Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Lewis William yn Llanegryn

← Byr Hanesion Ychwanegol

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal

Mary Jones

Lewis William yn Llanegryn

Y mae dwy ffaith mewn cysylltiad â'r Ysgol Sul yn Nosbarth y Ddwy Afon, sydd yn llawn mor hynod a dim a geir yn yr oll o Gymru. Un ydyw, L. W. yn cadw Ysgol Sul yn Llanegryn, heb fedru darllen dim ei hun; y llall, hanes Mary Jones yn myned i'r Bala, i brynu Beibl gan Mr. Charles. Ni fyddai yn gyfiawnder pasio heibio i'r rhai hyn heb roddi crynhodeb byr O honynt, er eu bod wedi eu cyhoeddi o'r blaen. Heblaw hyny, y mae y ddwy ffaith mor ramantus, fel y dylai cenedl y Cymry ymgydnabyddu â hwy ymhob rhyw ffordd. Crybwyllwyd am danynt rai gweithiau yn y tudalenau blaenorol, ond rhoddir yr hanes yn helaethach yma. Oddeutu dwy neu dair blynedd yn flaenorol i 1800, pan yn gweini fel gwas fferm gyda pherthynasau iddo, yn y Trychiad, Llanegryn, teimlai L. W. yn ddwys dros anwybodaeth ieuenctyd yr ardal, a phenderfynodd geisio sefydlu ysgol ar y Sabbath, a rhai o nosweithiau ganol yr wythnos, i'w dysgu i ddarllen. Ni chawsai erioed ddiwrnod o ysgol ddyddiol, ac nis gallai ei hun ddarllen bron air ar lyfr yn gywir. Dywedir na fu erioed cyn hyn mewn Ysgol Sul; ond y tebyg ydyw y gallai ei fod wedi gweled un, ac wedi bod ynddi rai gweithiau. O leiaf, yr oedd Ysgol Sabbothol wedi ei sefydlu yn Mryncrug, gan John Jones, Penyparc. Anturiodd yntau geisio gan ieuenctyd ei ardal wneyd yr hyn nas gallai wneyd ei hun. Ond y cyfryw ydoedd ei fedr i drin plant, fel yr ymdyrent ato i'r ysgol. Dysgai y wyddor i'r rhai lleiaf, trwy eu cael oll i'w chydganu ar y dôn, "Ymgyrch Gŵyr Harlech," a ddysgasai ei hun pan gyda'r militia rai blynyddau yn flaenorol. Adroddir am y cenhadwr enwog Robert Moffat, iddo yntau gymeryd yr un cynllun gyda phaganiaid duon Affrica; dysgai y wyddor Saesneg iddynt trwy eu cael i'w chanu ar dôn genedlaethol Scotland, "Auld Lang Syne."

Ond prif gamp L. W. oedd y ddyfais i allu dysgu y dosbarth uchaf, ac yntau heb allu darllen ei hun. Llwyddodd ryw gymaint gyda hyn drwy fyned cyn yr ysgol ar y Sul a nosweithiau gwaith at chwaer grefyddol, Betti Ifan—yr hon rywfodd a fedrai ddarllen yn dda—i gael gwers ei hun yn y gwersi oeddynt i ddyfod dan sylw yn yr ysgol y tro nesaf. Brydiau eraill, cymerai nifer o ysgolheigion o blith y darllenwyr goreu o Ysgol Waddoledig Llanegryn, a rhoddai hwynt i ymryson darllen am wobr fechan. Testyn yr ymryson fyddai y wers oedd i fod dan sylw yn yr ysgol y tro canlynol. Efe fyddai y beirniad! Craffai yn fanwl arnynt yn seinio pob llythyren, ac yn y modd hwn, megis yn wyrthiol, llwyddodd i gyraedd gradd o wybodaeth fel ag i benderfynu pwy fyddai bia y wobr. "Yr oedd eisiau dechreu a diweddu y cyfarfod drwy weddi. Y ddyfais a arferai ar y cyntaf i gadw ei arabiaid ieuainc anwaraidd yn llonydd a distaw, iddo allu gweddïo oedd, gwneyd iddynt fyned trwy y gwahanol ymarferiadau milwrol, neu fel y galwai ef y gwaith, chwareu soldiers bach, fel y dysgasai ef ei hun gyda'r militia. Pan y deuent at y stand at ease, a'r attention, safent oll yn llonydd, ac wele yn y fan weddi fer drostynt i'r nef. Ar ddiwedd y cyfarfod ychwanegid y quick march"—allan."

Yr amser hwn yr oedd Cyfarfod Misol yn Abergynolwyn, a Mr. Charles i fod ynddo. Ar ei ffordd yno, lletyai Mr. Charles y noswaith flaenorol yn Penyparc, a holai John Jones a wyddai ef am yr un dyn ieuanc arall yn y parth hwnw a wnai athraw yn ei ysgolion ef. Atebai yntau fod rhyw ddyn ieuanc yn Llanegryn yn llafurus gyda'r plant, ond nas gallai ddarllen ei hun. "Dyn ieuanc yn gallu addysgu plant i ddarllen, heb allu darllen ei hun!" ebe Mr. Charles.

Felly y maent yn dweyd," oedd yr ateb. Ar ol ychydig siarad pellach, anfonwyd am y dyn ieuanc i ddyfod i gyfarfod Mr. Charles i Abergynolwyn dranoeth. Daeth L. W. yno, a'i wedd a'i wisg yn wladaidd, a chymerodd yr ymddiddan canlynol le rhyngddynt:—

"Wel, machgen i, y maent yn dweyd dŷ fod ti yn cadw ysgol yn Llanegryn acw ar y Sabbothau a nosweithiau yr wythnos, i addysgu y plant i ddarllen. A oes llawer o blant yn dyfod atat ti i'r cyfarfodydd?"

"Oes, Syr, fwy nag a allaf eu dysgu nhw, Syr."

"A ydyn' nhw yn dysgu tipyn gen' ti!" " Rydw i'n meddwl fod rhai o honyn nhw, Syr."

"A fedri di dipyn o Saesneg ?"

"Fedraf fi ddim ond ambell air a glywais i gyda'r militia, Syr."

"A fedri di ddarllen Cymraeg yn dda?"

"Fedra' i ddarllen bron ddim, Syr; ond rydwi'n ceisio dysgu 'ngora', Syr."

"A fuost ti ddim mewn ysgol cyn dechreu gweini?"

"Naddo, Syr; che's i ddiwrnod o ysgol erioed, Syr."

"A fyddai dy dad a dy fam ddim yn dy ddysgu i ddarllen gartref?"

"Na fyddan', Syr; fedrai 'nhad na'm mam ddim darllen yr un gair eu hunain, Syr,"

Agorai Mr. Charles y Beibl ar y benod gyntaf o'r Epistol at yr Hebreaid, a dymunai arno ddarllen yr adnodau blaenaf.

"Duw we—wedi iddo—le—lef—lefaru la—lawer gwaith, a llawer—modd,—gynt—wrth y—tad—au,—trwy y pro—proff —(proffwydi, sisialai John Ellis, o'r Abermaw, yn ei glust o'r tu cefn iddo)—yn—y—d—ydd—iau—di—wedd—af hyn a le—lef—lefarodd wrth—ym ni yn ei Fab.—"

"Dyna ddigon machgen i, dyna ddigon. Wel! Sut yr wyt ti yn gallu addysgu neb i ddarllen, mae tuhwnt i fy amgyffred i. Dywed i mi, 'machgen i, sut yr wyt ti yn gwneyd i addysgu y plant acw i ddarllen?"

Rhoddai yntau iddo fanylion y dull a gymerai—y cydganu yr A, B, C,—y gwersi parotöl gyda Betti Ifan—ymryson darllen bechgyn y Grammar School—y chwaren soldiers bach, a'r cyfan.

Ar anogaeth y pen-addysgwr o'r Bala, aeth i'r ysgol am tua chwarter blwyddyn, at John Jones, Penyparc; a dyna yr oll o addysg ddyddiol a gafodd erioed. Yr oedd y syniad yn bod mai y radd uchaf mewn darllen oedd gallu darllen fel "person." Ai yntau yn fynych, er mwyn perffeithio ei hun yn y ffordd hon hefyd, i eglwysi Llanegryn a Thowyn, i glywed y "person" yn darllen. A thua'r flwyddyn 1799, cyflogodd Mr. Charles ef yn athraw i'w ysgolion, am 4p. y flwyddyn, yr hyn a fu yn ddechreuad ei yrfa lwyddianus.