Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Ebenezer, Sirhowy

← Saron, Penycae

Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl

Horeb, Tontyrbel →

EBENEZER, SIRHOWY.

Yn un o gyrau plwyf Llangynidr, o fewn ychydig latheni i'r fan yr ymgyferfydd dwy afon fechan y rhai a ymdreiglant rhwng terfynau Brycheiniog a Mynwy, y saif y capel hwn. Ond er fod yr addoldy yn swydd Frycheiniog, y mae y rhan luosocaf o'r addolwyr yn byw yn swydd Fynwy, ac y mae yr eglwys, er amser ei sefydliad wedi bod yn nghymundeb eglwysi Annibynol Mynwy, yr hyn a ystyrir yn rheswm digonol dros roddi hanes yr eglwys hon mewn cysylltiad a hanes eglwysi Annibynol y swydd hono.

Lle dinod oedd Sirhowy yn nechreu y ganrif bresenol. Nid oedd ei enw ar leni daearyddol y deyrnas, ac nid oedd crybwylliad am dano yn nghroniclau yr Eglwys Gristionogol. Dyfroedd grisialaidd Nantmelyn a Blaenycwm, a Nantybwch a gerddent rhwng y bryniau yn eu purdeb morwynig. Nid oedd awyr iach y mynyddoedd wedi ei lygru gan fwg a tharth a drygsawr y gwaith haiarn. Perarogl grug y mynydd a'r eithin mân a farchogai awel bur y boreu. Nid oedd chwibaniad y gerbydres wedi tori ar dawelwch oesol yr ardal lonydd, ac nid oedd y creigiau etto wedi eu dysgu i ateb lleisiau aflafar y melinau ar agerbeirianau. Nid oedd un llef na dadwrdd trwy yr holl fangre, namyn llef y bugail yn galw ar ei gi,

"A rhyw ddadwrdd pell o'r gorlan,"
"Swn y praidd yn curo eu cyrn."

Ychydig a drwg" fel dyddiau blynyddau einioes y patriarch Jacob, oedd trigolion yr ardal yn yr amser hwnw. Syml oedd eu bwyd, gwladaidd oedd eu dillad, garw oedd eu moesau, mynyddig oedd eu tai, a chul oedd eu crefydd. Yr oedd cyfoeth yr ardal yn guddiedig, ac nid ar y wyneb. Nid gwlad gwenith a haidd ydyw, ond gwlad yr hon y mae eu cherrig yn haiarn, ac o'i mynyddoedd y cloddir glo,-offer gwareiddiad y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Y mae yr ardal wedi newid ei gwedd yn hollol er diwedd y ganrif o'r blaen. Gorchuddir y dolydd gan domenau o ludw, a'r bryniau gan falurion y cloddfeydd-cofadeiladau diaddurn cenedlaeth ar ol cenedlaeth o feibion llafur. Y mae dwy gledrffordd enwog yn cyfarfod a'u gilydd yn y lle hwn, ac y mae Nantybwch—llwybrau yr hwn oedd beryglus i'w cerdded heb lusernau-wedi ei ddyrchafu i gymdeithas Charing Cross ac Euston Square, ar dudalenau Bradshaw's Railway Guide.

Gyda chynydd y gwaith cynyddodd rhifedi yr Annibynwyr yn y lle, y rhai a aent i addoli i Saron, Tredegar. Yr oedd rhai o aelodau mwyaf gweithgar yr eglwys hono yn byw yn Sirhowy, a Nantybwch, a Heol-ycoach, fel ei gelwid y pryd hwnw. Buwyd yn cadw ysgol Sabbothol, a chyfarfodydd gweddio o dy i dy, am flynyddoedd cyn adeiladu capel na sefydlu eglwys yn y lle. Cefnogid yr ymdrechion hyn yn wresog a chalonog gan Mr. H. Jones, Tredegar, doniau a hawddgarwch yr hwn a fu yn foddion i enill sylw a serch llawer o'r trigolion at yr Annibynwyr. 'n y flwyddyn 1837, yr adeiladwyd capel Ebenezer, ac agorwyd ef Hydref 10fed a'r 11eg; ac ar yr achlysur gweinyddodd Meistri T. Rees, Craigybargod; B. Owen, Soar; J. Hughes, Bethania; D. Owen, Tref-fechan; J. Thomas, Adulam; D. Jones, Aber; J. T. Jones, Merthyr; E. Rowlands, Pontypool; W. Watkins, Rhymni; E. Davies, Aber; a J. Ridge, Cendl; a chorffolwyd eglwys gref yno yn fuan gan Mr. H. Jones, yr hwn am dymor a ofalai am dani, mewn cysylltiad a Saron, Tredegar. Nid oedd gan y cyfeillion hyn gynllun clir yn y dechreu. Lle bychan, heb orielau, i gynal ysgol Sabbothol, a chyfarfodydd gweddio a fwriadent wneyd ar y cyntaf. Ond, yr oedd y gwaith yn fwy na'r gweithwyr, ac arweiniwyd y deilliaid ar hyd ffordd nid adnabuent. Yn lled fuan wedi corffoliad yr eglwys, penderfynodd y frawdoliaeth yn Saron mai buddiol fyddai iddynt hwy gael gweinidogaeth Mr. Jones yn hollol iddynt eu hunain. Teimlai y cyfeillion yn Sirhowy yn dra anfoddlon i hyn, oblegyd yr oeddynt yn mawr hoffi eu gweinidog; ac heblaw hyny, yr oedd baich trwm o ddyled ar gapel newydd Ebenezer, ac yr oedd rhyw ddealltwriaeth ar y cyntaf fod cysylltiad rhwng y ddwy eglwys i barhau hyd nes y byddai y ddyled wedi ei llwyr dalu. Rhoddwyd llythyr ysgar yn rhy fuan o lawer i eglwys ieuangc yn Nghymru, ond credwn i'r ysgariaeth fod yn lles i eglwys Ebenezer, canys taflwyd hi ar ei hadnoddau ei hun, a dysgodd gerdded yn Annibynol heb nawdd a chynorthwy y fam-eglwys.

Yn y flwyddyn 1839, rhoddodd yr eglwys hon alwad i Mr. Richard Jones, yr hwn a fuasai yn weinidog yn y Bala. Llafuriodd Mr. Jones yn egniol a didor yn y lle hyd fis Mai, 1846, pryd y symudodd i gapel Gartside-street Manchester. Mabwysiadodd Mr. Jones gynllun effeithiol er cadw gwyliadwriaeth fanol dros yr holl aelodau. Rhanodd yr eglwys yn ddosbarthau, a gosododd arolygwr ar bob dosbarth. Ar foreu y Sul, wythnos cyn y cymundeb, cydgyfarfyddai yr arolygwyr, pryd y rhoddent gyfrif o'u dosbarthau i'w gweinidog; ac ar nos Sul y cymundeb yn y gyfeillach eglwysig, crybwyllent enwau y rhai nad oeddynt yn y cymundeb yn y boreu, yn nghyd a'r achos o'u habsenoldeb. Llafuriwyd yn ddiwyd yn y tymor hwn i ddyrchafu yr Ysgol Sabbothol, ac i leihau dyled y capel. Blynyddoedd cynhyrfus yn y byd a'r eglwysi oedd blynyddoedd arosiad Mr. Jones yn Sirhowy. Yn ystod yr amser hwnw y cododd y Siartiaid ar fryniau Gwent, ac yr aethant yn lluoedd arfog ar nos Sul i Gasnewyddar-wysg, gyda bwriad sicr i ddinystrio y dref, a dymchwelyd llywodraeth henafol Prydain Fawr. Yn nghamlas y gwaith, a'r dwfr hyd yr ên, yr ymguddiai gweinidog Ebenezer y noson ryfedd hono. Yn fuan wedi hyny, ymranodd yr eglwys, ac aeth nifer o'r aelodau allan, a buont am fwy na blwyddyn yn cynal moddion mewn lle arall. Ond yn ffodus, yn lle codi capel iddynt eu hunain, dychwelasant i Ebenezer-eu hen gartref. Yn y flwyddyn 1843, methodd cwmni Pencae a Sirhowy, arosodd y gwaith, ac ofnid y byddai i'r eglwys gael ei gwasgaru. Ond yn fuan prynwyd y lle gan gwmni Coalbrook Dale, ac aeth pethau rhagddynt fel cynt. Gwrthwynebodd Mr. Jones y Siartiaid yn benderfynol, cyfarfyddodd a gwrthwynebiadau, ond cefnogid ef yn ffyddlon gan ei gyfeillion a'i edmygwyr, y rhai a deimlent yn hiraethlon ar ei ol, pan symudodd i Manchester.

Yn fuan wedi ymadawiad Mr. Jones, penderfynodd yr eglwys na roddent alwad i weinidog unrhyw eglwys, nac ychwaith i un oedd wedi bod mewn gweinidogaeth, ond yr edrychent allan am wr ieuangc o un o'r colegau. Argraffwyd y penderfyniad yn nghyhoeddiadau yr enwad, a bu yn dipyn o dramgwydd i frodyr tyner eu teimladau. Yn mis Tachwedd 1846, ar ol ychydig o brawf, rhoddodd yr eglwys alwad i Mr. Noah Stephens, myfyriwr yn ngholeg Aberhonddu. Mae y drefna arferwyd yn amgylchiad hwn yn deilwng o goffadwriaeth. Rhoddasid rhybudd digonol o'r amcan yn flaenorol, gyda chymelliad taer i'r holl eglwys i ddyfod y nghyd ar nos y Sabboth hwnw, a gwahoddasid Mr. Stephenson, Nantyglo, un o weinidogion mwyaf pwyllog a phrofiadol y cyfundeb—i bregethu, ac i fod yn dyst o'r hyn a benderfynid. Darllenwyd yr alwad gan Daniel Jones, y diacon henaf yn yr eglwys, gofynwyd gan y frawdoliaeth arwyddo gydsyniad trwy sefyll ar eu traed, anfonwyd dau o'r diaconiaid trwy y ty i gael gweled a oedd rhywrai yn eistedd, a phan welwyd nad oedd cymaint ag un yn groes, arwyddwyd yr alwad yn enw ac yn ngwydd yr eglwys gan y diaconiaid, ac yn ddiweddaf oll gan Mr. Stephenson, Nantyglo, fel llygaid dyst o'r hyn a wnaed.

Cynnaliwyd cyfarfod urddiad Mr. Stephens ar y Mawrth a'r Mercher olaf yn Rhagfyr, 1846, yn y drefn ganlynol:—Am 2 o'r gloch ddydd Mercher, dechreuwyd gan Mr. W. Davies, Seion, Rhymni; a phregethwyd gan Mr. E. Roberts, Cwmafon; Mr. Ll. R. Powell, Hanover; a Mr. W. Williams, Hirwaun. Am 6, dechreuwyd gan Mr. T. Roberts, Llanuwchllyn; a phregethodd Mr. T. Griffiths, Blaenafon; Mr. B. Owens, Merthyr; a Mr. J. Stephens, Brychgoed. Am 7, boreu dydd Mercher, cynnaliwyd cyfarfod gweddio, ac annerchwyd y cyfeillion yn fyr gan Mr. J. Davies, Llanelli; a Mr. W. Williams, Hirwaun. Am haner awr wedi naw, darllenwyd a gweddiwyd gan Mr. W. Williams, Adulam, Tredegar. Traddodwyd y gynaraeth gan Mr. J. Stephens, Brychgoed; derbyniwyd y gyffes ffydd gan Mr. T. Jeffreys, Penycae; gweddiwyd yr urdd-weddi gan Mr. J. Ridge, Cendl; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. E. Davies, athraw yn ngholeg Aberhonddu; ac i'r eglwys gan Mr. L. Powell, Caerdydd. Am haner awr wedi dau, dechreuwyd gan Mr. S. Phillips, myfyriwr yn ngholeg Aberhonddu; a phregethodd Mr. W. Edwards, Aberdare; Mr. J. D. Williams, o goleg Homerton (yn Saesonaeg); a Mr. T. Rees, Siloa, Llanelli. Am 6, dechreuodd Mr. J. Evans, myfyriwr yn ngholeg Aberhonddu, a phregethodd Mr. T. Jones, Llangattwg; Mr. T. Roberts, Llanuwchllyn; a Mr. D. Stephens, Llanfairclydogau.

Ymosododd Mr. Stephens o ddifrif ar y gwaith o symud ymaith ddyled y capel, aeth i gasglu i'r ogofau a'r pyllau glo, ac o dy i dy yn Sirhowy a Thredegar; llwyddodd i gael cydweithrediad yn y gynnulleidfa, ac yn fuan symudwyd y baich yn hollol, a chynaliwyd cyfarfod i gydlawenhau. Adgyweiriwyd y capel oddifewn ac oddiallan, ond talwyd yr holl dreuliau yn llawen. Cynyddodd yr eglwys mewn rhifedi, a gweithgarwch, a dylanwad, a chyfranai yn haelionus at gynaliaeth yr achos gartref, a lledaeniad yr Efengyl dros y byd. Yn niwedd 1846, a dechreu 1847, bendithiwyd yr eglwys ag adfywiad, a derbyniwyd llawer o'r gwrandawyr i'w chymundeb, yr hyn a fu yn nerth a chalondid i'r gweinidog ieuangc yn nechreuad ei weinidogaeth. Ychwanegwyd dros 200 at rifedi yr eglwys trwy y diwygiad grymus a gafwyd yn y flwyddyn 1849. Derbyniwyd 140 ar unwaith yn mis Hydref y flwyddyn hono. Yn ngwanwyn 1859, derbyniodd Mr. Stephens alwad unfrydol oddiwrth eglwys Bethel, Liverpool; a chyn ei hateb, rhoddodd rybudd i eglwys Ebenezer o'i fwriad i symud yn mhen tri mis. Yn y cyfamser, torodd allan ddiwygiad crefyddol, a daeth ugeiniau i'r gyfeillach. Gwaith caled i weinidog oedd ymadael a phobl a'i carai yn fawr, ac a fawr gerid ganddo, ar amser o'r fath yma. Bu cysylltiad Mr. Stephens ag eglwys Ebenezer yn gysur iddo ef ac i bobl ei ofal. Y peth mwyaf, a'r unig beth o bwys a wnaeth ef i gyffroi eu gwg a'u hanfoddlonrwydd, oedd symud oddiwrthynt i Liverpool.

Wedi ymadawiad Mr. Stephens, bu yr eglwys am rai blynyddau heb weinidog; ond yn y flwyddyn 1862, rhoddasant alwad i Mr. John Davies, aelod gwreiddiol o Bethel, Llansamlet, ac a addysgwyd yn athrofeydd y Bala ac Aberhonddu. Urddwyd Mr. Davies Mehefin 23ain a'r 24ain, 1862, ac yn yr Annibynwr am y flwyddyn hono, tudalen 189, ceir yr hanes fel y canlyn:—"Am 6 y dydd cyntaf, dechreuodd y Parch. J. M. Davies, Tabor, a phregethodd y Parchn. Thomas, Glandwr; a Rees, Abertawe. Am 10, yr ail ddydd, dechreuodd y Parch. R. Griffiths, Cefn, a phregethodd Proffesor Roberts, Coleg Aberhonddu, ar natur eglwys. Holwyd y gofyniadau gan y Parch. J. Rees, Canaan; gweddiwyd am fendith ar yr undeb gan y Parch. T. Jeffreys, Penycae; pregethwyd i'r gweinidog gan y Proffesor Morris, Aberhonddu; ac i'r eglwys gan y Parch. N. Stephens, Liverpool. Am 2, dechreuodd y Parch. D. Thomas, Llangynidr; a phregethodd y Parchn. Stephens, Brychgoed; a Davies, New Inn, Am 6, dechreuodd y Parch. J. Evans, Craigybargod; a phregethodd y Parchn. N. Stephens, a Watkins, Llangattwg. Yr oedd oddeutu chwech ar hugain o weinidogion yn bresenol, a rhyw ddeuddeg o fyfyrwyr Coleg Aberhonddu."

Llafuriodd Mr. Davies yma hyd y flwyddyn 1866, pan y derbyniodd alwad oddiwrth yr eglwys Gymreig yn yr Amwythig, ac y symudodd yno, lle y mae yn awr yn anwyl a pharchus gan bobl ei ofal. Enillodd Mr. Davies barch yr eglwys yn Sirhowy, ar gyfrif ei gymeriad pur a'i ysbryd crefyddol; ac y mae ei enw yn berarogl yn yr ardal.

Yn y flwyddyn 1867, aeth yr eglwys yn nghyd ag ad-drefnu a helaethu eu capel, ond pan yr oeddynt ar ganol y gwaith cymerodd y lle dân, fel y dyryswyd eu cynlluniau, a chostiodd y golled iddynt yn agos i 400p. Dan yr amgylchiadau hyny, yn lle ymollwng yn ngwyneb y golled, penderfynodd yr eglwys i wneyd y capel oll o newydd yn eangach a helaethach na'u bwriad ar y cyntaf, fel y mae yn awr yn un o'r addoldai harddaf yn y wlad, ac agorwyd ef y flwyddyn ganlynol. Mae yr eglwys yn awr newydd roddi galwad i Mr. D. E. Jones, M.A., myfyriwr o Brifysgol Glasgow, i fod yn weinidog iddi; a chynelir cyfarfodydd ei urddiad y 1af a'r 2il o Awst nesaf (1870). Gobeithio fod oes hir o ddefnyddioldeb yn aros Mr. Jones yn eglwys barchus Sirhowy.

Yr oedd yn yr eglwys hon, o'i dechreuad, wyr rhagorol yn mhlith y brodyr. Tywysog, a gwr mawr yn Israel, oedd Daniel Jones. Yr oedd yn enedigol o blwyf Llansamlet, ond yn Saron, Tredegar, y derbyniwyd ef yn aelod, gan Mr. R. Morris. Yr oedd yn llenor, a bardd, yn nodedig o ddeallus yn yr ysgrythyrau, ac yn ddiacon mwy gweithgar na'r cyffredin. Bu farw yn mis Mawrth 1848, yn y 57 mlwydd o'i oed. Edward James, brodor o blwyf Llanover, a enillodd iddo ei hun radd dda fel diacon yn yr eglwys hon. Mab tangnefedd ydoedd, ac y mae ei goffadwriaeth yn fendigedig. Brodor o'r un ardal ag ef oedd Thomas Huskin, brawd William Huskin, un o aelodau gwreiddiol Saron, Tredegar. Dyn cynil yn mhob ystyr oedd Thomas Huskin, ond yn ei gyfraniadau at grefydd. Yr oedd ganddo fawr ofal calon am yr achos goreu, ac yr oedd yn awyddus i weled y gweinidog uwchlaw pryder ac ofnau am bethau y bywyd hwn. Yr oedd ef yn un o'r diaconiaid ffyddlonaf a welsom erioed. Ni byddai hanes eglwys Ebenezer yn llawn heb enw Thomas Rees, yr hwn a'i gwasanaethodd am flynyddoedd fel ysgrifenydd ffyddlon a gofalus. Ac nid yn fuan yr anghofir Evan Evans yn Sirhowy a'r ardaloedd o amgylch. Gwr ymadroddus, cadarn yn yr ysgrythyrau oedd hwn. Puritan o ran tymer a barn. Yr oedd yn hyfrydwch ei glywed yn gweddio, ac os byddai y bregeth yn ei foddio, yr oedd cael golwg ar ei lygaid deallus a phrydferth yn nerth i galon y pregethwr. Ganwyd ef yn Cilcenin, symudodd i Grughy wel i weithio, ac yn Llangattwg y derbyniwyd ef yn aelod eglwysig ar ddiwedd yr oedfa yn yr hon yr argyhoeddwyd ef. Gostyngodd ar ei luniau a gweddiodd yn gyhoeddus am faddeuant, ac fel gweddiwr nodedig yr adwaenid ef hyd ddiwedd ei yrfa ar y ddaear.

Cafodd eglwys Ebenezer yr anrhydedd o godi amryw bregethwyr, a'u cynnorthwyo i gael addysg gymwys i'w swydd bwysig.

William Jones, India, yw y cyntaf a ddaw dan ein sylw; a chan iddo gyrhaedd safle mor uchel ar y maes cenhadol; a chael ei gymeryd ymaith mor annisgwyliadwy yn nghanol ei ddefnyddioldeb, gwyddom y bydd yn dda gan ein darllenwyr oll gael cofnodiad helaeth o hono. Buasai yn dda genym allu rhoddi dyddiad ei enedigaeth a manylion ei febyd; ond methasom a dyfod o hyd iddynt. Os deuwn o hyd iddynt, rhoddwn hwynt yn nglyn a Llanwryn, lle y magwyd ef. Yn y Tyst Cymreig, am y trydydd o Fehefin, 1870, ymddangosodd yr ysgrif ganlynol, ar y Cymro disglaer, a'r Cenhadwr enwog hwn, wedi ei hysgrifenu gan y gweinidog a gafodd yr anrhydedd o roddi iddo ddeheulaw cymdeithas; ac nis gallwn wneyd yn well na'i gosod yn llawn yma:

"Nis gallwn byth ddarlunio y teimladau a lanwodd ein mynwes pan gawsom y newydd galarus ac annysgwyliadwy fod William Jones, o India, wedi marw o'r rheumatic fever, yn Singrowli, maes ei lafur. Prin y gallem sylweddu ei fod wedi marw, a gobeithiem yn erbyn gobaith ei fod etto yn fyw. Nid ydym yn gwybod dim o'r manylion, heblaw mai byr gystudd a gafodd; ac ofnwn fod y lle a'r amgylchiadau yn y rhai y terfynodd ei yrfa anrhydeddus ar y ddaear, y fath, fel nad oedd yn bosibl iddo gael nemawr ymgeledd. Ond er na chafodd gymorth meddygon i liniaru ei boenau, er na chafodd fanteision cymwys i un mewn nychdod a gwendid, er nad oedd llaw dyner mam, neu briod, neu blentyn yn agos wlychu ei wefus ar wely marwolaeth, y mae yn ddiogel genym i'r Arglwydd Iesu fod yn ffyddlon i'w addewid, trwy ddyfod ato a gwasanaethu arno.

"Ganwyd Mr. Jones yn Llanwryn, yn agos i Fachynlleth. Bu farw ei fam pan oedd ef yn dra ieuangc; ac nid ydym yn gwybod fod ganddo un adgof am yr hon a'i hymddygodd. Ni chafodd fanteision ysgol o gwbl pan yn blentyn, a bu raid iddo droi allan pan yn ieuangc iawn, a gweithio yn galed am ei fara beunyddiol. Yr oedd yn hysbys iddo ef a'i frawd, yr hwn oedd hynach nag ef, fod iddynt geraint yn byw yn un o weithfeydd Swydd Fynwy. Diangodd y ddau ryw noson o gaethiwed Llanwryn, gan droi eu hwynebau tua bryniau Gwent, ac yn Sirhowy, lle yr oedd eu hewythr Edward Jones, y gwnaethant eu trigfa, ac yno, yn y pwll glo, y buont yn gweithio am rai blynyddau.

"Ar nos Sul-y Sul olaf yn y flwyddyn 1846, a'r nos Sul cyn cyfarfod ein hurddiad yn Ebenezer, Sirhowy, yr oeddym yn pregethu ar Dalu yr Addunedau '-testyn y clywsom Mr. Breese, Caerfyrddin, yn pregethu arno flynyddau cyn hyny, yn Salem, Taliares, a'r bregeth mewn cysylltiad à chymhelliadau ein ceraint, a fu yn foddion i'n perswadio i broffesu crefydd Crist. Arosodd amryw ar ol yn y gyfeillach

yn Ebenezer, Sirhowy; ac yn eu plith William Jones. Noson i'w chofio oedd y noson hono ganddo ef a ninnau. Clywsom ef flynyddoedd wedi hyny yn dyweyd ei brofiad am yr oedfa; ofnai bob munud tua diwedd yr oedfa rhag i ni orphen, gan nad oedd wedi penderfynu beth i'w wneyd. Modd bynag, enillodd gras y fuddugoliaeth, ac y mae yn ddiameu genym fod ef yn y nefoedd yn cydganmol gras Duw â llawer o hen frodyr a chwiorydd y rhai a'i croesawent y noson hono i gymdeithas y saint.

"O hyny allan gwrandawai yr efengyl yn siriol, cynyddai mewn gras, a gwybodaeth, a doniau cyhoeddus, fel y cymhellwyd ef gan y gweinidog a'r eglwys i ddechreu pregethu. Dechreuodd bregethu ar yr un noson a'i gyfaill Mr. William Edwards, yr hwn sydd yn weinidog cymeradwy yn Kilsby. Yn gyd-ddinasyddion a'r saint, ac yn deulu Duw,' oeddynt eiriau ei destyn cyntaf. Yr oedd y pregethwr, a'r bregeth, a'r traddodiad yn naturiol, a syml, a dirodres, a llawer ar ddiwedd yr oedfa yn gofyn, Beth fydd y bachgen hwn?' Profodd ei hun yn aelod ffyddlon cyn dechreu pregethu. Llanwodd y cylch yr oedd ynddo, cyn meddwl am fyned i gylch eangach.

"Yn fuan ar ol dechreu pregethu derbyniwyd ein cyfaill ieuangc i athrofa y Bala, ac aeth oddiyno i athrofa Aberhonddu, lle y bu am dair blynedd. Yr oedd yn fyfyriwr difrifol a diwyd, ac yr oedd ei ddylanwad ar ei gydfyfyrwyr yn rymus a llesol. Yn ystod y flwyddyn ddiweddaf y bu yn Aberhonddu, matriculatiodd yn Mhrif Ysgol Llundain, yr hyn oedd yn glod mawr i un heb gael dim ysgol yn moreu ei oes. Bu am dymor byr yn yr athrofa Genhadol, yn Bedford, ac ar y 10fed o Chwefror, 1858, ordeiniwyd ef yn Sirhowy, i fyned yn Genhadwr i India, i'r hwn le y dilynwyd ef gan ddymuniadau goreu pawb a'i hadwaenai. Hwyliodd allan ar yr 20fed o Chwefror, ac am y flwyddyn gyntaf wedi myned yno bu yn llenwi cylch pwysig Dr. Mullens, fel gweinidog cynulleidfa Saesonaeg. Ymsefydlodd yn Mirzapore, yn Mawrth, 1860. Awst 1af, 1863, bu farw Mrs. Jones, yn Benares, gan ei adael ef a'i eneth fechan yn amddifaid. Dechreuodd Mr. Jones ei waith yn ei faes newydd yn Singrowli, Rhagfyr, 1864, a cheir yn Adroddiadau Cenhadol 1864-65, hanes ei lafur a'i ymdrechion. Dychwelodd i Loegr ar ymweliad, a glaniodd yma Mai 9fed, 1867, a bu am flwyddyn a haner yn tramwy yn ein mysg gan bregethu teyrnas Dduw.' Ac ni bu ymweliad yr un Cenhadwr erioed yn fwy llwyddianus i ddyrchafu y Genhadaeth yn ngolwg ein cydwladwyr. Cychwynodd yn ei ol am faes ei lafur, ar yr hwn yr oedd ei holl galon, Rhagfyr 10fed, 1868; a cheir yn y Cronicl Cenhadol am Gorphenaf, 1869, a Mai, 1870, engreifftiau o ffrwyth ei lafur. Darllenwyd ei lythyrau yn ein colofnau gyda hyfrydwch a boddineb gan filoedd. Fel y dywedai yn ei lythyr diweddaf, yr oedd yn dyoddef oddiwith anhwyldeb, a bu farw y 25ain o fis Ebrill diweddaf. Yr oedd Mr. Lambert, cenhadwr yn Mirzapore, wedi myned ato y dydd cyn ei farwolaeth.

"Yr oedd ein cyfaill anwyl a hoff wedi ei gynysgaeddu a chymwysdera cenhadol i raddau nodedig o helaeth. Yr oedd yn deall yr efengyl yn dd yn gallu ymgyfaddasu at bob gwaith, ac ymgymhwyso at bob cylch. N. oedd na rhodres na gwag ogoniant yn perthyn iddo. Yr oedd ei lygad, fe y dywedai Hiraethog, wedi ei wneyd i edrych yn llygaid teigrod, ond yr oedd yn syml a diniwed fel plentyn. Pan ddaeth adref o India er adfywiad ei iechyd, talodd ymweliad ag America, yn benaf er mwyn cael gweled ei dad a'i berthynasau, y rhai a ymfudasant yno. Yr ydym yn ei gofio yn cychwyn, ac yn ei gofio yn dychwelyd mor ddidwrw a phe buasai wedi bod am dro yn Machynlleth neu Sirhowy; ond wrth siarad ag ef am America, yr oedd yn gadael argraff ar ein meddwl ei fod wedi deall y wlad yn hollol yn ei rhagoriaethau a'i diffygion. Yn Nghyfarfod Blynyddol Cymdeithas Genhadol Llundain, yn Exeter Hall, dwy flynedd yn ol, traddododd un o'r areithiau cenhadol goreu a draddodwyd yn Llundain erioed-taniodd Exeter Hall, ac ar ddiwedd y cyfarfod yr oedd yn ymddyddan a nifer o Gymry mor ddirodres, fel y dywedai cyfaill craffus wrthym, a phe na buasai dim neillduol wedi bod. Mae yn gof genym ei fod yn ein ty ar noson gyntaf Sasiwn y Methodistiaid yn Liverpool, pan ddaeth un o flaenoriaid capel Prince's Road atom i ddymuno arnom fyned i ddechreu yr oedfa, nad oedd ganddynt neb i wneyd. Yr oedd yn rhaid i ni fyned i le arall yn ol ymrwymiad blaenorol. Gosodwyd yr achos o flaen Mr. Jones, a phan ddeallodd fod cyfyngder, aeth heb betruso gyda y blaenor i ddechreu y moddion, er ei fod dan angenrheidrwydd ar y pryd i wisgo slipper yn lle esgid, oblegid ei fod wedi cael niwed ar ei droed.

"Yr oedd Mr. Jones yn ysgolhaig cywir, yn feddyliwr cryf, yn sylwedydd craff, yn siaradwr hyawdl, ac yn weithiwr difefl. Trwy ei symudiad collodd Cymdeithas Genhadol Llundain un o'i chenhadon goreu; collodd India un o'i chyfeillion ffyddlonaf, a chollodd Cymru un o'i meibion anwylaf. Dysgodd Mr. Jones Saesonaeg, yr ieithoedd clasurol, a thair o ieithoedd yr India, heb anghofio y Gymraeg, a gwnaeth wasanaeth gwerthfawr i'r achos cenhadol trwy ei areithiau a'i ohebiaethau Cymreig. Cychwynodd mewn amgylchiadau isel, ymwthiodd trwy anhawsderau i ddefnyddioldeb ac enwogrwydd, a gorphenodd ei yrfa cyn ei fod yn ddeugain mlwydd oed. Bydded amddiffyn Rhagluniaeth dros ei anwyl a'i unig blentyn, yr hon sydd heb dad na mam, bendith y nefoedd a fyddo ar eglwys Ebenezer, Sirhowy, am ei gynnorthwyo a llaw haelionus, a disgyned deuparth o'i ysbryd cenhadol ar wyr ieuainge ein hysgolion Sabbothol. Dydd hyr a gafodd ein hanwyl frawd, ond gweithiodd yn ddiwyd, a rhyngodd bodd yn ngolwg ei Arglwydd i'w alw yn gynar oddiwrth ei waith at ei wobr. Llawer gwaith y bu yn dda genym weled gwyneb siriol ein hanwyl frawd. Trwm iawn ydyw meddwl na chawn weled ei wedd na chlywed ei lais mwyach yn Liverpool, nac ar fryniau Gwent, ond yr ydym yn gobeithio y cawn gyfarfod ar fryniau Caersalem, pryd y daw 'troion yr yrfa yn felus i lanw ein bryd.'"

Mae Mr. Thomas Evans, cenhadwr i'r Bedyddwyr yn India, wedi ysgrifenu llythyr i Seren Cymru am Mehefin 17eg, 1870, ar yr achlysur o farwolaeth Mr. William Jones; a chan fod ynddo gofnodion o'i ddyddiau diweddaf, rhoddwn ddyfyniadau o hono yma, y rhai a ddangosant ei lwyr ymroddiad i'r gwaith. Mewn cyfeiriad at ymddyddan a fu rhyngddynt ar ol ei ddychweliad o Loegr, dywed Mr. Evans:

"Pan y gwelais i ef yma ar ol ei ddychweliad o Brydain, gofynais iddo, Jones paham na ddaethoch a gwraig allan gyda chwi? Byddech lawer mwy dedwydd a defnyddiol.' Gwir,' ebe efe, ond beth am fy nhrigfan yn yr anial yn Duddhi? Pa fodd y gallwn geisio gan ddynes fyned gyda mi i'r fath le anwaraidd? Nid oes yno na meddyg, na phobwr, na siopwr. Carwn yn fawr briodi; ond ni allwn roddi fyny fy ngwaith er mwyn hyny, ac ni allwn geisio gan unrhyw ferch o Brydain i dd'od efo mi i anial dir Singrowli.' Yn awr, cofied y darllenydd, nad oedd un rhwymau, ond rhwymau moesol, a rhwymau cariad, ar William Jones i fyned yr ail waith i le a fu yn agos a'i ladd o'r blaen; a phan y gofynais iddo, A raid i chwi fyned Jones?' 'Rhaid,' atebai, rhaid i mi fyned, canys nid aiff un cenhadwr arall allan i'r lle. Mae yn rhy ddrwg i eraill; ond y mae yn ddigon da i mi. Mae fy nghalon yno, ac âf yn enw Iesu at fy ngwaith.' At ei waith i'r anial yr aeth, a llafuriodd yno am tua pymtheg mis, pryd y clafychodd eilwaith. Bu yn glaf am tua chwech wythnos, ac ar ei wely am bedwar diwrnod ar ddeg. Ar y 17eg o Ebrill, gwnaeth ymdrech i dd'od i orsaf Mirzapore, ond methodd a chael pobl i'w gario gan' milldir o ffordd drwy ganol y tigers a'r anial.

"Dydd Llun, y 18fed o Ebrill, galwodd am y pregethwr brodorol, Peter Elias, a dywedodd, 'Peter, mae fy ngwaith i ar ben; mae fy Meistr yn fy ngalw i adref, ac yn awr byddwch ffyddlawn, byddwch lafurus, byddwch wych; yr wyf fi yn myned i'r wlad well.' Ar hyn, dechreuodd P. Elias wylo. 'Peidiwch wylo,' meddai Jones, 'dylech yn hytrach lawenhau fod fy Meistr yn galw am danaf, ac fod ty fy Nhad gerllaw i mi.' Yna galwodd am y pregethwr arall, a dywedodd yr un peth wrtho yntau. 'Ewch,' ebai, 'i'r bazaar, galwch holl bobl y lle yma, i mi am y tro diweddaf gael siarad a hwynt am Iesu.' Yn mhen ychydig ar ol hyn, collodd ei synwyrau, ac aeth waeth waeth. Dydd Gwener, yr 22ain o Ebrill, cyrhaeddodd cenhadwr o Mirzapore, yno, wedi clywed fod Jones yn wael iawn. Pan y daeth Mr. Lambert, y cenhadwr, i'r ty, cododd Jones o'i wely, a chafodd ei synwyrau yn ol am oddeutu chwarter awr. Yr oedd yn wir dda ganddo weled Mr. Lambert, a dywedodd:—'O Lambert, I am so glad to see you. I knew you would have come if you were able; I am better now, and will try and sit up with you. But I have not long to be here; my work is done, and I am going home.' Collodd ei allu i feddwl drachefn, a dywed Mr. Lambert, ei fod yn ymddangos mewn ymdrech galed hyd tua deg o'r gloch nos Sadwrn, pan y dywedodd, 'Do you hear that singing? Is it not very sweet? Oh! how sweet.' Yna dechreuodd ganu yn Gymraeg, a chanodd hymnau Cymreig heb aros am 24 awr, hyny yw, hyd 10 nos Sul, pan yr oedd yn ymddangos yn isel iawn. Ehedodd yr enaid at y Duw a'i rhoes, dydd Llun, y 25ain; ac y mae ei lwch yn awr yn gorwedd yn mhlith y bobl, er mwyn pa rai yr aberthodd ei fywyd. Nid oes dadl na chyfyd torf fawr o eneidiau i'r lán o fedd pechod fel ffrwyth llafur yr anwyl a'r gwrol William Jones. Dywedai Mr. Lambert wrthyf y dydd arall, 'We have no such man as Jones in our Mission, and I do not know how his place can be filled up.'"

Nid oes achos i ni ychwanegu fod teimlad hiraethlon ar ol William Jones yn mysg ei holl gydnabyddion; a chydnebydd cyfarwyddwyr y Gymdeithas Genhadol eu bod yn ei symudiad annisgwyliadwy, wedi colli un o'r cenhadon goreu a anfonwyd allan o Loegr erioed. Mae colli y fath un yn nghanol ei ddefnyddioldeb, yn un o'r pethau nas gallwn e hesbonio yr awrhon; ac ar yr un pryd yr ydym yn ymdawelu am y caw "wybod ar ol hyn."

William Edwards. Dechreuodd ef bregethu yr un noson a Williar Jones. Aeth i athrofa Caerfyrddin, ac wedi treulio ei amser yno, urddwyd ef yn sir Benfro, ac y mae yn awr yn Kilsby.

John Griffiths. Dechreuodd bregethu yma, ac wedi bod yn athrofau y Bala ac Aberhonddu, a urddwyd yn Glantaf, Morganwg, lle y mae yn aros hyd yr awr hon.

John Silin Jones. Genedigol o Lansilin, sir Ddinbych, ond yma y dechreuodd bregethu, ac y mae yn awr yn fyfyriwr yn athrofa Caerfyrddin.

Gan fod y tri gweinidog a fu yn yr eglwys barchus hon eto yn fyw; arbedir ni rhag ysgrifenu Cofnodion Bywgraffyddol o honynt; a gobeithiwn na bydd angen gwneyd am yr un o honynt am lawer o flynyddau eto.