Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Bethel
| ← Rhydywernen | Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl |
Llandderfel |
BETHEL
Yr oedd mwy na deuddeng mlynedd o'r ganrif bresenol wedi myned heibio cyn fod un cynyg wedi ei wneyd i sefydlu moddion crefyddol o un math yn yr ardal hon. Cyrchai dau hen grefyddwr da oddiyma yn rheolaidd i Rhydywernen, sef Sion Edward, Braichdu, a Sion Charles, Caereuchaf, ond nid oeddynt wedi magu digon o wroldeb i gynyg sefydlu addoliad cyson, er gwrthweithio yr arferion annuwiol, a'r chwareuyddiaethau pechadurus oeddynt yn ffynu yn yr ardal. Dywedir fod yma bregethu achlysurol wedi bod. Sonir am Mr Williams, o'r Wern, yn pregethu yn Cwm Cottage, lle yr oedd un Catherine Williams yn byw, a bu John Jones, Hafodfawr, hefyd yn pregethu yn Ty'nyfedw, pan oedd gwr y ty yn sal, ond nid oedd etto un cynyg ymosodol wedi ei wneyd i gymeryd meddiant o'r ardal. Yn y flwyddyn 1813, symudodd un Dafydd Jones, saer, wrth gelfyddyd, o Lanfawr, gerllaw y Bala, i Dy'nyllechwedd i fyw. Nid oedd Dafydd Jones yn proffesu crefydd, ond yr oedd tra yn Llanfawr wedi agor ei dy i gadw Ysgol Sabhothol, ac wedi cael blas ar hyny, ac ar ol symud i Dy'nyllechwedd, yr oedd am barhau i groesawu arch Duw i'w dŷ. Yr oedd un Edward Williams yn byw y drws nesaf iddo yn Ty'nyllechwedd, ac yr oedd yntau hefyd, er nad oedd yn proffesu crefydd, yn barod i agor ei dy i'r Ysgol Sabbothol. Gwnaeth y ddau hyn gais at Sion Edward a Sion Charles am iddynt hwy ymgymeryd a'r gorchwyl, a'r hyn y cydsyniasant yn ddinag. Aeth Dafydd Jones o gylch y tai i hysbysu y cynhelid ysgol y Sabboth canlynol, a daeth deuddeg yn nghyd y Sabboth cyntaf, erbyn yr ail Sabboth yr oedd y nifer yn ddau cymaint, a chynyddodd yn fuan i bedwar ugain, fel mai prin yr oedd digon o le yn y ddau dy i'r rhai a ddeuai yn nghyd. Sion Edward oedd yr arolygwr, a'i fab, John Jones, Bethel wedi hyny, oedd yr ysgrifenydd, a'r athrawon cyntaf oeddynt Sion Charles, Humphrey Thomas, Evan Evans, a Rowland Jones. Yn fuan wedi cychwyniad yr ysgol yn Ty'nyllechwedd, daeth Mr Michael Jones, yn weinidog i Lanuwchllyn a Rhydywernen, felly yr oedd efe gyda'r achos yma o'i gychwyniad. Derbyniwyd amryw o'r ardal yma yn Rhydywernen, fel ffrwyth yr Ysgol Sabbothol, ac yn eu plith y ddau deulu yn Ty'nyllechwedd, y rhai a agorasant eu drysau iddi. Ar ol mwy na dwy flynedd o lafur heb fod yn ofer, meddyliasant am gael capel yn yr ardal, a llwyddwyd i gael tir gan John Jones, Ty'nyddol, Llandderfel, a chyflwynwyd ef i ymddiriedolwyr, Ionawr, 1816, y rhai oeddynt Meistri Michael Jones, John Lewis, David Morgan, John Roberts, James Davies, William Williams, Robert Everett, a Peter Griffith. Y rhai fu ffyddlonaf i godi y capel oedd Sion Edward, Sion Charles, Sion Vychan, a Sion Jones. Mae ein hysbysydd yn rhoddi eu henwau i ni yn y ffurf yna, a dywed fod careg ysgwar ar wyneb capel Bethel ac enwau y pedwar arni. Daeth Mr Moses Ellis yma i gadw ysgol yn fuan ar ol agoriad y capel, a byddai yn pregethu yn achlysurol yn y naill fan neu y llall, er cynorthwyo Mr Jones. Ennillodd yr achos yma dir yn gyflym, a chyfnewidiwyd agwedd foesol yr ardal i raddau dymunol. Yn mis Mai, 1826, daeth Mr Hugh Pugh yma i gadw ysgol, ac yn mis Gorphenaf, y flwyddyn ganlynol, urddwyd ef i fod yn gydweinidog a Mr Michael Jones, yn y lleoedd islaw y Bala. Ymddiriedodd Mr Jones ofal yr eglwysi hyn yn hollol i Mr Pugh, er ar yr un pryd ystyrient Mr Jones hefyd yn weinidog iddynt. Athraw doeth a synwyrol a fu Mr Pugh yma am un-mlynedd-ar-ddeg. Gwreiddiodd yr aelodau dan ei ofal yn dda yn egwyddorion crefydd, ac yn enwedig addysgodd yr ieuengctyd yn drwyadl yn seiliau eu Hymneillduaeth, a'u hawliau fel Ymneillduwyr. Mae llawer yn y wlad yma hyd heddyw yn cydnabod eu bod yn ddyledus i Mr Pugh, am roddi cyfeiriad priodol i'w meddyliau yn y pyngciau hyn. Yn Mai, 1837, symudodd Mr Pugh i Mostyn, Sir Fflint, lle y treuliodd weddill ei oes, ac yn yr adeg yma rhoddodd Mr Jones hefyd i fyny ofal yr eglwysi hyn, gan eu hanog i ddewis rhyw wr ieuangc cymhwys i fod yn weinidog iddynt eu hunain, ond parhaodd i ddyfod yma yn gyson bob mis, ac yn fynych yn amlach na hyny. Yn y flwyddyn 1840, bu yma adfywiad grymus ar grefydd, ac ychwanegwyd cryn nifer at yr eglwys. Yn y flwyddyn 1843, wedi symudiad Mr Jones i'r Bala, ail ymgymerodd a gofal yr eglwys hon, yn gystal a Llandderfel, a Soar, a pharhaodd ofalu am y lle hyd ei farwolaeth. Mewn rhyw ystyr yr oedd Mr Jones yn weinidog i'r eglwys hon o'i sefydliad yn Llanuwchllyn hyd ei farwolaeth, er ddarfod iddo ar adegau ymryddhau oddiwrthi hi yn rhanol, ond trwy ei oes edrychai arnynt fel pobl ei ofal, ac edrychent hwythau arno yntau fel eu hathraw a'u bugail. Bu yr eglwysi yn y rhanbarth yma yn ffyddlon iddo yn yr holl dymhestloedd a'i cyfarfu, ac y mae perarogl ei goffadwriaeth yn aros yn y wlad, ac fe erys dros genedlaethau. Yn nechreu y flwyddyn 1855 y daeth Mr Michael D. Jones yma o Bwlchnewydd, Sir Gaerfyrddin, i fod yn olynydd i'w hybarch dad fel athraw yr athrofa, a gweinidog yr eglwysi hyn. Cynhaliwyd cyfarfod ei sefydliad yma Gorphenaf 6ed, 1855. Pregethwyd gan Meistri Joseph Evans, Capel Sion; T. Davies, Llandeilo; D.C. Jones, Abergwyli; J. Roberts, Rhuthin; Ismael Jones, Rhos; W. Roberts, Penybontfawr; W. Roberts, Pentrefoelas, ac eraill; choffeir am y cyfarfod fel un dan arddeliad nodedig. Profodd yr eglwys yma adfywiad lled rymus yn y flwyddyn 1860, a chynyddodd yr aelodau nes bod yn fwy na thriugain; and oblegid symudiadau a marwolaethau, nid yw yn awr ond tua deugain o rifedi. Nid yw y cylch ond cyfyng, na'r boblogaeth ond tenau, ond y mae yma eglwys fechan ddeallgar a heddychol, a pharha Mr Jones i lafurio yma gyda chymeradwyaeth mawr. Gweinyddwyd swydd diacon yma yn gyntaf gan Sion Edward, Braichdu. Treuliodd oes hir gyda chrefydd, ac yr oedd yn ddyn cywir a ffyddlon, ond fod ei dymer braidd yn chwerw. Bu farw Hydref. 31ain, 1851, yn 88 oed, a chladdwyd of wrth gapel Bethel. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan ei weinidog, y diweddar Mr Michael Jones, a chan ei wyr Mr John Jones, yn awr o Langiwc, Morganwg. Bu David Davies, Caere, a John Jones, Bethel, yn gyd-swyddogion yma, ac y mac eu ffyddlondeb hwythau hefyd mewn coffa ger bron Duw,
Codwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon:-
William Jones. Urddwyd ef yn Mhwllheli, a symudodd oddiyno i Glynarthen, Sir Aberteifi, lle y bu farw, a daw hanes yno dan ein sylw.
Robert Ellis. Dechreuodd ef a William Jones bregethu yr un adeg. Urddwyd ef yn Rhoslan, ac y mae yn awr yn y Brithdir, a hyderwn fod llawer flynyddoedd etto yn ol iddo.
John Parry. Addysgwyd ef yn athrofa y Drefnewydd. Urddwyd ef yn Machynlleth, a gwelir cofnodiad byr am dano yn nglyn a hanes yr eglwys hono.
Cadwaladr Jones. Bu yn athrofa y Bala. Urddwyd ef yn Nhanygrisiau, ac y mae yn awr yn America.
Yn yr eglwys yma y magwyd John Jones, Llangiwc, ond yn Llanrhaiadr-yn-mochnant y dechreuodd bregethu, megis y gwelir yn hanes yr eglwys hono.