Gwroniaid y Ffydd/Bwth Y Bardd
| ← Y Meudwy | Gwroniaid y Ffydd gan Robert David Rowland (Anthropos) |
Y Derwyddon → |
.jpg)
BWTH Y BARDD
PENNOD III.
BWTH Y BARDD.
Y MAE y Meudwy yn adrodd ei hanes. Yr ydoedd yn fab i rieni cyffredin eu hamgylchiadau, ond gwnaethant eu goreu i estyn iddo fanteision addysg, ac ar derfyn ei ysgol dodwyd ef yn brentis gyda masnachydd mewn tref gyfagos. Rywbryd yn ystod ei brentisiaeth digwyddodd iddo gael ei anfon i'r wlad, a thrwy ryw ffawd (neu anffawd, hwyrach) daliodd ysgyfarnog ar y ffordd. Cyn iddo ei rhoddi o'r golwg, fodd by nag, daeth yr ysgweier heibio, a chymerwyd hi oddiarno. Cafodd ei wysio i lys barn i ateb am ei drosedd. Yn y cyfwng lluniodd gân wawdus, duchanol, ac yn y llys gofynodd am ganiatad i'w darllen. Cydsyniwyd, a darllenodd hi gydag arddeliad diameuol. Tybed y caniateid y fath beth yn awr? Ond er donioled y gân cafodd ei ddirwyo yn drwm. Nid oedd ganddo fodd i dalu; ond yn yr awr gyfyng, fe gyfododd boneddwr yn y llys, a datganai ei barodrwydd i dalu dros y llanc anffodus. O'r dydd hwnw allan bu y boneddwr caredig yn noddwr-ac yn y diwedd yn rhywbeth mwy-i fardd y tuchangerddi. Elai y llanc beunydd i dŷ y boneddwr, yr hwn, wrth ganfod ei dueddiadau llenyddol, a roddodd iddo lawer o hyfforddiant.. Ond yn ychwanegol at drysorau ei lyfrgell, yr oedd gan y noddwr drysor gwerthfawrocach na'r perl a thlysach na'r lili-nid amgen, ei unig ferch. Ni chuddiwyd y trysor hwn o olwg y bardd; ac a ydyw yn angenrheidiol wrth ryddiaeth oer i hysbysu y canlyniad? Onid llygad i weled a chalon i deimlo sydd yn gwneyd bardd? Ac o'r foment
y gwelodd yr "arwr" Elen y Plas, yr oedd ei galon yn gysegr serch, ac yntau yn fardd y rhiangerddi. Ond sut yr oedd dweyd y ffaith wrth Elen, ie, mwy, pa fodd y gellid yngan y peth wrth ei thad? Buasai yn ddyddorol i ni ddilyn troion y daith, oblegid y mae serch yn mhob. amgylchiad, yn newydd a hen, ar yr un pryd.
For love is old,
Old as eternity; but not out-worn,
With each new born, or to be born.
Profodd yntau fod llwybr garw i'w dramwyo cyn cyraedd cylch y gwynfyd. Ond amser a ballai i ni olrhain ei helyntion-ei gymundeb ag Elen yn encilion yr ardd a'r llwyn, a'r fynyd fythgofiadwy pan fflachiodd y gwirionedd ar feddwl y tad fod yr un y taenasai ei aden drosto, yn bygwth ei ysbeilio o eilun ei aelwyd. Ond daeth tranoeth teg wedi yr ystorm, a gwelwn y bardd a'i gymar yn gadael hafan priodas, ac yn hwylio yn mlaen heb un don wgus ar for eu hamgylchiadau. Eithr byr fu parhad y gwynfyd. Yn mhen pum' mlynedd chwythodd awel ddeifiol dros yr anedd, a gwelodd y bardd wraig ei ieuenctid yn diflanu o'i wydd fel rhosyn yr haf. Aeth yn wallgof o'r bron dan bwys gofid a hiraeth. Collodd cartref-collodd pobpeth ei swyn yn ei olwg. Penderfynodd fyned i ryw fro bell i dreulio gweddill ei ddyddiau mewn unigedd. Cyn ei fyned, fodd bynag, y mae yn cael gweledigaeth ryfedd: Y mae Rhagluniaeth, ar ffurf ddynol, yn ymddangos iddo, ac yn ei wahodd i ddyfod ar daith, ac yntau yn cydsynio. Am fanylion y daith hynod, rhaid cyfeirio y darllenydd at yr hanes ei hun. Ei hamcan ydoedd dwyn y bardd gofidus i weled fod trefn ac iawnder wrth wraidd yr amgylchiadau sydd mor ddyrys i blant dynion yn bresenol. Wedi ei arwain yn mraich gweledigaeth i sylwi ar helynt dynolryw yn y bwthyn a'r palas, y mae ei gydymaith nefol yn ei adael, a hyny, gellid meddwl, yn well a doethach dyn. Dysgodd ddwy wers yn arbenig, (1) Fod gofidiau y ddaear yn cael eu rhanu yn hynod o gyfartal; (2) Mai diddyfnu dynion oddiwrth y daearol a'r darfodedig ydyw amcan aml i genad sydd yn dyfod atom yn ngwisg profedigaeth.
Yn ddilynol ceir y bardd yn cychwyn ar fordaith i fro bellenig, ac yn cyraedd Ynysoedd y Tawelfor. Mae y desgrifiad a roddir o losg-fynydd ac o ogof danllyd ar fin y môr, yn cynwys gair-ddarluniad ardderchog. Penderfynodd aros gyda boneddwr Prydeinig yn un o'r ynysoedd hyn, a bu agos i'r hanes derfynu yn y fan yna. Cafodd ei anfon gan y boneddwr caredig (?) i blanigfa gotwm oedd ganddo, lle y gorchymynwyd ef i weithio fel caethwas cyffredin. Ond yn ffodus, deallo dd cadben y llong am ei dynged, a bu yn foddion i'w waredu o afael marwolaeth araf, ond sicr. Mae y darluniad o'r amgylchiadau hyn, yn nghyda'r helfa ar ol y boneddwr, alias y caethfeistr creulawn, yn hynod o fyw a meistrolgar. Ond rhaid gadael yr oll, gyda dweyd fod y bardd wedi dychwel gyda mynwes ddiolchgar i'w "hen, hen wlad," ac wedi penderfynu treulio gweddill ei ddyddiau yn y bwth neillduedig ar lan y môr, lle y darganfyddwyd ef gan awdwr yr hanes yr ydym wedi bod yn ceisio rhoddi bras-linelliad o hono.
Y mae wedi cael ei ddweyd mai diffyg mawr y "Meudwy Cymreig," a'i barnu fel ffug-chwedl, ydyw ab senoldeb plot. Rhaid addef fod hyn i fesur yn wirionedd. Hefyd, dichon fod y cymysgedd sydd yn y gwaith o weledigaethau, a'r hyn y bwriedir i'r darllenydd ei ystyried fel hanes noeth, yn effeithio yn anfanteisiol ar gymeriad y gwaith. Mae rhan fawr o'r llyfr ar ddelw y Bardd Cusg, tra y mae y llall yn ddesgrifiad o bethau a allasent fod yn adlewyrchiad o hanes yr awdwr ei hun. Yr wyf yn lled-dybied fod y darlun o'r mynydd llosg yn grynhoad o argraffiadau a wnaed ar ei feddwl pan yn syllu ar Vesuvius, er ei fod wedi gosod yr olygfa yn y Tawelfor. Buasai toddi y meddyliau i un fold-bydded hono weledigaeth neu hanes yn sicr o beri i'r "Meudwy" raddio yn uwch fel cyfanwaith cymesur a gorphenedig. Ond fel y mae, perthyna iddo ragoriaethau diameuol:
I. Y mae wedi ei ysgrifenu mewn iaith loew a darluniadol. Yr oedd Cawrdaf yn artist wrth natur, ac y mae delw hyny yn amlwg ar y gwaith hwn. Ystyriwn ef yn werth ei ddarllen, er mwyn y Gymraeg dlos a dillyn sydd yn wisg i'w feddyliau.
II.—Y mae ei don foesol o radd uchel. Dysga wersi pwysig, a hyny mewn dull dyddorol. Fe ddichon fod ffugchwedlau diweddarach yn meddu mwy o'r elfen gyffrous, ond ymgoda y "Meudwy" yn uwch na llu o honynt yn yr elfen foesol ac addysgiadol.
III.-Dylid cofio fod Cawrdaf yn un o'r rhai blaenaf i geisio dwyn y ffurf hon ar gyfansoddi i lenyddiaeth Gymreig. Ar ol ei ddydd ef, gall y ffug-chwedl ateb gyda hwnw "Fy enw yw lleng." Yr ydym yn edrych ar Cawrdaf fel pioneer llenyddol yn y cyfeiriad hwn. Gwelodd eraill le i ragori ar ei gynllun, ond iddo ef y perthyn y clod o adael ol ei droed gyntaf ar y llwybr poblogaidd sydd bellach yn goch gan fforddolion.