Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog/Rhosgadfan

← Hyfrydle

Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog gan William Hobley

Brynrhos →

RHOSGADFAN.^[1]

CYCHWYNNWYD yr ysgol Sul yma oddeutu 1840 yng Nghae'r gris, tŷ annedd yn ymyl yr addoldy presennol. Cangen ydoedd o ysgol Rhostryfan, a gofelid am dani gan John Williams Fachgoch a John Williams Ty'nrhosgadfan, dau o flaenoriaid Rhostryfan. Ymhen rhai blynyddoedd, oblegid amgylchiadau teuluaidd, gorfu ei rhoi i fyny.

Adeiladwyd ysgoldy yma yn 1861, yn cynnwys lle i gant of bobl. Pris y tir, £19. Ysgol yn unig a geid yma ar y cychwyn. Yn fuan, pa fodd bynnag, ceid pregeth hefyd yn y prynhawn o Rostryfan, trefniant a barhaodd hyd 1877. Nodir y rhai hyn fel y rhai fu'n gofalu yn fwyaf neilltuol am yr ysgol: John Owen. Brynbugeiliaid, Robert Jones Bryngro, O. Roberts Brynffynnon, William Jones Llwyncelyn, Owen Griffith Brongadfan. Bu John Owen farw, Ebrill 1875, wedi profi ei hunan yn was da a ffyddlon. (Gweler crybwylliadau am dano ef ynglyn â hanes eglwys Rhostryfan).

Yn yr haf, 1876, yr adeiladwyd y capel presennol, ar draul o £850. Ebrill 8, 1877, y traddodwyd y bregeth gyntaf ynddo, gan y Parch T. Gwynedd Roberts. Agorwyd ef yn ffurfiol, Mehefin 12, 1877, pryd y pregethwyd gan y Parchn. John Pritchard Amlwch, G. Roberts Carneddi, a W. Jones Felinheli.

Sefydlwyd yr eglwys nos Iau, Medi 13, 1877. Ymunodd â'r eglwys y noswaith honno 66 o hen aelodau Horeb, ac yn eu mysg un o'r blaenoriaid, sef Robert Jones Bryngro. Ymgymerodd Mr. Gwynedd Roberts â'r fugeiliaeth o'r cychwyn. Dewiswyd hefyd. yn flaenoriaid ar sefydliad yr eglwys: O. Roberts Brynffynnon, William Jones Llwyncelyn, Owen Prichard Gaerddu, yn ychwanegol at Robert Jones.

Fe ddywedir ddarfod i Fethodistiaeth golli lliaws o bobl yn y cyfnod cyn sefydlu yr eglwys, gan yr elai y teuluoedd a ddeuai i'r ardal o'r newydd yn fynych at yr Anibynwyr i Hermon, Moeltryfan, oherwydd pellter y ffordd i Horeb. Rhif yr eglwys ar ddiwedd 1877, 78; rhif y plant, 54; rhif yr athrawon, 18, athrawesau, 3, ysgolheigion, 117, cyfanrif yr ysgol, 138; gosodid 160 o eisteddleoedd allan o'r 250 y cyfrifid a ddaliai'r capel; gwrandawyr, 177; cyfartaledd prin eisteddle yn y chwarter, 6c.; y ddyled, £404; y casgl at y weinidogaeth, £10 12s. 7g. (am y gyfran o'r flwyddyn er y sefydliad).

Byrr fel yma yw adroddiad ymwelwyr Canmlwyddiant yr Ysgol Sul (1885): "Nid oes yma ystafell i'r plant, ac felly llafurir gyda hwy dan anfantais. Ceid y dosbarthiadau wedi eu trefnu yn ganmoladwy. Carasem weled mwy o awydd ac ymdrech i ddeall yr hyn a ddarllennir."

Mai 29, 1890, dewiswyd yn flaenoriaid, R. Williams Fachgoch, W. Williams Gorffwysfa, E. Lloyd Griffith Brongadfan. Yn Hydref y dechreuodd R. W. Jones Llys Ifor bregethu.

Ionawr 31, 1893, y bu farw Owen Griffith Brongadfan. Gwr parod i gyflawni'r gorchwyl distadlaf gyda wyneb siriol. Efe a ofalai am agor y capel a'i oleuo o'r cychwyn hyd ddiwedd ei oes. Yr oedd hynny yn ffynonnell cysur iddo ar wely angeu. Dywedai yno yr hoffai fyw er mwyn cael cyflawni'r un goruchwylion eto. Holwr plant swynol. Gwlith ar ei weddi gyhoeddus. Ei annedd yn gartref pregethwyr. Ymhoffai mewn dangos caredigrwydd iddynt ac mewn ymddiddan â hwy. Fis cyn marw cafodd weledigaeth ar y gogoniant nefol, y fath na cheisiai mo'i hadrodd, ond a adawai ei hol arno yn nieithrwch ei wedd dranoeth. Ar brynhawn Sul y cipiwyd ef ymaith yn swn y mawl yn y capel cyfagos ar derfyn y gwasanaeth. (Goleuad, 1894, t. 153).

Ionawr 1, 1894, rhoes y Parch. T. Gwynedd Roberts ofal yr eglwys hon a Rhostryfan i fyny. Yr un mis y dechreuodd John W. Jones Hafod y rhos bregethu. Y flwyddyn hon sicrhawyd darn o'r comin am £5 10s.

Parhaodd swyddogaeth yr eglwys heb yr un bwlch am ddeunaw mlynedd, heb gyfrif ymadawiad y bugail ychydig dros flwyddyn a hanner yn gynt. Y cyntaf a alwyd ymaith oedd William Jones Llwyncelyn, tad y Parch. R. W. Jones Dinas Mawddwy, yr hwn fu farw Awst 14, 1895, yn 71 oed, ac yn un o'r blaenoriaid cyntaf yma. Brodor o Leyn ydoedd ef. Buasai yng ngwasanaeth Hugh Hughes Gellidara a John Owen Ty'n llwyn pan yn ieuanc, a chyfeiriai weithiau at y fantais a gawsai yn y gwasanaeth hwnnw. Athraw ffyddlon am lawer blwyddyn. Cydnabyddiaeth nodedig â'r Hen Destament yn ei gymhwyso yn fawr i'r cylch hwn. Ni phallai yn ei ddyddordeb yn yr eglwys yn ystod misoedd o lesgedd tua diwedd ei oes, ac ni phallai ychwaith mewn gweddi drosti y pryd hwnnw.

Ebrill, 1896, rhoddwyd galwad i'r Parch. J. O. Williams. Dechreuodd ar ei lafur yn nechre 1897.

Mawrth 4, 1897, bu farw Robert Jones, yn 76 oed, ac yn flaenor yma o'r cychwyn, a chyn hynny yn Horeb er 1874. Brodor o'r fro hon, ac yma y treuliodd bron yr oll o'i oes. Hynodrwydd. ynddo yn llanc, fel yn ei frodyr. Glasynys ydoedd un ohonynt. Y Parch. Robert Owen a roes gyfeiriad iddo. Cymerai ef gydag ef i gynnal cyfarfodydd dirwestol yn yr ardaloedd oddiamgylch. Daeth yn amlwg fel siaradwr y pryd hwnnw. Dyma fel y dywed Mr. Gwynedd Roberts am dano: "Yr oedd yntau, fel ei frodyr, yn fardd lled dda. Cyfansoddodd gryn lawer o ddarnau, yn enwedig ar Ddirwest. Yn amser y Washington Club, neu y Clwb Du, fel ei gelwid weithiau, cyhoeddwyd casgliad o ganiadau dan yr enw Y Tlws Dirwestol, y rhai genid gydag afiaeth brwd drwy'r wlad. Yn y casgliad hwnnw yr oedd rhai caniadau o eiddo R. Jones,— 'Robyn Ddu o Arfon,' fel ei gelwid; ac yr wyf yn tybied fod cymaint rhagoriaeth yn rhai R. Jones ag unrhyw rai yn y llyfr. Parhaodd yn ddirwestwr aiddgar drwy ei oes, ac yn areithiwr dirwestol gwerthfawr. Yr oedd ei gydnabyddiaeth â'r Ysgrythyrau yn bur eithriadol. Dyma un esiampl. Mewn seiat yn Rhostryfan, cyn sefydlu eglwys yn Rhosgadfan, ymddiddan yr oeddid y noswaith honno â chwiorydd ieuainc, a rhai yn lled afrwydd i ddweyd dim. Gofynnid i un ohonynt o'r diwedd, ymha ran o'r Beibl y darllennai hi yn yr ysgol y Sul cynt? Atebodd hithau mai yn Efengyl Ioan, a'i bod yn tybied mai yn y bedwaredd bennod arddeg. Gofynnwyd ar ol hynny am beth y mae'r bennod honno yn sôn? Nid oedd hi yn cofio dim am hynny. Gwedi dwyn yr ymddiddan ar y llawr i ben, gofynnwyd i un neu ddau o'r blaenoriaid ddweyd gair. Dywedodd R. Jones fod yn syn ganddo glywed y chwaer ieuanc yn dweyd nad oedd hi'n cofio dim o'r bedwaredd arddeg o Ioan, yn enwedig gan ei bod yn darllen y bennod mor ddiweddar a'r Sul. 'Er na fum i,' meddai, 'yn darllen mo'r bennod yn ddiweddar, mi fedrwn ddweyd beth sydd ynddi. 'Rydwi'n meddwl y medrwn. i ddweyd, o ran hynny, be' sy ym mhob un o benodau Ioan, er na fuom i yn darllen dim yn benodol o Ioan ers tro.' Yna rhoes grynodeb byrr, clir a chywir o benodau Ioan hyd y bedwaredd arddeg, nes y synai pawb yn y lle, ac yr oedd yn ddigon eglur i ni y gallasai fyned ymlaen oni buasai ei bod yn amser dibennu y cyfarfod. Mawrhae yr ysgol Sul. Yr oedd ei holl galon a'i holl gydwybod yn ei gwaith. Nid oedd athraw ffyddlonach na gwell yn yr ardaloedd. Am flynyddoedd lawer, dosbarth o chwiorydd oedd dan ei ofal, ac amryw ohonynt yn eang eu gwybodaeth ysgrythyrol, ac yn addfed iawn eu profiad ysbrydol. Am rai blynyddoedd bu cynifer a phedair arddeg o chwiorydd yn aelodau o'i ddosbarth, a'r oll ohonynt yn gwisgo bob ei spectol,—golygfa go led nodedig. Ac ni fynnai yr un ohonynt golli yr ysgol er dim, am fod y dosbarth a'i waith mor gymeradwy ganddynt. Yr oedd efe yn adnabyddus drwy'r cylch fel un o'r "colofnau." Bu yn llywydd Cyfarfod Ysgol Dosbarth Uwchgwyrfai. Nid oedd neb a elwid i lefaru mewn Cyfarfod Ysgol yn fwy cymeradwy a phoblogaidd na Robert Jones. Edrychid ymlaen gydag awch am gyfarchiad ganddo ef. Yr oedd yn berchen llawer o fedr i roi cynghor priodol mewn cyfarfod eglwysig, ac i'w roi mewn ffurf hawdd i'w gofio, ac i'w roi yn afaelgar. Gwasanaethed un esiampl. Daeth yn orfod disgyblaeth eglwysig ar un o'r cyfeillion ieuanc rywbryd oherwydd diffyg gwyliadwriaeth. Yn y seiat ag yr oedd achos y gwr ieuanc gerbron, meddai Robert Jones wrtho, 'Gwylia di, o hyn allan; gwylia o hyd, a phaid eto a mynd yn agos i'r lle syrthiesti rwan. Mi dorais i 'nghoes flynyddoedd yn ol, fel y gwyddochi. Mi gefais godwm ar garreg lithrig sydd yn y llwybr acw. Y mae ol y codwm arna'i eto. 'Rydw'i dipyn yn gloff hyd heno. Ydechi'n meddwl 'mod i wedi rhoi 'nhroed ar y garreg honno wedyn? Naddo, byth! Naddo,—mi fydda'i'n mynd rownd y garreg lithrig fyth ar ol y codwm. Gwylia dithe'r garreg lithrig, 'machgen i. Gwyliwch, a gweddiwch fel nad eloch i brofedigaeth.' Ar un adeg yn arbennig yr wyf yn cofio am dano yn gosod arbenigrwydd ar "wirionedd oddifewn,"—crefydd yn egwyddor oddifewn, ac nid yn dibynnu ar amgylchiadau oddiallan. Yna rhoes ddisgrifiad o'r stêmer a'r llong hwyliau. Adgofiai y stêmer gyntaf welodd pobl Rhosgadfan yn croesi Bau Caernarvon, a disgrifiai fel yr oeddynt yn ceisio dyfalu beth ydoedd,—ai llong ar dân oedd hi? Sut bynnag, ymlaen yr elai y llestr, gan fwrw allan golofn o fwg. Adgofiai am y rhai ymfudent i'r America yn nyddieu'r llongau hwyliau. Yr holl baratoi lluniaeth, a phethau eraill, ar gyfer y fordaith; a neb yn meddwl cychwyn ar y fath daith heb wneud ei ewyllys cyn cychwyn. Byddai'r fordaith yn parhau am wythnosau o leiaf, ac weithiau, â'r gwynt yn erbyn, parhae am fisoedd,—a'r rowlio fyddai yn y Bau o Bisci, a phrofiadau eraill! 'Ond nid fel yna y mae hi yn ein dyddiau ni. Mae'r stemars mawr yma yn croesi mewn wythnos, a llai. Pan fydd y teid yn erbyn, a'r gwynt yn groes, mae'r stêmer yn mynd yn i blaen er y cwbl yngrym y gallu oddifewn. A synnwn i ddim, bob yn dipyn, na ddaw'r llestri yma sydd â'r fath allu oddifewn ganddyn nhw, i groesi'r Atlantig yma yn gynt eto,—yn ddigon cyflym fel y gall pregethwr o Rosgadfan fynd am gyhoeddiad Saboth i New York, dychwelyd ar ol y Saboth, a hwylio tuag yno erbyn y Sul drachefn, ac wedi cael digon o amser gartre i wneud. pregeth newydd! Gallu cryf ydyw'r gallu oddifewn. Yr unig grefydd ddeil ei thir ydyw crefydd sydd mewn egwyddor yn y galon. Daw ryw wynt a theid croes i rwystro pob crefydd arall. Yr oedd Robert Jones yn nodedig o gyflawn ac yn nodedig o barod." Dyna ddisgrifiad ei hen weinidog ohono. Yr oedd ei ymddanghosiad a'i oslef yn fanteisiol iddo, a'i ddull yn ddawnus, yn gyfryw fel yr oedd y pethau a draethid ganddo yn cael eu gosod allan yn y dull mwyaf effeithiol. Yr oedd yn gryn fyfyriwr o'r Beibl. Gallai osod allan bynciau athrawiaethol mewn gwedd ymarferol. Danghosai yn fynych barodrwydd i lefaru heb baratoad uniongyrchol. Medr i ddwyn ymlaen y cyfarfodydd eglwysig mewn modd buddiol ac adeiladol. Pethau sychion gan eraill yn ymddangos ganddo ef yn iraidd gan wlith ffansi, ac yn rhoi allan arogledd y boreuddydd. Yr oedd llewyrch dawn Glasynys arno yntau; ac heblaw dawn, difrifwch hefyd. Traddododd y cynghor i'r blaenoriaid yng Nghyfarfod Misol Horeb, Llanfairfechan, gydag afiaeth a gwir ddylanwad. Arweinydd a thad ydoedd ef.

Awst 5, 1898, bu farw y gweinidog. Ganwyd ef yn ardal Capel Uchaf, Clynnog, Mawrth 1, 1868. Ymroes i lafur fel efrydydd yn wyneb llesgedd corff. Dioddefodd lawer o gystudd yn ddirwgnach. Dywedai ei feddyg am dano, "Dyna fachgen nad oedd neb yn ameu dim ar ei grefydd." Ysgrifennu yn ei ddyddlyfr, "Edrych i'r bedd cyn edrych i wyneb temtasiynau." Cafwyd y pennill hwn. ymhlith ei bapyrau:

Ffarwel, bellach, bob cystuddiau,
A'r holl boenau yn y byd ;
Yn y bedd y caf orffwyso,
Gwedi eu gado oll i gyd;
Daw fy Mhrynwr ar ryw foreu
Eto i agor barrau'r bedd,
Mae Cyfamod heb ei dorri,
Caf gyfodi ar ei wedd.

(Drysorfa, 1901, t. 88; Blwyddiadur, 1900, t. 186).

Ar ddiwedd ei nodiadau fe wna Mr. Gwynedd Roberts sylw fel yma: "Dyddiau hyfryd iawn oedd dyddiau blynyddoedd cyntaf eglwys Rhosgadfan. Mewn eglwys o'i nifer, ni welais gynifer o golofnau seiat brofiad erioed. Yr oedd cael profiad yn beth hawdd iawn yno. Ni welais ychwaith yr oedfa fore Sul yn cael ei phresenoli yn well, os cystal, drwy'r blynyddoedd ag yn Rhosgadfan."

Rhif yr eglwys yn 1900, 126.

Nodiadau

1. Ysgrif o'r lle. Nodiadau y Parch. T. Gwynedd Roberts.