Llenyddol Methodistiaid y Bala, yn cyhoeddi darlith yn ei gapel ei hun ar Oliver Cromweil. "Dowch yno, mhobol i," meddai, a swn brwydr yn ei lais, "i glywed beth all Anibynnwr wneyd, a'i gleddyf yn ei law."Esbonia hyn ambell gernod roddir yn yr adgofion hyn i'w frodyr y Bedyddwyr a'r Methodistiaid.

Na ddigied neb wrtho; nid oes neb mor barod i ddangos ei edmygedd o wyr meddylgar a chrefyddol yr enwadau eraill. Gwelir yn yr adgofion hyn ddarlun byw o gyni'r tlawd yn adeg rhyfeloedd Napoleon, Clywyd am fri buddugoliaethau'r gelyn yn Austerlitz a Jena, a buddugoliaeth arno yntau yn Waterloo; a gwariodd ein gwlad tuag wyth can' miliwn o bunnau,-y maent eto'n ddyled arnom,– ar ryfeloedd afreidiol. Ond nid y bri'a'r gwario welir ym Mhenantlliw, ond dioddef y tlawd. Gwelir gwrhydri'r tlawd hefyd. Nis gwn am wrhydri yn y fyddin a'r llynges sy'n fwy na gwrhydri'r wraig gollodd ei bywyd trwy weini ar blant bach tylodion mewn clefyd a dioddef. Cefais gymorth caredig gan laweroedd wrth gasglu cynnwys y gyfrol fechan hon. Yn eu plith y mae Iolo Caernarvon ac Elfed; Mr. a Mrs. R. Griffith, o Fanceinion; y Parch. Ivan T. Davies, o Landrillo, a Lewis J. Davies, U. H., Llanuwchllyn, -dau fab y Ty Mawr; y diweddar John Edwards, Glynllifon; R. Edwards, Glyn Llifon; Mrs. Davies, Bryn Caled; Evan Edwards, Pant Clyd; Thomas Roberts, Ty Mawr; J. Pugh, Blaen Lliw,-yr oll ond y pedwar cyntaf o Lanuwchllyn. Dymunwn ddiolch hefyd i'r cyhoeddwyr hynaws o Ddolgellau am adael i mi ddefnyddio'r Cofiant, a'r rhifynnau o'r Dysgedydd fu Ap Vychan yn olygu. Gobeithiaf yr ennyn y gyfrol hon awydd mewn llawer am feddiannu'r Cofiant.

OWEN M. EDWARDS.

Rhydychen, Mai 15, 1903.