Hanes Brwydr Waterloo/Yr Amrywiol Fyddinoedd
| ← Hanes Brwydr Waterloo | Hanes Brwydr Waterloo gan Hugh Humphreys, Caernarfon |
Dysgrifiad O Faes Y Frwydr → |
YR AMRYWIOL FYDDINOEDD.
Nid cynt y daeth i glustiau amrywiol Unbenau Ewrop y newydd o'i ffoadigaeth. a'i esgyniad yr ail waith i orsedd y Bourboniaid, nag y penderfynasant o un fryd wneuthur pob parotoad tuag at atal ei rwysg, a'i ddwyn drachefn dan iau darostyngiad. O'r holl wledydd, yn eu darpariadau milwraidd i wrthwynebu y gormesydd. nid oedd neb yn fwy blaenllaw na Phrydain Fawr. Yn mhen ychydig o fisoedd yr oedd ganddi fyddin luosog yn barod i droi i'r maes, yr hon a ymddiriedwyd dan ofal yr anfarwol Wellington. Yr hen wron Prwssiaidd hefyd, yr enwog Blucher, a ymdrechodd, trwy nerth egni pob gewyn, gasglu ei hen fyddin yn nghyd, er cael mesur cledd unwaith yn rhagor gyda'r hwn, o bawb dan haul y nefoedd, a gashai yn benaf. Byddinoedd y ddwy wlad hyn, sef Prydain a Phrwssia, oeddynt y rhai cyntaf mewn arfau. Buan y cafodd Bonaparte le i gasglu na oddefid iddo, mewn tangnefodd, wisgo y goron, yr hon, mor ddiweddar, a dreisiasai oddi ar ben Louis.
Gwelai yn mharotoadau egniol a helaeth y Cynghreirwyr bod torch dèn i dynu amdani, ac nad oedd namyn grym ei gledd a'i galluogai i barhau yn ben coronawg. Gan hyny nid rhyfedd ei ymdrechiadau llwyddianus yn crynhoi milwyr, ac yn darparu holl angenrheidiau rhyfelgar. Yn mhen ychydig o amser yr oedd ganddo fyddin dra lluosog, yr hon oedd mor ragorol o ran dewrder, dysgyblaeth, a diofrydiad i'w blaenor, ag un fyddin erioed a wisgodd arfau. Yr oedd yn gynwysedig, gan mwyaf, o hen filwyr profiadol, y rhai oedd wedi bod yn gweini dano trwy ystod amrywiol ryfel- dymhorau, ac fel wedi ymgynefino â gwaed a chyflafan. Blaenorid y rhai hyn hefyd gan eu hen gadfridogion, y rhai oeddynt ryfelwyr o'u mebyd, ac fel hen ddwylaw, yn troi at yr unig waith yn yr hwn yr ymddangosent yn eu helfen, ac a'r hwn yn unig y profasent eu hunain yn gyfarwydd. Heblaw hyn oll, yr oedd y fyddin hon wedi ei harfogi yn y modd mwyaf effeithiol; y meirch goreu—mewn gair, yr oedd pob rhan a dosparth wedi eu cyflenwi â phob angenrheidiau, yn y modd mwyaf perffaith; ac ni ddanfonodd Ffraingce erioed yn mlodau ei dyddiau, ragorach byddin i'r maes. Troes allan ei lluosocach, ond erioed ni throes allan ei gwrolach. A phan chwanegom ei bod i gael ei llywio gan un o'r cadfridogion enwocaf yn y byd, yr oedd yn amhosibl i'w wrthwynebwyr beidio a chrynu wrth ystyried y canlyniadau. I wrthsefyll y fyddin hon, penderfynodd y Cynghreirwyr y byddai i'w lluoedd cyfunol gyfarfod â'u gilydd yn yr Iseldiroedd (Netherlands). Fel y crybwyllwyd eisoes, byddinoedd Prydain a Phrwssia oedd y rhai cyntaf i ymgynull, yn cael eu blaenori gan eu henwog Faeslywyddion, Wellington a Blucher. Gwersyllai y Duc Wellington yn Brussels, prif ddinas yr Iseldiroedd; a gwersyllai Blucher yn y pentrefi sydd ar hyd lan yr afonydd Sambre a Mense, sef Charleroi, Namur, Givet, a Liege. Yr oedd y ddwy fyddin, sef Prydain a Phrwssia, o fewn oddeutu 35 milltir i'w gilydd, ac wedi eu trefnu yn y fath fodd ag i fod yn abl i gydweithredu cyn gynted ag y deuai taro ar y naill neu y llall. Yr oedd y gweddill o'r Cynghreirwyr heb ymuno â hwynt, a bychan a feddyliasant, mai cyn i'w hamrywiol luoedd gydgyfarfod, y byddai i'r ymdrech dost a sefydlodd hedd i Ewrop gael ei therfynu heb iddynt hwy gael rhan yn y clod a'r anrhydedd.
GORTHRECHIAD Y PRWSSIAID.
Oherwydd fod magnelau y Prwssiaid wedi eu cyfleu yn y fath fodd nad oedd yn hawdd iddynt eu cludo gyda hwynt, syrthiodd oddeutu 40 o honynt i feddiant y Ffrangcod. Ond fe enciliodd y milwyr yn y fath fodd rheolaidd a threfnus, fel nad allai gwyr meirch y gelynion fenu arnynt. Nid oes dim yn dangos doethineb milwraidd maeslywydd yn fwy, na'i waith yn rheoli enciliad gyda'r fath fedrusrwydd nad all yr erlidwyr gael unrhyw fantais arno. Parhaodd y Prwssiaid eu taith ar hyd y nos, nes dyfod i bentref Wavre. Collodd y Prwssiaid yn y frwydr oddeutu 15,000 o wŷr: ac er nad oedd colled y Ffrangcod yn llawn cymaint, eto rhaid ei bod yn fawr.
Y DUC WELLINGTON YN DERBYN Y NEWYDD.
Y newydd annysgwyliadwy o ymgynulliad lluoedd Ffraingc, a'u hymosodiad, dan eu clodfawr Flaenor, ar y Prwssiaid, a draddodwyd i'r Duc Wellington yn Brussels, y 15fed dydd, yn yr hwyr. Yr oedd y Duc, yn nghyda phrif swyddogion ei fyddin, wedi myned i ddawnsfa (ball) a roddid gan Dduges Richmond i'r Uchgadbeniaid. Daeth y brys-negesydd oddiwrth Blucher, ac a draddododd y llythyrau oedd yn cynwys y newydd i law y Duc Wellington yn yr ystafell ddawns. Buan y dygodd hyn gwmwl ar eu digrifwch a'u llawenydd. Yn hytrach na gwrandaw ar sain cerddorion, rhuad magnelau, adsain udgyrn, a churiad tabyrddau, a glywid mwy yn treiddio dros holl awyrgylch Brussels. Y mae yn amhosibl darlunio y braw a'r cyffro a barodd y fath ymweliad annysgwyliadwy yn y ddinas a'i hamgylchoedd. Yr oedd y milwyr wedi bod yn gwersyllu yno yn awr er ys talm o amser, a wedi dyfod yn hynod o gariadus. Yr oedd eu hymddygiadau hynaws a rheolaidd wedi dwyn mawr serch y dinasyddion, ac edrychid arnynt fel rhai wedi ymgorpholi â hwynt. Nid anfynych y gwelid y milwyr yn meithrin eu plant, yn gwarchod eu haneddau yn eu habsenoldeb, ac ar rai troion ymddiriedid yr Albaniaid yn enwedig â gofal eu nwyddau masnachol. Nid rhyfedd gan hyny iddynt achosi cymaint o bryder, a chael cymaint i gydymdeimlo â hwynt, pan ar droi eu cefnau ar eu dinas, lawer o honynt, yn ol pob argoelion, na ddychwelent iddi byth mwy. Yn ystod eu parotoadau, tra yr oeddynt yn casglu yn nghyd eu hamrywiol angenrheidiau, ceid y dinasyddion gyda hwynt, wedi gadael eu gwelyau yn nyfnder y nos, ar haner gwisgo am danynt, yn canu yn iach iddynt, ac yn traddodi eu goreu fendith ar eu penau. Yr oedd cymysg ofn am eu dyogelwch eu hunain a'u hamddiffynwyr dewrion, a'r perygl oedd yn ymgasglu oddeutu y ddinas, yn gweithredu mor drwm arnynt, fel nas gwyddent yn iawn pa beth i wneyd, na pha le i droi eu hwynebau. Yr oedd wedi dyfod i'w clustiau fod Buonaparte yn bygythio rhoddi eu dinas yn sathrfa ac ysglyfaeth i'w filwyr, os byddai yn fuddugoliaethus, ac y mae llawer o le i ofni fod gormod o wir yn hyn."
Y FYDDIN BRYDEINIG YN TROI ALLAN O BRUSSELS.
Fore yr 16eg y mae yr amrywiol gatrodau yn troi allan o Brussels, yn cael eu blaenori gan eu priodol Gadfridogion. Yn mysg y rhai blaenaf i wynebu y maes, caed dwy gatrawd Albanaidd, y 42ain a'r 92ain. Yn hoyw a llawen yr ymadawent a'r ddinas, gan seinio eu pibroch, a dangos pob arwyddion o ddewrder ac eofndra. Yr oeddynt yn gwneuthur i fyny ran o ddosbarth yr enwog Syr Thomas Picton, yr hwn oedd newydd ddyfod i Brussels y nos o'r blaen o Brydain. Mor fyrbwyll a dirybudd y bu raid i'n byddinoedd dewrion droi allan i gyfarfod â'u gelynion!
Fel hyn yr oedd lluoedd Prydain yn prysuro o Brussels i ymuno â lluoedd y Tywysog Blucher, i gydweithredu âg ef yn erbyn y Ffrangcod, y rhai oeddynt yn awr yn ymosod arno gydag ymroddiad digyffelyb. Yr oedd Buonaparte wedi rhagweled hyn, ac wedi dethol 30,000 o filwyr, a'u hymddiried dan ofal y dewr a'r gwrol Dywysog Ney, un o'i brif gadfridogion. Cyfarfu y rhai mwyaf blaenllaw o luoodd Prydain A'r rhai hyn mewn pentref a elwir Quatre Bras, yr hwn a enwir felly oblegyd fod y ffordd o Charleroi i Brussels yn croesi y ffordd o Nivelles i Namur yn agos i'r pentref, ac yn llunio pedair croesffordd. Yr oedd milwyr Ffraingc yno o flaen y Prydeiniaid. Yr oedd yn amhosibl i holl fyddin y Duc Wellington ddyfod i fyny yn gryno gyda'u gilydd, oherwydd fod iddynt waith parotoi, a bod rhai ohonynt yn gwersyllu yn mhellach n'au gilydd oddiwrth Quatre Bras. Ychydig gatrodau, ac yn enwedig yr Albaniaid, yn gwneuthur i fyny ran o ddosbarth yr enwog a'r dewr Gadfridog Picton, oedd y rhai cyntaf i ddyfod i olwg y gelynion. Nid oeddynt ond megys dyrnaid bychan o wŷr, mewn cymhariaeth i rifedi eu gwrthwynebwyr; er hyn oll, ni rusasant am un mynudyn eu gwrthwynebu, a chynal holl bwys yr ymdrech eu hunain. Rhyfedd yw meddwl i'r dewrion teilwng hyn ataly gelyn yn ei rwysg, nes iddynt gael eu gyfnerthu gan filwyr ereill, y rhai o hyd oedd yn dyfod i fyny o Brussels a'i chyffiniau. Tost a gwaedlyd iawn a fu yr ymdrechiadau y dydd hwn, oherwydd anghyfartalwch ein milwyr ni mewn cymhariaeth a'r Ffrangcod; er hyny safasant eu tir heb encilio trwch y blewyn; a chafodd yr haul, ar ei fachludiad, weled banerau Prydain yn chwyfio uwch ben yr un llanerch ag yr oedd wedi bod yn tywynu arnynt trwy gydol y prydnawn. Ond er iddynt hwy allu dal eu ffordd, yr oedd yn amhosibl iddynt beidio a theimlo mawr anesmwythdra mewn perthynas i ddiweddglo y frwydr rhwng Buonaparte a Blucher, canys yr odddynt ar hyd y dydd yn clywed swn eu magnelau. Yr oedd yr haul wedi codi ar y ddaear fore yr 17eg, pan dderbyniodd y Duc Wellington y newydd gofidus o orthrechiad yr hen wron, a'i fod, ar y pryd, yn encilio. Yr oedd y ddau Gadfridog, sef Blucher a Wellington, wedi cytuno o'r blaen, mai os gorchfygid ef, sef Blucher, y byddai iddo gilio yn ol, i dreflan a elwid Wavre, ac y byddai iddo yntau, sef y Duc Wellington, syrthio yn ol i'r cyfryw sefyllfa ag a'i gwnai yn gyfleus iddynt gydweithredu erbyn y deusi ail daro. Yn unol A'r drefn uchod, enciliodd y Tywysog, i Wavre; ac yn ddioed, wedi derbyn y newydd hyn, gorchymynodd y Duc i'w holl fyddin adael eu sefyllfa bresenol, a myned yn ol tua Brussels. Erbyn oddeutu 11eg o'r gloch, ar fore yr 17eg, yr oedd eu hamrywiol sefyllfaoedd yn Quatre Bras yn wag, a'r holl fyddin ar eu hymdaith, oddieithr ychydig o olosgyrdd, y rhai a drefnid yno er atal y Ffrangcod i ddyfod ar ol y fyddin, i'w haflonyddu ar ei henciliad. Yr oedd hi yn ddiwrnod hynod o wlybyrog, a'r ffyrdd wedi cael eu cafnio gan y llifogydd a'r magnelau, fel yr oedd bron yn ambosibl eu trafaelio, ac yn enwedig i'r gwageni a'r cadgelfi. Wedi taith o ychydig oriau, ac oddeutu saith milldir o bellder, cyrhaeddasant faes nodedig a bythgofiadwy Waterloo. Yna gorchymynodd y Duc i'r holl fyddin orphwyso, gan arwyddo ei fod yn bwriadu gwrthsefyll y gelynion yn y lle hwn. Dywedir fod y Duc, pan oedd yn ymdaith drwy yr Iseldiroedd, ac yn myned heibio y llanerch hon, wedi sylwi arni, a dywedyd, mai os byth y deuai i'w ran ef amddiffyn Brussels, y dewisai y fan hono fel ei sefyllfa filwraidd.