Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Pennal
| ← Towyn | Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal |
Maethlon → |
PENNAL
Ardal ydyw Pennal ar gwr eithaf Sir Feirionydd, yn gwynebu i'r De, ac afon Dyfi yn ei gwahanu oddiwrth siroedd Aberteifi a Threfaldwyn. Mae gwaelod yr ardal, am beth pellder oddiwrth afon Dyfi, yn wastadedd, a'r bryniau yn haner cylch o'r tu arall iddi, yn ei chysgodi oddiwrth wynt y Gogledd a'r Gorllewin. Saif y pentref o fewn agos i 4 milldir i Machynlleth, a 6 milldir i Aberdyfi, a'r ffordd fawr yr hen Turnpike Road—sydd yn arwain o'r naill i'r llall, yn myned drwyddo. Nid oes bron ddim o hanes Methodistiaid yr ardal, yn yr amser boreuol, wedi ei gofnodi yn un man. Yr oedd ugain mlynedd o'r ganrif hon wedi myned heibio cyn bod yma gapel, ac anhawdd ydyw cael fawr o'r hanes yn flaenorol i hyny. Aeth yr ugain mlynedd cyntaf y tybir fod yma achos agos oll ar goll, am na chofnodwyd dim o'r hanes. Nis gellir cael allan, ychwaith, o gwbl pa bryd y ffurfiwyd yr eglwys. Gellir casglu na chymerodd hyn le yn fore, oherwydd agosrwydd yr ardal i Fachynlleth, a hysbys ydyw fod erledigaeth chwerw wedi bod yn y dref hono, fel na ddechreuwyd achos yno gyda chysondeb nes oedd yn lled agos i ddiwedd y ganrif ddiweddaf. Ond fel yr oedd yr erledigaeth yn llacio, a'r drws yn agor i'r efengyl yn Machynlleth, agorid y drws hefyd yn yr ardaloedd o amgylch y dref. A'r adeg hon y dechreuodd pregethu yn achlysurol yn Mhennal.
Coffheir yn Methodistiaeth Cymru am un o grefyddwyr cyntaf Machynlleth yn myned i Bennal i wrando pregeth. Y pedwar cyntaf o Fethodistiaid yn y dref hono oeddynt, Griffith Simon, Dafydd Meredith, Ellis Richard, a John Pugh. Cafodd Griffith Simon lawer iawn o erledigaeth, ac yr oedd ei wraig ei hun yn ei erlid. Yr oedd ef un bore Sabbath wedi penderfynu myned i odfa a gedwid yn Mhennal; deallwyd ei fwriad gan ei wraig, a chuddiodd ei esgidiau o'r tu ol i ryw lestri gwerthfawr yn y cwpbwrdd. Daeth yntau yn y bore, cyn iddi hi godi o'r gwely, o hyd i'r esgidiau, a diangodd gyda phob prysurdeb i'w ffordd. Hwn yw y cyfeiriad cyntaf at bregethu yn Mhennal, a gallasai y digwyddiad gymeryd lle yn rhywle o 1780 i 1790. Yr unig gyfeiriad arall a geir yn Methodistiaeth Cymru at yr ardal ydyw a ganlyn,—"Pan oedd Dafydd Cadwaladr yn pregethu unwaith yn Mhennal, ger Machynlleth, daeth yno yswain a meddyg i aflonyddu. Dynwaredent y pregethwr wrth iddo ddarllen ei destyn, gan ateb eu gilydd a chwerthin yn wawdlyd, a gofyn i'r pregethwr, Pwy a ddywedodd hyna wrthyt ti?' Ceisiai rhywrai yn y gynulleidfa ganddynt dewi, ond gwaeth yr aent hwythau. Bellach, cerddodd anniddigrwydd trwy y gynulleidfa diffoddwyd y canwyllau, a dechreuwyd gwasgu y boneddwyr yn dost. Deallodd y gwyr bellach mai doethach oedd cilio ac ymgeisio am y drws; ond nid mor hawdd oedd dianc. Safai dynion cryfion rhyngddynt ag allan, gan osod eu bryd ar wasgu yr aflonyddwyr, nes rhoddi digon iddynt ar eu hystranciau drwg; a rhwng rhai yn eu gwasgu, ac eraill yn y tywyllwch yn eu troedio, clybuwyd hwy yn llefain yn groch am arbed eu bywyd. Ymhen rhyw ysbaid gollyngwyd hwy ymaith, ac i'r tŷ tafarn gerllaw yr aethant i lechu, wedi colli pob awydd i aflonyddu ar gyfarfodydd o hyny allan. Bu farw yr yswain yr haf canlynol." Y mae maen coffadwriaeth yn eglwys y plwyf, yn dangos i'r yswain farw yn 1809. Bu farw y meddyg hefyd yr un flwyddyn. Y meddyg hwn oedd Dr. Pugh, y conjurer y soniwyd am dano o'r blaen. Nid oedd y weithred hon ar derfyn ei oes ond dangosiad o'r hyn ydoedd ar hyd ei fywyd. Efe oedd pen-erlidiwr yr ardal. Ddeunaw mlynedd cyn hyn, tra yr oedd Mr. William Jones, Machynlleth, pregethwr gyda'r Annibynwyr, yn Mhennal yn pregethu, bygythiai Dr. Pugh ef â marwolaeth, os byth y deuai yma drachefn. Rhyw ddiwrnod, ymhen amser wedi hyny, elai Mr. W. Jones i Bennal fel o'r blaen, gan fwriadu croesi Afon Dyfi. Pan yn dechreu ymddiosg, er gwneyd hyny, pwy welai ar y lan arall ond y bygythiol Dr. Pugh. Gan fod Mr. Jones yn ddyn gwanaidd ei iechyd, ac yn beryglus iddo fyned ar ei draed trwy y dwfr, gorchymynodd iddo aros fel y gallai ef ei gario trosodd. Felly, yn lle ei ladd, fel y bygythiai, bu y tro hwn yn well na'i air—cariodd ef dros yr afon. Yr oedd Dr. Pugh yn daid i'r diweddar Barch. H. Pugh, Mostyn, ac fel yr hysbyswyd eisioes, yn haner brawd i William Hugh, y Llechwedd, y pregethwr cyntaf gyda'r Methodistiaid yn y wlad hon. Oherwydd ei fod yn wr poblogaidd gyda rhyw ddosbarth o bobl, ac yn fwy gwybodus na'r cyffredin, gwnaeth lawer o'i gymydogion yn erlidgar fel efe ei hun. Darluniai y pregethwyr fel y cymeriadau isaf mewn bod. "Huwcyn bach," ebai wrth Hugh Rowland, ei gymydog, "nid ydynt yn ddim byd ond yr hyn a ragfynegodd ein Hiachawdwr (dyna ei air) am danynt, 'gau-athrawon,' 'ser gwibiog,' 'y rhai sydd yn ymlusgo i deiau, ac yn dwyn yn gaeth wrageddos llwythog o bechodau,' y rhai sydd yn llwyr-fwyta tai gwragedd gweddwon, a hyny yn rhith hir weddïo.'" Hen erlidiwr arall o'r enw Edward Wood a ddywedai, "Mae y pregethwyr yn rhy ddiog i weithio, ac yn rhy wan-galon i sefyll ar ben y ffordd fawr." Wedi marw yr yswain a'r meddyg yr oedd yr erlid cyhoeddus wedi tori asgwrn ei gefn. Eto, byddai oferwyr a segurwyr, a rhai Eglwyswyr zelog, yn ymgasglu yn fintai o amgylch porth y fynwent, i ddisgwyl y Methodistiaid allan o'r moddion (gerllaw porth y fynwent yr oedd y tŷ lle yr ymgynullent i addoli). er mwyn cael y cyfle i'w gwawdio a'u gwatwar. Parhaodd hyn hyd oni orchfygwyd yr ardal gan grefydd, yn y Diwygiad yn 1818 ac 1819.
Y ddiweddar Mrs. J. Jones, Upper House, Machynlleth, yr hon oedd yn ferch i'r hybarch Mr. Foulkes, a'r hon oedd wedi cyraedd gwth o oedran pan fu farw, ddechreu y flwyddyn hon, a adroddai ychydig amser yn ol iddi glywed ei mam laweroedd o weithiau yn adrodd yr hanesyn canlynol. Yr oedd Mr. Foulkes yn bregethwr cymeradwy gyda'r Methodistiaid, ac yn cadw siop o gryn faintioli yn Machynlleth. Ryw ddiwrnod, tra yr oedd Mrs. Foulkes yn y siop, daeth agent Mr. Edwards, Talgarth Hall, Pennal, boneddwr oedd yn berchen y rhan fwyaf o'r wlad o gwmpas ei balas, i mewn a dywedai, "Mae Mr. Edwards yn rhoddi gorchymyn nad ydyw Mr. Foulkes. ddim i ddyfod i Bennal i bregethu eto." Wel, dear me," ebe Mrs. Foulkes, "the gospel must be preached mae yn rhaid i'r efengyl gael ei phregethu," "Wn i beth am hyny," ebe yr agent, "mae fy meistr yn dweyd nad ydyw Mr. Foulkes ddim i ddyfod i Bennal i bregethu eto." "Wel, wel," atebai Mrs. Foulkes drachefn, "mae yn rhaid i ni gael y tai wedi eu recordio i bregethu ynddynt." "Wn i beth am hyny," ebe yr agent drachefn, "mae fy meistr yn dweyd nad ydyw Mr. Foulkes ddim i ddyfod i Bennal i bregethu mwyach." Ysgrifenodd fy mam dranoeth i'r Bala at Mr. Charles," ebe Mrs. Jones, "i adrodd yr hanes, ac fe fu hyny yn ddechreuad yr ymgais a wnaed i drwyddedu y pregethwyr, ac i recordio y tai." Mae yr hanes hwn yn bur sicr o fod yn gywir, ac fe welir oddiwrth yr helyntion oedd yn y wlad y pryd hwnw i hyn gymeryd lle yn 1795, neu y flwyddyn cynt, ac y mae yn cytuno â'r amser yr oedd Mr. Foulkes yn byw yn Machynlleth. Mae yn cadarnhau hefyd ffaith arall a gofnodir yn Methodistiaeth Cymru, sef ddarfod i arswyd feddianu y Methodistiaid yn yr holl siroedd, oherwydd aethai y si allan fod yn mwriad boneddigion eraill heblaw Mr. Corbett i gosbi y pregethwyr am na feddent drwydded i bregethu, na hawl i bregethu mewn tai heb eu trwyddedu. Mae hyn felly yn sicrwydd fod pregethu yn Mhennal yn 1795.
Yr un y ceir ei enw gyntaf ynglyn â chrefydd gyda'r Methodistiaid yn yr ardal ydoedd Sion Morris, gwehydd, ac efe fu yn blaenori gyda'r achos am yr ugain neu y pum' mlynedd ar hugain cyntaf. Y ddau agosaf ato oeddynt, Sion Evan, Tywyllnodwydd, ac Arthur Evan, y crydd. Pan oedd yr yswain a'r meddyg yn erlid yn y flwyddyn 1808, gellir tybio fod cryn nifer o bobl yn gwrando ar y pryd, a bod crefydd wedi enill tipyn o nerth yn yr ardal, gan iddynt allu gorchfygu squire y gymydogaeth a'r meddyg. Heblaw hyny, daeth Sion Evan i fyw i Tywyllnodwydd yn 1805, ac yr oedd ef wedi bod ar y blaen gyda chrefydd am 20 mlynedd yn flaenorol, yn ardal Llanwrin, o'r lle y symudodd i Dywyllnodwydd. Efe ddaeth a phregethu gyntaf i ardal Llanwrin, ac yr ydoedd wedi dangos gwroldeb mawr yn yr hyn a wnaethai gyda chrefydd yno. Nid yw yn debyg y buasai gŵr o'i fath ef yn oedi dim heb sefydlu cymdeithas eglwysig yn Mhennal. Gall fod yr eglwys wedi ei ffurfio rai blynyddau cyn hyn, ond dyma y lle pellaf yn ol y gellir ei holrain, sef oddeutu 1805. Cynhelid y gwasanaeth crefyddol am 15 mlynedd wedi hyn mewn tŷ bychan yn nghanol y pentref, o dan yr un tô â'r Post Office presenol. Addolai yr Annibynwyr mewn tŷ yr ochr arall i'r ffordd, ac yr oedd y ddau dŷ o fewn ychydig latheni i'w gilydd. Mae y rhybudd canlynol a roddwyd i'r perchenog, wedi ei arwyddo gan Arthur Evan, y blaenor, yn dangos yr amser y symudwyd o'r tŷ i fyned i addoli i'r capel:—
To Captain Thurston.
"At the expiration of my present year's holding, I shall quit and deliver up to you the possession of that house or tenement, now used as a chapel, situate in the village of Pennal, in the County of Merioneth, which I now hold under you. As witness my hand this 22nd day of September, 1820. —A.E."
Cafwyd tir i adeiladu capel yn nghwr y pentref, lle saif yr hen gapel presenol, ar brydles o gan' mlynedd ond un, gan Mr. John Jones, masnachwr, Machynlleth, am ardreth flynyddol o ddeg swllt ar hugain. Dyddiad y brydles ydyw 1820. Yr oedd yr Annibynwyr wedi adeiladu eu capel bedair blynedd yn flaenorol. Adeiladydd y capel oedd Edward Rees, Caerllan bach. Cedwid y cyfrifon gan Lewis William, Llanfachreth, yr hwn oedd yma yn cadw ysgol, ac mae yr oll sydd ar gael o'r cyfrifon ar ychydig ddalenau, ymysg ei bapyrau ef. Y draul, hyd y gellir gweled, oedd 99p. 19s. Derbyniai ef y rhan fwyaf o'r swm hwn gan Richard Humphreys a Capt. Griffith, Abermaw, dros y Cyfarfod Misol. Ni buasid byth yn gwybod yr un iot ynghylch adeiladu y capel cyntaf hwn, ond fel y daethpwyd yn ddamweiniol o hyd i bapyrau yr hen ysgolfeistr ffyddlon. Yr oedd yr achos yn Mhennal yn wan, a'r eglwys yn analluog i gasglu ond ychydig yr adeg yma, a thros ryw ysbaid o amser wedi hyn, fel y dengys y llythyr canlynol a ysgrifenodd Lewis William, Llanfachreth, at Gyfarfod Misol y Bala:—
"Fy Anwyl Frodyr a Thadau, sydd yn gynulledig yn Nghymdeithasfa Fisol Sir Feirionydd, yn y Bala—Mae cyfeillion Pennal wedi erfyn arnaf ofyn a gaiff Josuah Bywater, o'r Barmouth, y capel i gadw ysgol. Maent hwy yn foddlon, os caiff ganiatad gan y Cyfarfod Misol.
"Yn mhellach, y maent yn gofyn yn ostyngedig a gânt eu cynorthwyo i dalu y llog sydd ar y capel, oherwydd y maent hwy wedi gwneyd yn ffyddlon, yn ol eu gallu, y flwyddyn ddiweddaf, ac er hyny y mae dros bunt o'r llog heb ei dalu, ac y mae i'w dalu y mis nesaf eto 2p 10s. Os gellwch eu cynorthwyo, chwi a wnewch garedigrwydd i achos yr Arglwydd yn Mhennal. D.S., addawyd yn Nghorris, yn y Cyfarfod Misol, i dalu 20p. o gorff yr hawl mor fuan ag y gellid, er mwyn lleihau eu baich. Byddai yn dda gan yr un a'i rhoddodd ar y llog eu cael yn bresenol, os oes modd. Yr oeddwn yn meddwl, wrth addunedu gosod y deisyfiadau uchod ger eich bron, bod yn y Cyfarfod Misol fy hun, ond fe'm lluddiwyd gan Ragluniaeth trwy afiechyd fy ngwraig.
"Anwyl dadau, gwrandewch ar eu cwyn, er mwyn achos yr Arglwydd sydd yn eu plith, ac enw yr Arglwydd sydd arnynt. Y neb a'u hadwaenant, ac a ŵyr am yr achos yn eu plith, a wyddant eu bod yn wrthddrychau addas i dosturio wrthynt mewn trugaredd, trwy eu cynorthwyo yn yr achos mwyaf. Tangnefedd Duw, yr hwn sydd uwchlaw pob deall,' a fyddo yn eich plith. Hyn yw deisyfiad eich annheilyngaf was yn yr Arglwydd,
Helaethwyd y capel hwn drachefn yn 1850, ar draul o 80p. Ac yr oedd 40p. o'r ddyled heb ei thalu pan yr aed i adeiladu. y capel presenol, ddeunaw mlynedd yn ol. Cedwid Ysgol Sabbothol yn yr amser cyntaf mewn amryw dai yn yr ardal—Pompren, Tywyllnodwydd, a'r Ffatri Uchaf. Pan oedd Lewis. William yma, yn mis Chwefror, 1820, tynwyd allan nifer o benderfyniadau mewn cyfarfod athrawon, gyda golwg ar gymwysderau athrawon, a'u dyledswyddau, megis, eu bod i ddyfod ynghyd at yr awr apwyntiedig, i beidio ysbeilio amser yr ysgol trwy feithder wrth ddechreu a diweddu, i adael i'r ysgoleigion ledio penillion ar ganol a diwedd yr ysgol, a bod yr arolygwr i alw athraw pob dosbarth ar y diwedd, ac iddo yntau a'i ddosbarth fyned allan gyda'u gilydd, &c. Y daith Sabbothol ar y cyntaf oedd, Pennal, Maethlon (Tŷ'nypwll), ac Aberdyfi. Wedi hyny, bu Pennal ac Aberdyfi am dymor gyda'u gilydd. Mae pob un o'r ddau le yn awr yn daith arno ei hun, er y flwyddyn 1856. Nifer y cymunwyr y flwyddyn hono yn Mhennal oedd 73, a'r nifer yn Aberdyfi, 100. Blaenoriaid cyntaf yr eglwys oeddynt, Sion Morris, Sion Evan, Tywyllnodwydd, a Dafydd Evan, ei fab, Arthur Evan, y crydd, Lewis Jones, Ynys; Morgan William, Cyllellog; ac mewn amser diweddarach, Robert Evans, Ynys; John Jones, Esgirgoch; Morgan Jones, Esgirweddan; a Hugh Jones, Gelligraian.
Sion Morris, gwehydd, y blaenor cyntaf. Dyn bychan o gorff, crwn, heini ar ei droed. Byddent yn ei golli o'r pentref am ddyddiau weithiau, heb wybod i ba le yr oedd wedi myned, ond dywedai y bobl wrth eu gilydd ei fod wedi myned i Gyfarfod Misol, neu Sasiwn, i rywle, i chwilio am bregethwyr. Ceir ei enw ef a Gwen Morris, ei wraig, yn cyfranu at yr ysgol gylchynol yn bur foreu. Preswyllai mewn tŷ bychan, tlawd, y tlotaf yn y pentre, sef y tŷ a'r corn hir, a safai lle y mae y Graiandy yn awr, ac a dynwyd i lawr wrth adeiladu capel presenol y Methodistiaid. Bu Mr. Charles, o'r Bala, yn cysgu unwaith yn ei dŷ. Wedi iddo fyned i'r gwely, gofynai Sion Morris iddo, "Oes genych chwi ddigon o dan eich pen, Mr. Charles?" Os nad oedd ganddo ddigon, yr oedd yr hen flaenor yn barod i dynu dilledyn oddiam dano ei hun, er mwyn codi pen Mr. Charles yn uwch i fyny.
Sion Evan, Tywyllnodwydd.—Gŵr cadarn yn yr Ysgrythyrau, egwyddorol yn yr Hyfforddwr, ac yn dra awyddus am i bawb ddyfod yn grefyddwyr. Bu iddo fawr ofal calon am achos crefydd yn Llanwrin, cyn dyfod i lawr yma. Dywedir na ddeuai neb i'w dŷ, ac na chyfarfyddai â neb ar y ffordd, na soniai wrthynt am grefydd, a hyny nid mewn rhagrith, ond o wir ofal am danynt. Gair a ddywedodd ef wrth fugeilio defaid ar y mynydd a ddaliodd gyntaf ar feddwl David Jones, wedi hyny o Nantymynach, gŵr a fu yn flaenor gweithgar yn Abertrinant. Rhoddodd gyngor i Mr. David Rowland, Llwynteg, pan yr oedd yn llanc ieuanc yn ei dŷ yn gweithio, a barodd iddo ei gofio hyd heddyw. Yr oedd ef yn hen ŵr wrth ei ddwy ffon, ac ebe fe, "Dafydd bach, cofia'r adnod yma yn y tai y byddi yn gweithio, a lle bynag y byddi di, Bydded ymadroddion fy ngenau, a myfyrdod fy nghalon yn gymeradwy ger dŷ fron, O Arglwydd, fy nghraig a'm prynwr.' Yr oedd Dafydd Evan, ei fab, fel yntau, yn flaenor ac yn ŵr cadarn yn yr Ysgrythyrau.
Arthur Evan, y crydd.—Brodor o Bennal, symudodd i Mallwyd, a daeth yma drachefn i dreulio diwedd ei oes. Dyn crefyddol, distaw, a diymhongar, a gweithiwr diwyd ymhob cylch. Elai i Maethlon i helpu i gynal y moddion, ac oherwydd ei fod yn weddïwr mor rhagorol, mawr fyddai y disgwyliad am dano. Ystyrid ef yn fwy crefyddol na neb yn y wlad, a thystiolaeth gref i brofi hyny ydyw y ffaith a ganlyn. Pan oedd David Rowland yn fachgen bychan, heb ddyfod eto i feddu syniad uwch na syniad plentyn, os digwyddai iddi fod yn fellt a tharanau, rhedai gan ofn i'r gweithdy, at Arthur Evan, ac unwaith y byddai wrth ochr yr hen Gristion, teimlai yn berffaith ddiogel, ac ni hidiai ddim wedy'n pa faint fyddai erchylldra y mellt a'r taranau. Mae ei enw ef wrth Weithred Gyfansoddiadol y Cyfundeb, yn y flwyddyn 1827, wedi ei sillebu yn ol tafodiaith yr ardal, Arthir Evans, Pennal, County of Merioneth, Shoemaker.
Ymfudodd Lewis Jones a Morgan William i'r America. Symudodd Robert Evans hefyd o'r Ynys i Rhydygarnedd, Llanegryn, a pharhaodd yn flaenor zelog yno hyd ddiwedd ei oes. Yr oedd John Jones yn dad i'r Parch. Evan Jones, Caernarfon. Symudodd yntau i Benegoes, a bu farw mewn oedran Patriarchaidd, a'r fendith ar ei ben. Yr oedd Morgan Jones, Esgirweddan, a Hugh Jones, Gelligraian, yn ddau frawd, ac yn amaethwyr mwyaf cyfrifol yr ardal. Rhoddai eu sefyllfa dda yn y byd fwy o fantais iddynt wasanaethu crefydd na neb a fu yn blaenori yn yr eglwys o'u blaen. Buont ill dau yn arwain yr achos am flynyddoedd, hyd nes y lluddiwyd iddynt gan angau i barhau. Yma y neillduwyd Mr. Richard Owen, Machynlleth, yn flaenor, mewn oedran tra ieuanc. Bu Richard Owen ei dad hefyd yn ffyddlon (iawn gydag achos crefydd hyd ddiwedd ei oes. Dau o ffyddloniaid eraill, ond heb fod yn flaenoriaid, oeddynt, Edward Rees, saermaen, a Peter Jones. Bu Edward. Rees yn godwr canu am lawer o flynyddoedd. Canai â'i law ar ochr ei ben, nes tynu yr holl gynulleidfa i hwyl canu yn null yr hen bobl. Mab oedd ef i hen glochydd y plwyf, a rhoddai yn fynych y geiriau canlynol allan i'w canu yn y cyfarfodydd gweddi, a chanwyd llawer arnynt yn nghapel Pennal:—
"Gogoniant i'r Tad
Yn rhwyddair a'r Mab rhad,
A'r Ysbryd Glân pur;
Rho'wn iddo bob mawrhad,
Tragwyddol fythol Fod;
Clod, clod
Dilyth fawr a bendith,
Fyth, fyth iddo'n bod.
Peter Jones a Sian William, ei wraig, oeddynt golofnau mewn zel a ffyddlondeb. Bu gorfoledd mawr un tro yn eu tŷ, yn amser Diwygiad Beddgelert, a chan fod y tân ar lawr, yr oedd gwreichion o'r tân naturiol wedi eu lluchio ar hyd y tŷ, oherwydd fod y gorfoleddwyr yn neidio mor afreolus, hyd nes y dygwyd y tŷ a'r preswylwyr i ymylon dinystr. Mawr oedd gofal Sian William gyda y merched a'r gwragedd, ar ol i'r gorfoledd fyned heibio, yn rhoddi eu hetiau a'u gwisgoedd yn eu lle, &c. Cymerai y chwaer hon lawer o drafferth i wneyd y pregethwyr yn gysurus; pan y tröent i'w thŷ ar ol dyfod o Maethlon y Sabbath, ni chaent fyned i'r capel at yr hwyr heb iddi dynu pob ysmotyn o lwch a baw oddiar eu hesgidiau. Byddai hi a'i phriod ar ben drws y tŷ y noson y byddai y blaenoriaid yn gwneyd cyfrifon y capel ar ddiwedd y flwyddyn, yn disgwyl clywed am lwyddiant yr achos, gan fawr obeithio eu bod wedi cael y ddau pen i'r llinyn ynghyd. Nid oedd Peter Jones ond byr ei wybodaeth, a byddai Hugh Evan yn ei gorectio yn y seiat wrth ddweyd ei brofiad, "Sut yr wyt ti yn dweyd, Peter ?" "D'wad di yn well, Huwcyn, os medri di," atebai y llall.
Un arall o rai rhagorol y ddaear a ddiweddodd ei oes yn aelod o'r eglwys hon oedd Thomas Roberts, yr hwn a adnabyddid fel hen ddriver John Elias, o Fôn. Bu yn was yn Fronheulog, Llandderfel, am 52 mlynedd. Rhoddai Mr. Davies, Fronheulog, ei gerbyd i John Elias i deithio siroedd De a Gogledd Cymru, a Thomas Roberts fyddai yn drivio y cerbyd. Pan y cyfarfyddodd Mr. Elias a'r ddamwain foreu Sasiwn y Bala, ar ei ffordd o'r Fronheulog, yr oedd yr hen frawd yno y pryd hwnw, ond arferai ymorchestu tipyn mai nid efe oedd yn gyru y cerbyd ar y pryd; yr oedd wedi myned o flaen y cerbyd i'r Bala, i drefnu y wageni ar y Green. Ond efe fu yn gwasanaethu am wythnosau ar Mr. Elias ar ol y ddamwain, ac efe fu yn ei anfon adref wedi iddo wella. Pan y deuai Mr. Elias i'r Fronheulog wedi hyn, arferai anfon o'i flaen, "Anfonwch Tomos i'm cyfarfod, gyda cheffyl llonydd." Ymffrostiai Thomas Roberts yn ei swydd o ganlyn John Elias, a chredai nad oedd neb tebyg iddo yn y byd. "Mi glywais," meddai, "Dr. Chalmers, a dynion mawr eraill, ond John Elias oedd y pregethwr mwyaf glywais i erioed." Ni bu dim ond dau, yn ol ei syniad ef, yn y byd erioed yn fwy nag ef; Iesu Grist yn gyntaf; yr Apostol Paul yn ail, a John Elias yn drydydd. Pan yr oedd yn glaf yn ei wely o'r clefyd y bu farw o hono, gofynwyd iddo, " Pwy hoffai weled gyntaf wedi myned i'r nefoedd ?" "Mr. Elias," atebai, dan godi ei ddwylaw i fyny, "'rwyf yn meddwl y byddwn yn fwy hyf arno ef nag ar yr Arglwydd Iesu." Bu farw Ionawr 19eg, 1879, yn 89 oed.
Yn yr ardal hon y diweddodd y Parch. Richard Humphreys, o'r Dyffryn, ei oes. Daeth yma yn Mehefin, 1858, trwy ymbriodi â Mrs. Evans, Gwern Iago, a bu farw Chwefror 15fed, 1863. Parhaodd yn ei wres, a'i gariad, a'i bwyll, a'i ofal am yr achos goreu hyd y diwedd, ac y mae llawer o'i ddywediadau ar gof a chadw gan rai o bobl yr ardal hyd heddyw. Bu ei weddw, Mrs. Humphreys, yn garedig iawn i achos crefydd ar ol ei ddydd ef. Yr oedd hi yn fam yn Israel. Gwir ofalai am yr achos yn ei holl ranau, a llawenhâi yn fawr weled pob symudiad ymlaen gydag ef. Bu yn help mawr i'r efengyl, nid yn unig oherwydd ei sefyllfa gefnog yn y byd, ond trwy roddi ei phresenoldeb yn moddion gras, a thrwy roddi parch i weinidogion y Gair. Yn llyfr cofnodion yr eglwys, ceir yr hyn a ganlyn am dani:—"Bu yn trigianu yn yr ardal am oddeutu 30 mlynedd, a chymerai bob amser ran flaenllaw gydag achos crefydd yn y lle. Aeth trwy lawer o brofedigaethau y byd, ac yr oedd hyny wedi ei haddfedu a'i chymhwyso i ogoniant. Cafodd ei bendithio â llawer o dalent a llawer o ras. Teimlir colled ar ei hol yn yr eglwys." Bu farw Mai 22ain, 1880.
Yn y flwyddyn 1869 adeiladwyd y capel presenol. Rhoddwyd y tir yn rhodd gan Mr. Hugh Jones, Gelligraian. Aeth y draul i'w adeiladu, heblaw hyny, rhwng pob peth, dros 1000p. Ymhen naw mlynedd ar ol hyn, yn 1878, yr oedd y ddyled wedi ei llwyr glirio. Ddwy flynedd ar ol agor y capel, nifer yr aelodau eglwysig oedd 83. Erbyn y flwyddyn y cliriwyd y ddyled, yr oedd eu nifer yn 120.
Cynhaliwyd Ysgol Sul yn Panteidal, haner y ffordd o Bennal i Aberdyfi, am bum' mlynedd, o 1866 i 1871. Elai cyfeillion o Bennal yn benaf yno i gynorthwyo i'w chario ymlaen. Pregethid hefyd yn achlysurol yn yr un lle. Oherwydd colli y tŷ, a diffyg cefnogaeth, rhoddwyd y moddion yno i fyny.
Yn 1879, adeiladwyd ysgoldy prydferth a elwir y Bryniau, oddeutu milldir o bentref Pennal, yn nghyfeiriad Aberdyfi, yn benaf at wasanaeth yr Ysgol Sul. Cafwyd y tir yn rhodd gan y diweddar C. F. Thurston, Ysw., Talgarth. Bu y draul yn agos i 200p. Nid oes o'r ddyled yn aros yn awr ond 25p.
Cyfododd dau bregethwr o'r eglwys hon: y Parch. John Evans, yr hwn sydd yn awr wedi ymsefydlu yn weinidog yn Llanfaircaereinion. Yn mis Tachwedd, 1878, y cymerwyd llais yr eglwys gyda golwg ar ei gychwyniad. Mr. William Evans, yn bresenol efrydydd yn Mhrifysgol Edinburgh; cymerwyd llais yr eglwys o berthynas iddo yntau Rhagfyr 1af, 1881.
Bu ysgrifenydd yr hanes hwn mewn cysylltiad gweinidogaethol â'r eglwys am ddeunaw mlynedd, o 1865 i 1883. Y mae Mr. Hugh Ellis wedi ymsefydlu yn weinidog yr eglwys er mis Ebrill, 1888.
Y blaenoriaid yn awr ydynt Mri. David Rowland, Rees Parry, Richard Jones, David Evans, a Hugh Jones.
Nodiadau
golygu