Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Bryncrug

← Bwlch

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal

Llwyngwril →

BRYNCRUG.

Safle Bryncrug ydyw dwy filldir o Lanegryn, dwy filldir o Dowyn, a phump o Abergynolwyn. Mae yr enw yn dra phriodol ar y lle—yn ol Dr. Owen Pughe, Bryn-y-Twmpath, ac yn ol dywediad yr hybarch Lewis Morris, Bryn-y-Crwth. Mae y pentref yn sefyll ar wastadedd, wrth odreu bryn hirgrwn, sydd yn cyfodi megis yn nghanol dyffryn Towyn, gan guddio Abergynolwyn o'r golwg y tucefn i'w dalcen gogleddol. Mewn cysylltiad â chrefydd, Bryncrug oedd y lle enwocaf am yr 20 mlynedd cyntaf o ddechreuad yr achos yn y Dosbarth. Dyma lle y cafodd crefydd y cartref cyntaf. Yr oedd yma gapel lawer o flynyddoedd o flaen un lle arall, ond y Bwlch unig. Yma yr oedd John Jones, Penyparc, yn byw, am yr hwn y ceir hanes helaeth mewn penod arall. Yr oedd gwr o'r enw Owen Pugh wedi adeiladu ychydig o dai yn y pentref. Yn un o'r rhai hyn yr oedd gwraig weddw yn byw, a elwid Betti Sion. Yn ei thŷ hi, debygid, y cynhelid y pregethu gyntaf yn y lle. Ryw foreu Sabbath yr oedd cyhoeddiad gŵr dieithr o'r Deheudir yma i bregethu. Yr oedd yn ŵr poblogaidd, ac yr oedd y si wedi myned am dano o amgylch yr ardal, a mwy nag arfer o bobl wedi dyfod i wrando. Penderfynwyd cynal yr odfa yn y cae wrth dalcen y tŷ. A thua chanol y moddion canfyddid dyn yn cerdded o amgylch, ac yn llusgo ysgadenyn coch wrth linyn. Yn ebrwydd, wele ddyn arall yn dyfod, sef helsman y boneddwr a drigai o fewn milldir i'r pentref, a haid o gŵn hela gydag ef, ac yn canu y corn yn arwydd i'r cŵn i ddechreu udo. Ond ni estynodd yr un o'r cŵn ei dafod, yr hyn oedd yn dra rhyfedd. Clywodd y gŵr boneddig am y digwyddiad, a galwodd gydag Owen Pugh, sef perchenog y tai oedd wedi eu hadeiladu ar brydles ar ei dir ef, a gofynodd iddo paham yr oedd yn caniatau i'w denantes i dderbyn y penaugryniaid i'w thŷ? Ei ateb oedd ei fod wedi cael benthyg arian i'w hadeiladu gan un oedd yn ffafriol i Ymneillduaeth. "Tyr'd a'r weithred i mi," meddai, "a rhoddaf arian i ti i dalu iddo." Felly fu. Collodd y gŵr feddiant o'r lle mewn canlyniad.

Dywedai Owen William, Towyn, yr hen bregethwr—ag yntau, y pryd hwnw, yn ei hen ddyddiau—yr hyn a ganlyn wrth Griffith Pugh, Berthlwyd, pan yn myned o'r capel ar fore Sabbath i Gwyddelfynydd i giniawa:— "Y fan hon, wrth y tŷ hwn, y clywais i y bregeth gynta' erioed. Yr oedd genyf feddwl uchel am bregethwyr y pryd hwnw, er nad oeddwn wedi clywed yr un erioed ond trwy hanes. Yr oeddwn yn fachgen pur ddrwg, ac mi 'roeddwn yn meddwl y byddent yn gwybod fy hanes, ac yn datguddio hyny ar goedd, a thrwy hyny ymguddiais yn nghysgod hen ŵr o'r enw Arthur Pugh, a dyna oedd pwnc y bregeth, sef traethu am wybodaeth y Brenin mawr. 'Fe wyr Duw,' meddai y pregethwr, rifedi gwallt dŷ ben di.' 'Wel,' ebe Arthur Pugh, yr hen ŵr yr oeddwn yn llechu yn ei gysgod, mae yn rhaid ei fod yn un ciwt iawn i wneyd hyny, beth bynag.'" Yr oedd Owen William tua chwech neu saith oed; cymerodd yr odfa hon le felly yn y flwyddyn 1790 neu 1791.

Adrodda Lewis Morris yn ei Adgofion, yr hanesyn canlynol a gymerodd le yn yr un llecyn, y flwyddyn hon, neu flwyddyn neu ddwy yn ddilynol iddi:— "Digwyddodd tro nodedig pan yr oeddwn ar un nos Sabbath yn pregethu yn Bryncrug, yn nhŷ gwraig weddw, o'r enw Betti Sion. Daeth hen wraig o'r gymydogaeth at y tŷ, ac a'm rhegodd am fy mod yn pregethu, a hi a regodd y bobl hefyd am eu bod yn gwrando arnaf. Ond yn y fan, yn nghanol ei chynddaredd, tarawyd hi yn fud; ni ddywedodd air byth mwyach; a hi a fu farw ymhen ychydig o ddyddiau!" Ac ychwanega Lewis Morris, "Yr oedd amgylchiad fel hyn yn creu arswyd mawr ar bobl y wlad, ac yn peri iddynt feddwl fod Duw y nefoedd yn amddiffyn pregethu, ac yn pleidio pobl y grefydd."

Nid oedd tŷ bychan y weddw dlawd hon yn lle manteisiol i gario yr achos ymlaen. Nid oes sicrwydd, ychwaith, fod yma eglwys eto wedi ei ffurfio. Y tebyg ydyw mai cadw odfa yn unig y byddai pregethwyr dieithr yn nhŷ yr hen wraig. Pregethwyr dieithr yn dyfod heibio ar dro bron yn unig fyddai y pregethwyr yr amser yma; nid oedd eto ond dau neu dri wedi dechreu pregethu yn yr oll o Orllewin Meirionydd. Modd bynag, fel y crybwyllwyd, collwyd y tŷ trwy gyfrwysdra dichellddrwg y boneddwr erlidgar. Feallai mai y lle cyntaf yr aed iddo i bregethu wedi hyn oedd Penyparc. Dywedir yn Methodistiaeth Cymru fod tŷ yn Bryncrug wedi cael ei ddirwyo i 20p., am fod pregethu ynddo yn 1795. Ond nid ydym wedi cael allan pa dŷ oedd hwn. Tua'r amser y collwyd tŷ Betti Sion y daeth John Jones, Penyparc, adref o'r ysgol, o'r Amwythig, ac y symudwyd yr achos i Penyparc. Yr oedd y pregethu, a'r moddion eraill, yn cael eu cadw yn y tŷ neu yr ysgubor yno. Cafodd John Jones ei eni yn Berthlwyd Bach, a symudodd ei rieni i Benyparc i fyw, a chymerwyd ganddynt Benyparc a Brynglas Bach ar brydles, am "rent isel," ebe G. Pugh, Berthlwyd. Mae yn ddiameu fod y brydles wedi ei chael cyn fod dechreu pregethu yn yr ardal. Yr hen bregethwr Lewis Morris, yn ysgrifenu oddeutu 1810, a ddywed: "Mr. Lewis Jones, o Benyparc, hefyd, yn more pregethu yn yr ardal, a agorodd ei ddrws i arch Duw; ac y mae ei fab, Mr. John Jones, yr un modd, yn llafurus a ffyddlawn hyd heddyw, fel gweithiwr medrus gydag amrywiol ranau o achos Iesu Grist." Yr ydym fel hyn yn gweled fod amgylchiadau wedi bod yn ffafriol i achos y Methodistiaid yn Bryncrug, o'r cychwyn cyntaf. Yr oedd teulu Penyparc yn deulu cyfrifol. Yr oedd gŵr y tŷ yn tueddu i fod yn grefyddol yn more crefydd yn yr ardal, ac yn "agor ei ddrws i arch Duw." Yr oedd ei fab, John Jones, yn ŵr ieuane o 21 i 24 oed y pryd hwn, wedi cael ysgol uwch na'r cyffredin, ac yn rhagori hefyd mewn talent. Nid yw yn wybyddus pa un a oedd wedi ymuno â chrefydd pan y daeth adref o'r ysgol o'r Amwythig. Yn ol tystiolaeth Edward Williams, Towyn, yr oedd yn cydgynal moddion â'r crefyddwyr cyntaf, oddeutu 1792, pan oedd y cyfarfod eglwysig yn cael ei gynal bob yn ail yn Towyn a Phenyparc. Yr ydym hefyd yn cael hanes y Parch. Owen Jones, y Gelli, pan oedd yn saith oed, yn yr ysgol gyda John Jones, ac felly yr oedd ef yn cadw yr ysgol beth bynag mor fore â'r flwyddyn 1794. Crybwyllir yn Methodistiaeth Cymru iddo orfod rhoddi yr ysgol i fyny am flwyddyn trwy orthrwm y boneddwr erlidgar, ac mai yn nhŷ un o'r crefyddwyr yn Nhowyn y bu yn ei chadw y flwyddyn hono. Pa fodd yr oedd hyn yn bod, a chan ei dad brydles ar Benypare? Fe fu J. J. yn cadw yr ysgol i ddechreu yn Rhydyronen, pentref bychan o fewn dau ergyd careg Benyparc. Digon tebyg mai y pryd hwn y gorfu iddo symud i Dowyn. Pa fodd bynag, am y rheswm fod gan y teulu brydles ar dŷ a thir Penyparc, yr oeddynt yn gallu rhoddi cymaint o gefnogaeth i grefydd, ac yno y bu yr achos yn cartrefu hyd nes yr adeiladwyd capel Bryncrug.

Dioddefodd yr eglwys hon lawer oddiwrth erledigaeth, gan fod safle yr ardal mor agos i gadarnle erlidiwr creulawn yr amseroedd hyn. Un o'r rhai a "erlidiwyd o achos cyfiawnder" yma oedd Mr. Foulkes, Machynlleth. Bu ef byw yn Machynlleth am dros ddeuddeng mlynedd ar ol symud yno o'r Bala, a'r deuddeng mlynedd hyny oedd y tymor mwyaf erlidgar ar grefydd a fu rhwng y Ddwy Afon. Adroddir amdano yn cael ei daflu i'r afon, ychydig uwchlaw y bont sydd yn nghanol pentref Bryncrug, a llusgwyd ef i fyny yr afon gan ddynion aflywodraethus a dibarch i ddynoliaeth a chrefydd. Yr oedd Mr. Foulkes yn foneddwr ymhob ystyr, yn meddu natur dda, yn llawn o deimlad crefyddol, ac awydd angerddol ynddo i wneuthur lles i'w gyd ddynion, er iddo dderbyn yr anmharch mwyaf oddiar eu llaw. Canmolai yr erlidwyr pan oeddynt ar y weithred o'i lusgo i fyny yr afon, a dywedai wrthynt yn y modd tyneraf, "Da mhlant bach i, da mhlant bach i; yr ydych yn gwneyd gwaith da iawn, yr ydych yn gwneyd gwaith da iawn." Trwy y dull tyner hwn y medrodd ddyfod allan o'u gafael. Bwriadai ddyfod yno wedi hyn, a bwriadai yr erlidwyr ei lusgo trwy yr afon drachefn, ond aeth Mr. Griffith Evans, Dolaugwyn, i Fachynlleth o bwrpas i'w berswadio i beidio dyfod yno, gan y gwyddai fod yno y fath gynlluniau am wneuthur niwed iddo. Yr oedd gwraig Mr. Evans, Dolaugwyn, sef nain y Parch. G. Evans, Cynfal gynt, yn wraig grefyddol, ac yn aelod o'r eglwys fechan yn Bryncrug. Yr oedd hefyd yn wraig uwch ei sefyllfa yn y byd na'r cyffredin, meddai ar dipyn o etifeddiaeth, a phreswyliai mewn palasdy. Aeth hi i Ynysmaengwyn, at Mr. Corbett, i geisio ei berswadio i beidio erlid Mr. Foulkes, ac adroddai wrtho fod y pregethwr yn ŵr haelionus anghyffredin, y byddai yn llenwi ei bocedau â phres cyn cychwyn oddicartref ddydd Sadwrn, er mwyn eu rhanu i bobl dlodion. Gan fod Mr. Corbett yn ŵr haelionus ei hun, dylanwadodd hyn gymaint arno nes peri iddo beidio erlid. Mr. Foulkes mwy. Ond er mai yma bu yr erledigaeth ffyrnicaf, fe drefnodd yr Arglwydd foddion neillduol, ac fe gododd offerynau arbenig, fel y daeth yr achos yn gryfach a mwy llewyrchus yn Bryncrug nag unman arall yn yr ardaloedd o gwmpas. Un o'r offerynau, a'r penaf yn ddiau oedd John Jones, Penyparc. Yr oedd ei sefyllfa ef yn y byd, a'i ysgolheigdod, a'i fedrusrwydd, a'i ymroddiad gyda phob rhan o achos crefydd yn gaffaeliad mawr, nid yn unig i Fryncrug, ond. i'r dosbarth yn gyffredinol. Yr oedd hen ŵr arall, duwiol a da, o'r enw Evan y Melinydd, yn Dolaugwyn, ac yn cydgychwyn yr Ysgol Sul â John Jones, Penyparc. Meddai ar dalent arbenig i ddysgu plant. Un arall o'r offerynau a ddylanwadodd ar yr ardal ydoedd y wraig dduwiol Catherine Williams, yr hon a fu yn cadw ysgol ddyddiol, ac yn holwyddori y plant mewn pethau crefyddol yn yr ysgol yn ddyddiol. Heblaw yr offerynau hyn, trefnodd yr Arglwydd foddion i gael lle i adeiladu capel yn Bryncrug yn gynharol iawn. Cafwyd y tir gan Mr. G. Evans, Dolaugwyn, taid y Parch. G. Evans, yn awr o Aberdyfi, priod yr hwn, fel y crybwyllwyd, oedd yn wraig gyfrifol a chrefyddol, ac yn aelod o'r eglwys yn Bryncrug. Adeiladwyd y capel yn y flwyddyn 1800, ar brydles o 99 mlynedd, am ardreth o ddeg swllt y flwyddyn. Mae y weithred wedi ei dyddio Medi, 1801. Yr ymddiriedolwyr oeddynt y Parchn. Thos. Charles, o'r Bala; John Jones, Edeyrn; John. Ellis, Abermaw; Richard Lloyd, Gwalchmai; William Hugh, a Lewis Morris; Mri. Harri Jones, Nantymynach, John Jones, Penyparc, a Daniel Jones, Dyffryn Gwyn. Safai y capel cyntaf yn union lle saif y capel presenol, ond ei fod, bid siwr, yn llai ei faint, ac yn hollol ddiaddurn. Cynwysai ddwy o eisteddleoedd, un o bob tu i'r pulpud, a'r gweddill yn llawr gwastad a meinciau ynddo. Yr oedd yr eisteddleoedd wedi eu darparu yn bwrpasol—un i deulu Dolaugwyn, a'r llall i deulu Penyparc. Parhaodd y capel yn y llun a'r maint hwn am ddeugain mlynedd. Ymddengys ei fod yn ddiddyled hollol 1839, oblegid casglwyd yn Mryncrug y flwyddyn hono at glirio dyled capeli y Dosbarth £74 8s. 6c., ac nid oeddynt yn cael dim yn ol o'r casgliad, ond addawyd y caent beth pan yr elent i ddyled eu hunain. Yn y flwyddyn 1841, anfonwyd Mr. John Jones, Geufron yn bresenol, i Gyfarfod Misol Talsarnau, i ofyn dros yr eglwys am ganiatad i helaethu y capel. Gofynid cwestiynau manwl yn y Cyfarfod Misol, megis, a oedd eisian ei helaethu, &c., ac aeth yn dipyn o siarad yn y cyfarfod ar y mater. "Oes, y mae eisiau ei helaethu," ebe Dafydd William, Talsarnau, "mae yn rhy fach pan fyddaf fi yno." Ac ar hyny, rhoddwyd y caniatad, a phenodwyd y Parch. Richard Humphreys i fyned yno i dynu ei gynllun. Helaethwyd ef y tufewn i'w furiau i'w faintioli presenol. Bu cryn drafferth i dalu ei ddyled y tro hwn. Yn Nghyfarfod Misol Aberdyfi, Mawrth, 1851, rhoddwyd £20 gan y Cyfarfod Misol i leihau y ddyled. Oddeutu y pryd hwn, daeth y tir y safai y capel arno yn feddiant i'r diweddar Mr. Foulkes, Aberdyfi, a throsglwyddodd yntau y tir a'r capel yn rhodd i'r Cyfundeb. Rhoddodd hefyd dir y gladdfa sydd wrth ymyl y capel am £40, ac yn ddiweddarach, fel ein hysbyswyd, cyflwynodd y tir hwn hefyd yn rhad i'r Cyfundeb.

Yn 1882, ail adeiladwyd y capel, neu yn hytrach, adeiladwyd ef y trydydd tro i'r ffurf hardd a chyfleus y mae ynddo yn bresenol. Aeth y draul yn £800. Nid oedd heb ei dalu yn niwedd 1885 ond £380.

Y mae hanes crefyddol yr eglwys hon yn cynwys llawer o addysgiadau. Yn y flwyddyn 1802, ymunodd Owen William, yr hen bregethwr a adnabyddid fel Owen William, Towyn, â'r eglwys yn Bryncrug, pan yn llanc 18 oed. "Nid oedd yn perthyn iddi y pryd hwnw," ebe efe, "ond dau heblaw fi heb fod yn wyr priod, sef Thomas Roberts, dduwiol iawn, Cae'r-felin, Llanwrin, ag oedd yn was yn Mhenyparc, a John Jones, llongwr, brawd y Parch. Hugh Jones, Towyn, ag oedd y pryd hwnw yn dilyn rhyw alwedigaeth ar y tir. Darfu i ni ein tri lunio cyfarfod i'w gynal yn wythnosol i'r diben o gynghori, rhybuddio, a dysgu ein gilydd, ac i'r naill ddywedyd wrth y llall bob peth a welem yn feius yn ein gilydd, ag y byddai yn dda diwygio oddiwrtho. Yr oeddym wedi ymrwymo o'r dechreu i dderbyn y naill gan y llall bob cyngor a cherydd a fernid yn angenrheidiol. Yr wyf yn meddwl i'r cyfarfod hwn ateb diben daionus; ond ni chefais i fod yno i'w fwynhau dros dri mis." Yr oedd rhieni y diweddar flaenor, Owen Williams, Aberdyfi, yn byw y pryd hwn yn Tŷ'n-y-maes. Ganwyd Owen Williams y flwyddyn yr adeiladwyd y capel cyntaf, ac arferai ddweyd ei fod yn cofio ei fam neu forwyn yn ei gario pan yn bedair oed i'r Ysgol Sul i Fryncrug. Clywsom ef yn dweyd hefyd fod gan ei fam feddwl mawr iawn o'r capel oedd newydd ei adeiladu yno. Yr oedd capel yn beth hynod ddieithr yn yr amser boreuol hwn. Yr Ysgol Sul yn arbenig fu yn foddion i roddi terfyn ar y nosweithiau llawen a'r gwylmabsantau. Parhaodd y rhai olaf yn hwy heb lwyr ddarfod na'r rhai cyntaf. Digwyddodd, medd yr hanes, i ferch ieuanc o'r gymydogaeth, yr hon oedd yn fedrus mewn dawnsio, ddyfod ar brydnhawn Sabbath i un o'r gwylmabsantau; a chan na ddaeth cynulliad ynghyd, ac iddi weled drws y capel yn Bryncrug yn agored, aeth i mewn i'r capel at y cyfeillion oedd yno yn cadw ysgol, a chafodd dderbyniad caredig. Derbyniwyd hi yn aelod o'r ysgol, a pharhaodd yn aelod o honi tra y gallodd ymlwybro iddi. Cafodd oes faith i wneyd hyn, sef pedwar ugain a deng mlynedd.

Mantais fawr i'r achos yn Mryncrug mewn llawer ffordd oedd, fod Rhagluniaeth wedi trefnu preswylfod J. Jones yn Penyparc, ac wedi ei gyfodi yn y fath amser, pan oedd y drws yn agor i grefydd ddyfod i mewn i'r wlad, ac ar gychwyniad cyntaf yr Ysgol Sul yn yr ardaloedd hyn. Trwy ei ddylanwad ef, cyfodwyd to ar ol to o'r darllenwyr goreu yn yr holl wlad, a gwreiddiwyd hwy hefyd yn fwy na'r cyffredin yn egwyddorion crefydd. Sefydlodd ef gyfarfod athrawon yn y lle, yr hwn a gynhelid ar noson yn yr wythnos, er mwyn dysgu yr athrawon yn egwyddorion crefydd, a'u cyfarwyddo yn eu gwaith priodol eu hunain fel athrawon. Ffurfiwyd llyfrgell hefyd yn y lle, at yr hon y talai pob athraw geiniog yn y mis. Yr oedd Bryn— crug, mewn adeg foreu iawn, yn rhagori ar bob lle yn y wlad mewn cynlluniau a threfniadau; ac fel hyn, cyrhaeddodd amryw o'r trigolion wybodaeth gyffredinol led helaeth. Yr oedd un o'r athrawon a ddilynai y cyfarfodydd hyn, o'r enw Evan Humphrey, wedi cyraedd gallu neillduol i ddeall ystyr lythyrenol y gair, ond nid llawer fyddai yn gymhwyso ar y gwirionedd at feddyliau ei ddosbarth. Yr oedd yn teimlo yn wan yn hyn, am nad oedd ei hun wedi ymuno â chrefydd. Ond parhaodd yn un o'r athrawon goreu ar hyd ei oes, er na ddarfu iddo o gwbl broffesu crefydd ei hun. Pe buasai dieithr-ddyn yn dyfod i'r cyfarfodydd a sylwi arno, buasai yn meddwl yn union ei fod yn grefyddol iawn wrth ei ddull yn gwrando, a'i Amen cynes, a'i lais peraidd yn canu. Ei ddull yn canu fyddai, un llaw o dan benelin y fraich arall, a llaw y fraich hono yn gafaelyd yn ei glust. Ymwelwyd ag ef ar ei glafwely, yn ei glefyd olaf, gan ei hen gyfaill, y Parch. Lewis William, a dywedai wrtho ei fod yn teimlo yn ofidus iawn ei feddwl na buasai wedi cyflwyno ei hun i bobl yr Arglwydd yn ei fywyd a'i iechyd, ond ei fod wedi cyflwyno ei hun i'r Arglwydd ganoedd o weithiau, ac nad oedd ganddo ddim i'w wneyd ond pwyso ar yr Iawn am fywyd tragwyddol.

Mor fore o'r flwyddyn 1799, yr ydym yn cael fod Mr. Charles, o'r Bala, yn cysgu yn Penyparc, ar ei ffordd i Gyfarfod Misol Abergynolwyn, a'i letywr, J. Jones, yn rhoddi iddo hanes Lewis William fel un tebyg o wneyd ysgolfeistr. Wedi hyny daeth Lewis William, yr ysgolfeistr, a'r blaenor o Benyparc yn gydnabyddus iawn a'u gilydd, a buont ill dau, fel Moses ac Aaron, y ddau ŵr penaf gyda dygiad yr achos ymlaen yn ei holl ranau yn Nosbarth y Ddwy Afon am flynyddoedd lawer. Bu Lewis William yn cadw ysgol ddyddiol yn Brynerug lawer gwaith yn ei dro. Cadwai yr ysgol yn y capel; ysgol rad ydoedd yn nyddiau Mr. Charles, a dyna fyddai yn cael ei galw wedi hyny dros lawer blwyddyn, er y byddai y plant yn talu rhyw ychydig o bres drostynt eu hunain. Nid oes cyfrif manwl o'r ysgol hon yn Brynerug ar gael, ond ceir rhestr o nifer y plant yn llawysgrif Lewis William ei hun am un chwarter, rywbryd cyn y flwyddyn 1820-eu henwau, eu presenoldeb yn yr ysgol, a'u taliadau. Yr oedd y nifer yn yr ysgol yn 77.

Mae y darn llythyr canlynol oddiwrth Lewis William at Ysgol Sabbothol Bryncrug yn dangos y rhan a gymerai ef gyda'r Cyfarfodydd Ysgolion, a'r sylw manwl a gymerid yn y cyfarfodydd hyny hyd yn nod o fanylion yr ysgolion:-

Aberdyfi, Tachwedd 8fed, 1820.

At Ysgol Sabbothol Bryncrug.

Yr wyf, yr annheilyngaf a'r anfedrusaf, tan rwymau dros y Cyfarfod Chwech Wythnosol, yr hwn a gynhaliwyd yn Pennal, Hydref 29ain, 1820, i'ch anerch mewn diolchgarwch fel ysgol am eich enwogrwydd mewn amryw bethau neillduol yn y chwech wythnos aeth heibio. Yr oedd golwg siriol ar yr achos yn holl ysgolion y cylch yn eu cyfrifon; ond i'ch cyfrifon chwi yr oedd y flaenoriaeth yn y tri pheth canlynol:-(1.) Un o'ch plith chwi a ddysgodd fwyaf o'r Beibl, sef ————— Mae llafur hon yn beth nodedig i sylwi arno, wrth ystyried ei hoedran, a natur ei chyneddfau. Mae yn ddigon er codi gwaed i'n hwynebau, ac i ystyried pa beth ydym yn ei wneyd â'n cyneddfau, ac i ddeisyf ar i Dduw faddeu i ni ein holl esgeulusdra, ac i godi dychryn yn ein meddyliau pa fodd y bydd arnom i wynebu y frawdle i gyfarfod yr eneth yma.

D.S. Mae y cyfarfod wedi ystyried fod yn ddyledswydd arnom i ddiolch i Dduw drosti, am ei gwaredu o'r cyfyngder y bu hi ynddo, sef cael fit o'r palsey, a'i galluogi i ddysgu cymaint o'r Ysgrythyrau, nes ydyw yn esiampl i ni i gyd fel cylch i'w dilyn."

Mae y gweddill o'r llythyr ar goll.

Yr oedd Lewis William yn cadw ysgol yn Bryncrug yn amser Diwygiad Beddgelert, am ranau o'r blynyddoedd 1818 ac 1819, a thorodd allan yn orfoledd mawr yn y capel gyda'r plant unwaith, ganol dydd gwaith, yn y cynhauaf gwair. Aeth L. W. i holi y plant yn yr Hyfforddwr, ac ymddengys fod J. Jones gydag ef yn yr ysgol y diwrnod hwnw. Yr oedd y drws yn gauad, a dywed rhai ei fod wedi ei gloi pan y torodd yn orfoledd mawr ar ganol yr holi. Y gwragedd yn clywed y plant yn gwaeddi, a ymgasglent ynghyd o bob cwr i'r pen- tref, ac ymdyrent o amgylch y capel; yn methu lân a deall y gwaeddi oedd o'r tu mewn i'r capel, tybient fod J. J. yn haner ladd y plant, a gyrasant gyda phob brys am eu gwyr i ddyfod yno o'r caeau gwair, hyd nes yr oedd y court o amgylch y capel wedi ei lenwi gan wyr a gwragedd, mewn pryder dirfawr ynghylch eu plant. A mawr oedd eu llawenydd pan ddeallasant nad oedd dim niwed wedi digwydd iddynt, ond mai gorfoleddu yr oeddynt hwy a'r ysgolfeistr gyda'u gilydd. Lledaenwyd y newydd am y gorfoledd yn ebrwydd trwy yr holl fro, a chrybwyllir am dano gan amryw o'r hen bobl hyd heddyw. Y mae rhai yn Bryncrug yn awr yn cofio gorfoledd mawr hefyd pan oedd Lewis William yn holi y gynulleidfa ar y Sabbath, tra yr adroddai y bobl yr adnod, "Ond efe a archollwyd am ein camweddau ni, efe a ddrylliwyd am ein hanwireddau ni; cosbedigaeth ein heddwch ni oedd arno ef; a thrwy ei gleisiau ef yr iachawyd ni." Mae yn dra sicr fod llawer o gymundeb wedi bod rhyngddo ef â'r nefoedd yn y capel hwn o dro i dro, ar y Sabbath, ac yn yr ysgol ddyddiol. Clywsom Mr. Jones, Ty mawr, Gwyddelfynydd gynt, yn adrodd am ymddygiad hynod yr hen bererin y tro olaf y bu yn pregethu yn Mryncrug. Yr oedd yn ei hen ddyddiau, a bron wedi colli ei olwg yn llwyr. Ymddangosai yn hynod anfoddlawn i fyned o'r capel nos Sul, fel pe buasai wedi cael rhyw ddatguddiad nad oedd ddim i ddyfod yno mwy. Cerddai yn ol a blaen, a'i ben i lawr, ar draws y capel o flaen y pulpud, yn hir wedi i bawb fyned allan, a dywedai mai dyna y tro olaf iddo weled yr hen addoldy. Wedi dyfod i'r drws, i gychwyn tua Gwyddelfynydd gyda Mr. Jones, troes yn ei ol drachefn, a'i wyneb unwaith eto i mewn i'r capel, a dywedai, "Ffarwell i ti yr hen gapel am byth; gwelais lawer o Dduw ynot ti erioed!"

Y blaenoriaid cyntaf fu yn gofalu am yr achos yn Bryncrug oeddynt J. Jones, Penyparc, a Harri Jones, Nantymynach. Cychwynodd y ddau eu gyrfa yn lled agos yr un amser, a buont yn cydweithio yn hir; H. J. yn gorphen ei oes Gorphenaf, 1824, a J. J. yn Gorphenaf, 1846. Enillodd y ddau radd dda fel diaconiaid, "hyfder mawr yn y ffydd sydd yn Nghrist Iesu," ac enwogrwydd nid bychan ymhlith yr eglwys filwriaethus. Siaredid yn y wlad am grefydd a hynawsedd y naill, ac am ysgo!heigdod a gwaith y llall, ac yr oedd yn ddywediad ymhlith eu cydnabod y byddai J. Jones yn troi a H. Jones yn llyfnu." Wrth edrych dros lyfr cofnodion yr. eglwys am 1845 a 1846, gwelir mai Margaret Jones, Penyparc, priod J. Jones, oedd trysorydd yr eglwys ar y pryd. Yr oedd disgyblaeth yn uchel yn yr eglwys hon. Dengys y llyfr uchod fod diarddeliadau wedi cymeryd lle yn ystod un flwyddyn oherwydd yr achosion canlynol:—Am anonestrwydd, pump neu chwech; am anwiredd, amryw; am esgeuluso moddion gras, amryw; am fyned i'r tai gyda bechgyn dibroffes ar y ffair; am dori amod; am gyfeillachu yn anghyfreithlon; am ymladd—diarddelwyd am yr oll o'r pethau hyn mewn un flwyddyn. Mor gynar a'r flwyddyn 1832, yr ydym yn cael enwau dau flaenor arall heblaw y rhai a nodwyd, sef—

John Williams, dilledydd wrth ei gelfyddyd. Dyn tawel, heddychlon, a zelog gyda chrefydd. Cymerai blaid y gwan, a byddai yn bwyllus with geryddu, a phob amser yn defnyddio adnodau o'r Beibl.

Thomas Lewis, gwr Mary Jones, yr hon a aeth i'r Bala at Mr. Charles i brynu Beibl. Un yn tueddu at fod ddiniwed ydoedd. Rhoddwyd disgyblaeth arno am ryw drosedd yn 1843. Ond dywed y rhai a wyddant am yr hanes mai bychan oedd y trosedd, a difwriad drwg ar ei ran ef, ond fel y byddai yr hen bobl yn arw am ddisgyblu am bob trosedd.

Owen Pugh hefyd oedd yn flaenllaw a gweithgar gyda'r achos, ac yn weddïwr mawr, ond nid wedi ei ddewis yn flaenor.

Yn Nghyfarfod Misol Pennal, Mawrth, 1811, derbyniwyd tri brawd arall yn flaenoriaid yn Bryncrug—Henry Jones, Gwyddelfynydd, yr hwn a ganmolid yn fawr fel dyn nodedig o ffyddlon gyda chrefydd. Dywedid pan oedd yn cael ei dderbyn i'r Cyfarfod Misol ei fod yn cadw dyledswydd deuluaidd yn ei dŷ dair gwaith yn y dydd. Ymadawodd o'r ardal yn 1848, a gair da iddo gan bawb, a chan y gwirionedd ei hun, ac y mae arogl esmwyth ar ei ol hyd heddyw. Evan Evans a barhaodd yn ffyddlon gyda chrefydd hyd ddiwedd ei oes, a'i weddw a'i ferch a fuont ymhlith ffyddloniaid yr eglwys ar ei ol ef. John Jones, Geufron, sydd yn aros hyd y dydd hwn, ac eto yn un o flaenoriaid yr eglwys.

Griffith Pugh, Tynllwyn Hen, wedi hyny o Rydyronen, oedd yn flaenor yn Bryncrug. Bu fyw yn Llanfachreth cyn dyfod yma. Yr amser yr oedd dirwest yn dechreu, rhoddodd fenthyg ei wagen i gynal cyfarfod dirwest, er mwyn i'r areithwyr fyned iddi i areithio. Cafodd ei droi o'i dyddyn am hyny gan ei feistr tir. Gwnaeth amryw symudiadau ar ol gadael Llanfachreth, a bu farw yn Nolgellau.

Griffith Pugh, Berthlwyd. Yr oedd ef yn un o hen ysgolheigion J. J., Penyparc; wedi ei hyfforddi a'i addysgu yn dda mewn pethau crefydd er yn ieuanc; wedi cael mantais wrth draed ei hen athraw i ddyfod yn ddarllenwr da, ac i ymwreiddio yn egwyddorion crefydd. Yr oedd ganddo wybodaeth helaeth am ddull yr hen bobl o fyw a chrefydda. Perthynai iddo lawer o ddeheurwydd i gario ymlaen bob trefniadau mewn cysylltiad â'r achos. Prawf o'i fedr a'i ddeheurwydd oedd iddo lenwi y swydd o ysgrifenydd Cyfarfod Ysgolion y Dosbarth i foddlonrwydd am flynyddau. Yn ddiweddar y dewiswyd ef yn flaenor eglwysig, ac ni chafodd ond oes fer i gyflawni y swydd hon. Wedi bod yn wael a llesg am dros ddwy flynedd, bu farw Mawrth 28ain, 1888, yn 77 mlwydd oed. Gwnaethpwyd coffhad parchus am dano yn y Cyfarfod Misol dilynol, yn y Bwlch,

Dichon y bu yn yr eglwys swyddogion eraill na chafwyd eu henwau, a diameu y bu ynddi lu o rai ffyddlon na chrybwyllir am danynt. Ond y mae enwau y "ffyddloniaid" oll i lawr yn llyfr bywyd yr Oen." Bu yma rai gweithwyr da hefyd sydd wedi symud i ardaloedd eraill i fyw. Teilynga un teulu grybwylliad penodol. Daeth Mr. G. Jones o Glanmachles, Llanegryn, i fyw i Gwyddelfynydd, yn 1848. Yr oedd yn flaenor yn Llanegryn er's dros ddeng mlynedd cyn hyn, Bu ef, a'i briod, a'u mab, a'u dwy ferch yn dra ffyddlon gyda yr achos, ac yn gefn iddo ymhob ystyr hyd eu symudiad i Tŷ Mawr, Towyn, yn 1881. Yr oedd eu tŷ trwy yr holl flynyddau hyn, fel Bethania i'r Iesu, yn llety i holl weinidogion yr efengyl, gyda phob croesaw a serchogrwydd. Mri. David Davies, yn awr o Lanfyllin, a Rees Parry, yn awr o Bennal, fuont yn flaenoriaid yma dros lawer blwyddyn. Yn yr eglwys hon hefyd y bu y Parch. G. Evans yn gwasanaethu yn ffyddlon cyn ei symudiad yn 1886 i Aberdyfi. Blaenoriaid presenol yr eglwys ydynt :—Mri. John Jones, David Thomas, John Morgan, William Roberts, Brynglas, William Roberts, Bodlondeb.

Y Parch. Robert Griffith, Bryncrug. Gŵr cadarn, crwn o gorff, ac o feddwl cyfatebol. Genedigol ydoedd o Roslan, Sir Gaernarfon. Yn Nghymdeithasfa Pwllheli, clywodd y Parch. Richard Humphreys, Dyffryn yn pregethu, a dywedai ynddo ei hun, "Tybed a oes dim modd cael myned i weini i'r fath un." Cafodd ei ddymuniad ei gyflawni; symudodd i'r Dyffryn, Meirionydd, i wasanaethu am dymor byr i le a elwir Llecheiddior, ac wedi hyny bu yn was yn y Faeldref, gyda Mr. Humphreys am flynyddoedd, ac yno enillodd air da, a ffurfiodd ei gymeriad am ei oes. Wedi priodi yn y Dyffryn, symudodd. i Cefndeuddwr, yn ardal Trawsfynydd, ac yno y dechreuodd bregethu. Wedi hyny ymadawodd i ardal Bryncrug, i le o'r enw Tyn'reithin, ac wedi hyny i Bronyffynon, lle y gorphenodd ei yrfa, Gorphenaf 20fed, 1876, yn 59 mlwydd oed, wedi bod. yn pregethu oddeutu 34 mlynedd. Ordeiniwyd ef i gyflawn. waith y weinidogaeth yn 1869. Gweithiodd yn galed a diwyd trwy anhawsderau i enill bywoliaeth iddo ei hun a'i deulu, ac yr oedd erbyn diwedd ei oes wedi cefnu, fel y dywedir, ar y byd. Yr oedd yn gyfaill cywir, ac yn ddyn hynaws a hoffus yn ei gwmni. Ei brif nodwedd oedd ei grefydd. Nid yn hawdd y gellid cael gwell disgrifiad o hono na'r geiriau a roddwyd ar ei gerdyn coffadwriaethol, "Yr oedd efe yn ofni Duw yn fwy na llawer." Yr oedd yn gadarn yn yr Ysgrythyrau, a defnyddiai hanesion y Beibl i bwrpas yn ei bregethau, ac yn y cyfarfodydd. eglwysig. Nid oedd yn proffesu ei fod yn meddu dawn mawr, ond yr oedd yn meddu profiad uchel o'r gwirionedd. Cymysglyd fyddai y pregethu ganddo yn aml, ond ambell dro elai y tuhwnt iddo ei hun o nerthol. Cafodd rai cyfarfodydd nerthol wrth holwyddori yn gyhoeddus. Crybwyllir am ddau dro yn arbenig, yn Nghorris ac yn Mhennal. Yr angylion yn gwasanaethu i'r saint oedd ganddo yn y lle olaf. "A fydd yr angylion gyda mi yn myned adref heno, dros Mynydd. Bychan?" gofynai. Byddant," ebe y bobl, nes codi pawb i hwyl addoli. Pan fu farw yr oedd pawb o un feddwl yn ei roddi yn y nefoedd, ac yn teimlo yn hiraethus ar ei ol.

Y Parch. Owen Williams (Towyn). Felly yr adnabyddid ef trwy ei oes, am y rheswm, mae yn debyg, fod Bryncrug a'r lleoedd eraill y bu yn preswylio ynddynt yn agos i Towyn. "Ganwyd fi," ebe fe, "Medi 11, 1784, yn Mhentref Bryncrug, plwyf Towyn, Sir Feirionydd. Yr oeddwn yn un o dri-ar-ddeg o blant-un-ar-ddeg o feibion a dwy o ferched. Cychwr oedd fy nhad ar yr afon Dysyni, yn cario cerrig calch a glo oddiwrth y llongau i fyny i'r wlad, a choed i lawr at y llongau. Bum inau yn dilyn yr alwedigaeth hono gyda fy nhad am chwe' blynedd, o pan oeddwn yn naw oed hyd nes oeddwn yn bymtheg, ddydd a nos, haf a gauaf, ac yn fynych mewn perygl, ac yn ofni colli fy mywyd. Cefais fyned i'r ysgol at Mr. John Jones, Penyparc. Dysgais ddarllen yn rhigl, ac ysgrifenu, ond nid llawer yn ychwaneg na hyny." Aeth i wasanaethu yn nhymor ei ieuenctid i Bronclydwr, ac yno yr oedd pan ddechreuodd bregethu. Owen, Bronclydwr, y gelwid ef am amser wedi iddo ddechreu pregethu. Cafodd argyhoeddiad grymus ryfeddol, a bu dan Sinai lawer o wythnosau cyn ymuno â chrefydd. Tra yn was yn Bronclydwr, yr oedd rhai yn Llanegryn wedi ei anog i ddechreu pregethu, ond dwrdiai pobl y Bwlch yn arw am hyny, a dywedai rhai o honynt nad oedd neb ond y diafol yn ceisio ganddo bregethu. "Gwyddwn inau," meddai yntau, "nad oeddynt yn dweyd y gwir; yr oedd gŵr y Pentrauchaf, yn Llanegryn, yn dweyd wrthyf am bregethu, a'i fod yn meddwl fod defnyddiau ynof, felly yr oedd un dyn beth bynag wedi meddwl am i mi bregethu." Tua'r pryd hwn yr oedd y Parch. John Elias, o Fôn, yn pregethu ar foreu Sabbath yn Bryncrug, a galwodd pobl y Bwlch gommittee ar ol, i roddi achos Owen William gerbron, ac yntau ei hun yno yn gwrando. A'r gwyn a roddid yn ei erbyn oedd ei fod wedi rhyfygu pregethu yn Llanegryn, ac wedi dal ati hi am awr. Nid llawer a ddywedai John Elias ar y mater, ond gofynodd un gwr, "Paham nad all Duw wneyd Owen yn bregethwr cystal a gwneyd rhywun arall?" A dywedodd John Elias wrtho, "Dos ati hi eto fy machgen bach i, a phregetha dŷ oreu." Felly pregethu wnaeth hyd ddiwedd ei oes; ond bu llawer o ups and downs arno gyda'r gwaith. Yr ydoedd yn helbulus gydag amgylchiadau y bywyd hwn, a'r olwg arno yn llwydaidd. Yr oedd yn feddyliwr cryf, ac yn bregethwr pur alluog, a bu yn rhyfeddo! o boblogaidd ar rai tymhorau o'i fywyd, yn enwedig mewn rhai rhanau o Gymru. Ond yr oedd ei lais yn aflafar a'i ddull yn anhyfryd. Cyfansoddodd a chyhoeddodd amryw lyfrau, y rhai a ddangosant lawer o allu. Y mae llawer o'i hanes a'i ddywediadau ar gael, a phe cesglid hwy ynghyd byddent yn ddyddorol ac yn hynod. Bu yn wasanaethgar gyda'r achos yn Bryncrug dros ranau helaeth o'i oes. Byddai," ebe un, "yn cadw cyfarfod egwyddori gyda'r bobl ieuainc, a gwnaeth ddaioni mawr trwy hyny. Pwnc oedd ei beth mawr ef—cyfiawnhad, a sancteiddhad," &c. "Er nad oedd Owen William," ebe un arall o'i gymydogion, yn hyfryd yn y byd i wrando arno, yr oedd tuedd pur fawr ynddo at adeiladaeth." Bu farw Ebrill 15fed, 1859, yn 75 oed, a chladdwyd ef yn mynwent capel Salem, Dolgellau.