Gwroniaid y Ffydd/Yn Nyddiau Edmwnt Prys

← Camrau Rhyddid

Gwroniaid y Ffydd gan Robert David Rowland (Anthropos)

Rhyddid Barn →

YN NYDDIAU EDMWND PRYS.

"Gyda Hymnau Pantycelyn,
Canwn Salmau Edmwnd Prys."

Y MAE enw y gwr uchod yn taro'n naturiol ar glust y Cymro. Gellir ei ystyried yn air teuluaidd yn Nghwynedd. Ac eto y mae mesur o dywyllwch yn bod ar hanes y gwr a roddodd y fath fri ar yr enw fel nad ydyw treigliad canrifoedd wedi ei wisgo i ffwrdd oddiar gof ei wlad. Pa bryd yr ydoedd yn byw? Yn mha le yr oedd ei breswylfod? Pwy oedd ei gydoeswyr? Beth a wnaeth i beri i'w enw gael ei drosglwyddo i'r dyfodol?

Sylwn, yn mlaenaf, ar

Y CYFNOD.

yr oedd yn byw ynddo. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1541, a dirwynodd edef ei fywyd ymlaen hyd 1624;—83 o flynyddau. Gwelir fod y rhan fwyaf, a'r rhan bwysicaf o'i oes, yn gorwedd o fewn terfynau yr unfed-ganrif-ar- bymtheg. A chanrif gofiadwy oedd hono: y mae wedi gadael ei hol yn ddwfn ar hanes ein byd. Y mae ambell ganrif, fel ambell i flwyddyn, heb ynddi ddim hynod na chyffrous; dim cwestiynau bywydol yn cael eu trafod, dim antur na dyfais. Gwastadedd undonnog ydyw ambell ganrif yn hanes gwlad. Y mae un arall fel daeargryn yn ysgwyd colofnau teyrnasoedd, yn newid gwyneb cymdeithas. "Y gwŷr a wneir yn uniawn, a'r anwastad yn wastadedd." Adeg felly oedd yr unfed-ganrif-ar-bymtheg. Ysgytiwyd Ewrop gan nerthoedd cryfach nac eiddo y ddaeargryn a'r ystorm. Chwalwyd muriau hen garchar yr Oesoedd Tywyll, ac ar filoedd oeddynt yn eistedd mewn tywyllwch, cododd goleuni mawr. Torwyd gefynnau caethiwed a chyhoeddwyd efengyl rhyddid a gwirionedd.

Dyma y cyfnod yn mha un y disgynnodd llinynau bywyd Edmwnd Prys. Ac er iddo gael ei eni mewn cwrdd pellenig a di-nod, rhyw gongl enciliedig o'r byd, eto daeth dan

JOHN KNOX

(Apostol y Diwygiad yn Ysgotland).

gyffyrddiad y dylanwadau oeddynt fel gwefr yn awyrgylch Ewrop yn y cyfnod rhyfedd, byth-ddyddorol hwn. Mewn trefn i argraffu yr adeg ar y meddwl, dichon mai dyddorol fyddai crybwyll rhai ffeithiau hanesyddol, yn ol eu hagosrwydd at fywyd ac amserau Edmwnd Prys. Yn ystod ei yrfa ddaearol, bu pedwar penadur yn eistedd ar orsedd Prydain Fawr:—Edward VI; Mary; Elizabeth; ac Iago I. Yr ydoedd yn 18 oed pan esgynodd Elizabeth i'w gorsedd yn 1558. Yr ydoedd yn 26, pan gyhoeddwyd Testament William Salisbury yn 1567. Yr ydoedd yn 47, pan ymddangosodd Beibl Dr. Morgan yn 1588. Ac yr oedd yn 52, pan ddienyddiwyd John Penri yn 1593. Yr oedd yn cyd-oesi i fesur mwy neu lai â Chalfin a Melancthon; John Knox yn Ysgotland, ynghyda lluaws o ferthyron Protestanaidd Lloegr. Yn y dyddiau hyny, y blodeuodd awen ac athrylith Shakespeare. Nid oedd

TAN Y DIWYGIAD.

wedi dechreu goddeithio Cymru. Nid oedd "Canwyll y Cymry" wedi eu goleuo, ac yr oedd can' mlynedd yn gorwedd rhwng Edmwnd Prys a'r dyddiau hyny pan glybuwyd "llef Duw mewn llif o dân" yn ngweinidogaeth nerthol, anorchfygol Howell Harris a Daniel Rowland, Llangeitho.

Ond yn yr adeg hon, gwnaed gwaith mawr gan Gymry, a hyny dros Gymru: gwaith oedd i ddwyn ffrwyth toreithiog, yn mhen llawer o ddyddiau. Dyna'r pryd y rhoddwyd i'r Cymro Feibl yn ei iaith ei hun; dyna'r pryd y cafodd Salmau per-ganiedydd Israel eu dodi yn nhawdd-lestr yr awen Gymreig, a'u cymhwyso i fod yn gyfryngau moliant i drigolion Gwalia Wen.

Dywedir fod dynion mawr yn ymddangos yn drioedd, ac y mae hanes y byd yn dangos fod rhywbeth felly yn bod. Yr oedd llu o ryfelwyr dewr yn nyddiau Dafydd, brenhin Israel, ond yr oedd yno ryw dri chedyrn oedd yn rhagori mewn antur a gwroldeb—cedyrn Dafydd. Yn mysg y Tadau Eglwysig, yr oedd tri yn rhagori mewn dysg a dawn,—Origen, Awstin, ac Athanasius. Yn nglŷn â'r Diwygiad Protestanaidd yr oedd tri enw oeddynt yn meddu personoliaeth gryfach, a dylanwad dwysach na'r lleill,—

Luther, Melancthon, a Chalfin. Ac yr oedd gan Gymru, yn y cyfnod yr ydym yn son am dano, ei

THRI CHEDYRN.

Nid amgen, William Salisbury, William Morgan, ac Edmwnd Prys.

JOHN CALVIN

(Arweinydd y Diwygiad yu Geneva).

WILLIAM SALISBURY oedd fab ac etifedd y Plas-isa gerllaw Llanrwst. Symudodd i fyw i'r Cae-du ger Llansannan, yn nyffryn Hiraethog. Yehydig a wyddis o'i hanes personol. Yr oedd yn ysgolhaig gwych, yn wladgarwr brwd, ac iddo ef, a'i gynorthwywyr, yr ydym yn ddyledus,. yn gyntaf oll am ein Testament Cymraeg. Cyhoeddwyd hwnw yn y flwyddyn 1567.

Y PLAS ISA, LLANRWST

WILLIAM MORGAN oedd fab yr Ewybr-nant, amaethdy syml rhwng Penmachno a Dolyddelen. Cafodd ei ddwyn i fyny i weinidogaeth Eglwys Loegr. Wedi derbyn ei addysg yn Nhaergrawnt, pennodwyd ef i fywioliaeth Llanrhaiadr-yn-mochnant. Ac yn y fangre dawel, neillduedig hono yr ymaflodd yn y gorchwyl o gyfieithu'r Beibl i iaith ei wlad. Dygwyd achwyniadau yn ei erbyn gan rai o'i blwyfolion am anwybyddu defodau gosodedig yr Eglwys. Gwysiwyd ef i Lundain, o flaen yr archesgob Whitgift, yr hwn a'i holodd yn galed. Cafodd ei fod yn ysgolhaig clasurol, llawn cystal, os nad gwell, nac efe ei hun. Apeliodd William Morgan am ganiatad a nawdd yr esgob i ddwyn allan Feibl i'r Cymry.

"A ydych yn deall Cymraeg yn ogystal ag yr ydych yn medru Hebraeg?" ebai yr esgob. "Mi a obeithiaf,” oedd yr ateb, "y medraf iaith fy mam yn well nag unrhyw iaith arall."

Wedi hyn cafodd gefnogaeth yr archesgob i gyflawni y gwaith oedd yn ei galon. Dygwyd argraffiad o'r holl Feibl allan yn Gymraeg yn y flwyddyn 1588, ac adwaenir ef fel "Beibl Dr. Morgan." Cafodd mab yr Ewybr-nant ei ddyrchafu i fod yn esgob Llanelwy, ac y mae ei enw a'i waith yn eiddo cenedlaethol.

EDMWND PRYS, gwrthrych ein sylwadau, a anwyd yn y Tyddyn Du, amaethdy yn mhlwyf Maentwrog, yn y flwyddyn 1541. Y mae rhai yn cyfeirio at le arall fel mangre ei enedigaeth, sef y Gerddi Bluog, yn mhlwyf Llanfair, ger Harlech. Ond y traddodiad mwyaf credadwy ydyw mai mab ac etifedd y Tyddyn Du ydoedd Edmwnd Prys. Ymddengys fod ei deulu yn gefnog o ran eu hamgylchiadau. Eiddynt hwy oedd y rhan hono o blwyf Ffestiniog a elwir yn Rhiwbryfdir, a dywedir fod rhan o "chwarelau Oakley" yn sefyll ar yr ystad fu unwaith yn

Gerddi Bluog

eiddo teulu Edmwnd Prys. Y mae cofio hyn am sefyllfa ei deulu yn gynorthwy i ddeall ei hanes. Cafodd fanteision addysg uwchraddol; bu am ysbaid yn aelod o goleg Sant Ioan, Caergrawnt Yr amcan oedd ei osod yn yr offeiriadaeth, ac felly y bu. Syrthiodd ei goelbren yn y plwyf lle y ganed ef. Daeth yn offeiriad plwyf Ffestiniog a Maentwrog, ac ymsefydlodd yn y Tyddyn Du, ei hen gartref boreuol. Y mae

DYFFRYN MAENTWROG

yn cael ei gydnabod yn un o'r llanerchau mwyaf hudolus yn y Dywysogaeth. Awn yno ar ddiwrnod o haf. Wedi aros enyd yn mhentref Maentwrog, yr ydym yn troi ar y dde i gyfeiriad Maentwrog Uchaf. Ar ol dringo y rhiw, yr ydys yn dod i wlad uchel, agored, ac y mae y Tyddyn Du yn sefyll ychydig o'r neilldu i'r ffordd sydd yn arwain i Drawsfynydd. Cyffredin a diaddurn ydyw y lle yn awr, ac nid oes yno odid ddim yn aros fu yn eiddo awdwr y Salmau Cân. Ond y mae y golygfeydd o ddeutu'r Tyddyn Du yn ardderchog. Mynyddau Meirion-"clogwyni coleg anian "--oddiamgylch,-a Dyffryn Maentwrog fel darn o Baradwys, odditanodd. Os oes gan olygfeydd natur ddylanwad i ddeffro ac ysbrydoli awen, yr oedd Edmwnd Prys yn cyfaneddu mewn bro fanteisiol-yno y mae Anian yn ymestyn fel panorama ar dde ac aswy, yn disgwyl am lygad i'w gweled, a chalon i gydymdeimlo â hi. Ac yr oedd y pethau hyny wedi eu hymddiried iddo ef.

Ond ag eithrio y moelydd a'r ffrydiau gloewon, y mae braidd bobpeth wedi cyfnewid er dyddiau y bardd-offeiriad,—dri chan mlynedd yn ol. Y pryd hwnw nid oedd pesychiad y ceffyl tân yn tori ar ddystawrwydd y cymoedd, ac nid oedd son am chwarelau byd-enwog Ffestiniog. Ychydig a theneu oedd poblogaeth y plwy, ac yr oedd ymgeledd ysbrydol yr holl drigolion dan ofal un gwr,—offeiriad Maentwrog.

Ychydig a wyddis am dano fel pregethwr, ond bernir ei fod yn rhagori mewn dau beth o leiaf, ar lawer o'i frodyr clerigol yn y cyfnod hwnw. Yr ydoedd yn wr bucheddol, glân ei foes, a phur ei gymeriad. Hefyd, yr ydoedd yn ymroddedig i efrydiaeth a myfyrdod. Nid dilyn y cŵn hela, nid arwain yn y mabol-gampau oedd ei uchelgais, ond olrhain treigliad ieithoedd, a thri ceinion y cyn-oesau i'r Gymraeg. Yn mysg ei gyd-oeswyr, yn yr ardaloedd hyny, yr oedd

HUW LLWYD O GYNFAL.

Yr oedd yntau yn ysgolhaig rhagorol. Bu am ran o'i oes yn filwr, a gwelodd lawer mewn gwledydd estronol. Ymsefydlodd yn Cynfal, ac yr oedd cyfathrach agos rhyngddo ag Edmwnd Prys. Y mae darn o graig yn yr afon a adwaenir fel "Pwlpud Huw Llwyd." Bernir mai mab iddo ef ydoedd Morgan Llwyd o Wynedd. Bu farw Huw Llwyd mewn henaint teg, a chladdwyd ef yn mynwent Maentwrog. Cyfansoddodd Edmwnd Prys yr englyn canlynol i'w ddodi ar ei fedd:

Pencampwr doniau a dynwyd—o'n tir,
Maentwrog ysbeiliwyd:
Ni chleddir, ac ni chladdwyd
Fyth i'w llawr mo fath Huw Llwyd.

Gwr arall y dylid ei enwi yn y cysylltiad hwn ydoedd

GWILYM CYNFAL.

boneddwr a bardd o ardal Penmachno. Cymerodd gornest farddol le rhwng Cynwal a Phrys. Dechreuodd mewn ysmaldod. Ceisiwyd gan Edmwnd Prys lunio cywydd i ofyn i Cynwal am fwa saeth. Ond yn lle anfon y bwa, gyrrodd Cynwal gywydd yn beirniadu cyfansoddiad y bardd o Faentwrog. Yn y modd yna aethant i saethu at eu gilydd oddiar fwa y gynghanedd. Cydnabyddai Cynwal fod Prys yn ysgolhaig, ond nid yn fardd. Haerai Prys nad oedd Cynwal y naill na'r llall. Aeth y rhyfel yn chwerw, ac yr oedd saethau Prys mor finiog fel y dywedir i'r helynt effeithio ar iechyd ac ysbrydoedd y bardd o Benmachno. Dengys hyn nad diogel i feirdd, mwy na dynion eraill, ydyw ymgiprys gormod gyda bwa saeth.

Ond na thybier mai gwr pigog, cwerylgar, ydoedd Edmwnd Prys. Gwell oedd ganddo dangnefedd i ddilyn ei fyfyrdodau. A gwaith o'r nodwedd yna sydd wedi cadw ei enw mewn coffadwriaeth. Yn lled gynar ar ei oes bu yn cynorthwyo Dr. Morgan yn nglŷn â chyfieithu y Beibl Cymraeg, a phan wnaed y cyfieithydd yn esgob, cofiodd am ei gyfaill llengar yn Maentwrog. Pennodwyd ef yn archddiacon Meirionydd, ac un o ganoniaid Llanelwy. Ac wrth yr enw swyddol yna,

YR ARCHDDIACON PRYS.

yr adwaenir ef gan mwyaf, hyd y dydd hwn. Ond yn nglŷn â gwaith arall yr ennillodd anfarwoldeb, sef ei gyfieithiad godidog o'r Salmau ar fesur cerdd. Nis gellir dweyd hyd sicrwydd pa beth a'i tueddodd at y gorchwyl anhawdd a llafurfawr hwn. Dywed rhai mai gwr da o'r enw Morus Kyffin a ddygodd y peth i'w sylw, yn ogymaint ag nad oedd gan y Cymry nemawr ddim yn y ffurf o Emynyddiaeth gysegredig ar y pryd.

Modd bynag, ymaflodd yn y gwaith o ddifrif, a glynodd wrtho nes ei orphen. Dywedir mai ei ddull fyddai cyfansoddi Salm, neu ran o Salm, ar gyfer pob Saboth, ac yna cenid hi yn y gwasanaeth cyhoeddus yn Eglwys Maentwrog. Os teimlid fod ynddi ddiffyg mewn ystyr gerddorol, gwneid y cyfnewidiad gofynnol, a rhoddid prawf arni drachefn. Yn y dull hwn cafodd y farddoniaeth ei rhoddi dan brawf ymarferol. Yr oedd yr awdwr ei hun yn gerddor; gwyddai beth ydoedd yn felodaidd a chanadwy. Dylid cofio hyn pan y clywir rhyw ddosbarth yn collfarnu Salmau Edmwnd Prys fel cyfansoddiadau clogyrnog ac anystwyth.

Yn y flwyddyn 1621, cafodd y gwaith ei argraffu dan y penawd Sallwyr Edmwnd Prys. Ac o hyny hyd yn awr, defnyddir y gwaith yn rhanol, neu yn gyflawn, yn holl lyfrau hymnau y Dywysogaeth. Cenir hwy gan Eglwyswyr ac Ymneillduwyr yn ddiwahan.

Yn 1674, yn yr oedran teg o 83, bu farw yr Archddiacon Prys. Claddwyd ef yn Eglwys Maentwrog, lle y buasai yn gweinidogaethu am 52 o flynyddau. Nid oes maen na cholofn yn dynodi man ei fedd, ond gellir dweyd am dano yntau:—

Gwnaeth ei farwnad yn ei fywyd.
Rhoes ei farble yn ei le.

Y mae ei orchest lenyddol yn nglŷn â'r Salmau Cân yn amgen coffadwriaeth i'w enw na'r maen mynor mwyaf caboledig.

Bellach, y mae yn bryd i ni ddweyd ychydig eiriau ar y gwaith cenedlaethol hwn. O ran ei ffurf, cyfansoddwyd y rhan fwyaf o hono yn y

MESUR SALM.

Mesur rhydd ydoedd hwn o'i gydmaru â'r caeth-fesurau oedd mewn bri yn yr adeg hono. Gallasai Edmwnd Prys gyfansoddi yn orchestol yn hualau y gynganedd, ond dewisodd yn hytrach ddefnyddio mesur ystwythach a llai cywrain. Yn ei lythyr at y "darllenydd ystyriol," y mae yn nodi y rhesymau oedd yn ei dueddu at y gynganedd rydd. Dewisodd ymado â'r gelfyddyd, meddai, er mwyn cywirdeb, defnyddioldeb, ac er mwyn dod a'r gwaith yn nes at ddeall a chalon pob gradd.

Nis gwyddom a ydoedd Prys yn awdwr y mesur Salm ai peidio. Ond efe a wnaeth y defnydd helaethaf o hono, ac onid efe sydd wedi dangos mwyaf o feistrolaeth arno? "Y mesur esmwyth hwn," ebai am dano. Felly yr ydoedd iddo ef, oherwydd

Nid oes faws na dwys fesur
O un baich i awen bur.

Mae'n wir iddo arfer un neu ddau o fesurau eraill, yma a thraw, ond y mydr mwyf cyffredinol ydyw y mesur Salm. Dyna un gŵyn a ddygir gan y beirniaid yn ei erbyn—gormod o unffurfiaeth. Mewn gwaith o'r maintioli hwn dylasai fod mwy o amrywiaeth yn y ffurf, yn yr amwisg farddonol. Gellid dweyd yr un peth am weithiau gorchestol eraill. Cyfansoddwyd Coll Gwynfa sydd dros ddeng mil o linellau, i gyd yn y mesur diodl. Ac y mae'r un peth yn wir am bryddest Eben Fardd ar yr Adgyfodiad. Ond yn nglŷn â gwaith Edmwnd Prys, gwaith oedd i gael ei ddefnyddio yn ngwasanaeth cyhoeddus y cysegr, rhaid addef fod grym yn y gŵyn,-gormod o unffurfiaeth. Er fod y mesur yn esmwyth, eto y mae gwrando ar yr un disgyniadau yn barhaus,—fel swn olwyn ddwr,—yn peri fod hyd yn nod y "darllenydd ystyriol" mewn perygl o gael ei gludo i dir cwsg a breuddwyd.

A chan i ni grybwyll y mesur, teg, hefyd, ydyw crybwyll un neu ddau o bethau eraill, a nodir fel brychau,—dim ond hyny, ar wyneb cyfanwaith dysglaer Edmwnd Prys.

(1). Fod yn y gwaith lawer o eiriau ansathredig, ac annealladwy i'r darllenydd cyffredin.

(2). Fod ynddo, hefyd, gryn nifer o linellau clogyrnog ac anystwyth, pur amddifad o felodedd a swyn. Dyna'r brychau, ac y mae y rhan fwyaf ohonynt bron yn fychain iawn mewn gwirionedd—bron yn anweladwy. Y mae rhagoriaethau y gwaith, o'r tu arall, yn brofedig a chlir. Nid oes angen gwneyd dim mwy na'u crybwyll.

(1). Y mae Salmau Edmwnd Prys yn cynwys cyfieithiad rhagorol o ystyr a sylwedd y testyn Hebraeg.

(2). Y mae yn yr emynau hyn, lawer pryd, esboniad ac eglurhad ar feddyliau y Salm. Gellir gweled yr elfen hon yn y cyfeiriadau canlynol:—

Ps. 17, 15—
Minnau mewn myfyr, fel mewn hun,
A welaf lun d'wynebpryd.

Ps. 19, 3—
Er nad oes ganddyat air na rhaith
Da dywed gwaith Duw Lywydd.

Ps. 34, 7:—
Angel ein Duw a dry yn gylch
O amgylch pawb a'i hofnant.

Ps. 65, 9:—
A'i rhoi yn mwyd mewn cawod wlith
I'w chawd rhoi fendith deilwng.

Ps. 65, 2:—
Ac atat ti y daw pob enawd
Er mwyn gollyngdawd llafur.

Ps. 72, 16:—
'Rhyd pen y mynydd yd a gân;
Fel brig coed Libun siglant.

Ps. 110, 7:—
O wir frys i'r gyflafan hon
Fe yf o'r afon nesaf:
A gaffo ar ei ffordd yn rhwydd.

Ps. 114, 5—
Ciliaist O for dywed paham?
Tithau, Iorddonen, lathraidd lam,
Pam y dadredaist dithau'n ol?

(3). Y mae y gwaith yn cynwys toraeth o benillion a llinellau llawn o dlysineb a melusder. Yn mysg y rhai'n yr ydym yn dethol yr engraifftiau a ganlyn, sydd eisoes yn adnabyddus ac arferedig:—

Ps. 1:—
Fel pren planedig ar lau dol
Ceir ffrwyth amserol arno;
Ni chrina'i ddalen, a'i holl waith
A lwydda'n berffaith iddo.

Ps. 5:—
Ti Arglwydd, a anfoni wlith
Dy fendith ar y cyfion;
A'th gywir serch fel tarian gref
Ro'i drosto ef yn goron.

Ps. 23—
Yr Arglwydd yw fy Mugail clau,
Ni ad byth eisiau arnaf:
Mi gaf orwedd mewn porfa fras,
Ar lan dwr gloewlas araf.

Ps. 30:—
Am enyd fechan saif ei ddig,
O gael ei fodd trig bywyd:
Heno brydnawn wylofain sydd,
Y boreu ddydd daw iechyd.

Ps. 37—
Cred ynddo ef, fe'th ddwg i'r lan,
Myn allan dy gyfiawnder:
Mor oleu a'r haul ar haner dydd
Fel hyny bydd d'eglurder.

Ps. 43:—
O gyr dy oleu, moes dy wir,
Ac felly t'wysir finnau;
Arweiniant fi i'th breswylfeydd,
I'th fynydd ac i'th demlau.

Ps. 48:—
Ewch, ewch oddiamgylch Seion sail,
A'i thyrau adail rhifweh:
Ei chadarn fur, a'i phlasau draw,
I'r oes a ddaw mynegwch.

Ps. 103 :—
Os pell yw'r dwyrain oleu hin
Oddiwrth orllewin fachlud:
Cyn belled ein holl bechod llym,
Oddiwrthym ef a'i symud.

Ps. 107—
Gwnaeth e'r ystorm yn dawel deg,
A'r tonau'n osteg gwastad:
Yn llawen, ddystaw d'oent i'r lan,
I'r man y bai'n dymuniad

Hawdd fuasai lluosogi emynau—cyffelyb—emynau eneiniedig, ac o ran perffeithrwydd eu saerniaeth yn gyffelyb i afalau aur mewn ymylwaith arian. Ond rhag y dichon ein bod yn ormod dan gyfaredd yr awdwr, yr ydym yn cilio i roddi lle i sylwadau beirniad pwyllog, dysgedig, ac un nas gellir ei gyhuddo i osod ei deimlad o flaen ei farn. Yr ydym yn cyfeirio at awdwr y "Geiriadur"—Mr. Charles o'r Bala. Dyma ei dystiolaeth ef ar y pwnc:—"Er fod rhai o'r llinellau yn anystwyth, a rhai geiriau yn annealladwy i'r cyffredin yn yr oes bresennol, yn nghyfieithiad yr Arch-ddiacon Prys, ar fesur cerdd, i'r iaith Gymraeg; eto, a'i olygu i gyd efo'i gilydd, rhaid i bawb deallus ei farnu yn rhagorol, ac yn rhoddi meddwl yr Ysbryd allan mor gywir ag a wnaed, neu a ellid ei wneuthur, mewn unrhyw gyfieithiad." *⁠*⁠*⁠*⁠* "A'r ddaear oedd afluniaidd a gwag, a thywyllwch oedd ar wyneb y dyfnder." Dyna, mewn ystyr foesol ac ysbrydol oedd sefyllfa y Dywysogaeth yn y dyddiau yr ydym wedi bod yn son am danynt. Ond yr oedd ysbryd Duw yn ymsymud ar wyneb y dyfroedd. Cyffyrddwyd ag ambell feddwl yma a thraw, ac yn y modd hwnw y casglwyd defnyddiau creadigaeth newydd. Dyna oedd gwaith bywyd William Salisbury, Dr. Morgan, ac Edmwnd Prys. Drwy y naill cafwyd Gair Duw yn yr iaith Gymraeg drwy y llall cafodd Salmau Israel eu gwisgo ag urddas a harddwch yr awen Gymreig. Ac ymhen ysbaid ar ol hyn,-wedi darparu y defnyddiau: defnyddiau gweinidogaeth yn y Beibl, defnyddiau mawl yn y Salmau,—Duw a ddywedodd—"Goleuni," a goleuni a fu.

Cofiwn ninnau dan belydrau
Y goleuni sanctaidd cu,
Am hanesiaeth cymwynaswyr
Moes a chrefydd Cymru Fu:
A thra byddo pur gerddoriaeth
Yn adseinio llan a llys,
Gyda hymnau Pantycelyn,
Canwn Salmau Edmwnd Prys.