Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Rhiwspardyn

← Llanelltyd

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal

Rehoboth →

RHIWSPARDYN.

Saif capel Rhiwspardyn ar ochr y ffordd fawr sydd yn arwain o Ddolgellau i Ddinasmawddwy, o fewn o dair i bedair milldir i'r lle cyntaf, ac ar y groesffordd sydd yn troi i gyfeiriad Corris. Yr Ysgol Sabbothol fu dechreuad yr achos yn y lle, yr hon.a gedwid am o leiaf 20 mlynedd cyn adeiladu y capel. Ysgrifenodd y diweddar Mr. R. O. Rees, Dolgellau, hanes yr ysgol hon mewn cofnod-lyfr, a gedwir hyd heddyw yn Rhiwspardyn, i groniclo digwyddiadau mewn cysylltiad â'r sefydliad. A chrynhodeb o'r hyn a ysgrifenodd ef yn 1865, ynghyd a rhai ffeithiau ychwanegol, ydyw yr hyn a roddir yma am ddechreuad yr achos.

Y lle cyntaf, adnabyddus yn awr, y cynhelid unrhyw foddion crefyddol yn yr ardal oedd Pantycra. Y person oedd yn byw yno ar y pryd oedd Richard Jones, clytiwr (cobbler) wrth ei gefyddyd. Cynhelid yno gyfarfodydd gweddi gan yr ychydig grefyddwyr oedd yn byw yn yr ardal. Denai brodyr o Ddolgellau i fyny yn achlysurol i'w cynorthwyo yn y cyfarfodydd hyn. Yn Pantycra, hefyd, y byddai y pregethu, pryd bynag y byddai rhyw bregethwr, o ryw enwad, yn y cyfleusdra i roi odfa yn yr ardal. Y lleoedd yr elai trigolion yr ardal i addoli yn rheolaidd oedd i gapel yr Annibynwyr yn y Brithdir, ac i'r dref. Nid oedd un Ysgol Sabbothol wedi ei sefydlu eto yn yr ardal; ai yr ychydig bersonau a aent i'r ysgol, i ysgolion y Brithdir a'r dref. Cyn hir, dechreuwyd cynal cyfarfodydd gweddi, ac weithiau odfa, yn yr Hafodoer. Yno y dechreuwyd cynal Ysgol Sabbothol gyntaf yn yr ardal. Sefydlwyd hi, ebe Mr. R. O. Rees, tuag 1810, gan Griffith Richards, Penycefn, yr hwny doedd, er's rhai blynyddoedd, yn arddwr yn Caerynwch. Dywed rhai, hefyd, fod yr ysgol wedi ei dechreu yn Nghwm Hafodoer mor foreu ag 1805 A hyn y cytuna tystiolaeth yr hynafgwr Richard Roberts, sydd yn byw yn awr yn nhy capel Rhiwspardyn. Y mae ef yn cofio ysgol yn cael ei chadw yn Hafodoer, yn 1806, yn nhy Richard Roberts. Yr oedd Griffith Richards, y gwr a sefydlodd yr ysgol, yn perthyn i'r Barwn Richards. Yr oedd yn ŵr hynod yn ei oes am ei ffyddlondeb gyda phob rhan o deyrnas Crist, ac am ei ddawn gwreiddiol a'i ysbryd gwresog mewn gweddi. Bu yn bleidiwr ffyddlon i'r ysgol tra bu ef yn aros yn Nghaerynwch. Tuag 1813 priododd, a symudodd oddiyno i Ddolgellau. Yr oedd y pryd hwn yn aelod gyda'r Trefnyddion Calfinaidd. Wedi dyfod i fyw i Ddolgellau, ymunodd â'r Bedyddwyr, gyda'r rhai y parhaodd yn aelod diargyhoedd hyd derfyn ei oes, yn cael ei fawr barchu gan bawb am ei dduwioldeb. Ei brif gynorthwywyr yn nygiad yr ysgol ymlaen ar y cyntaf oeddynt, gŵr y tŷ lle cynhelid hi, Richard Roberts, a Rees Williams, o'r Gorwyr. Tuag 1812, symudwyd yr ysgol i fwthyn tlawd, a safai ar y lle y saif capel Rhiwspardyn yn awr. Yno, hefyd, o hyny allan, y cynhelid y cyfarfodydd gweddi, a'r odfeuon achlysurol, yn yr ardal. Labrwr tlawd oedd yn byw yn yr hen dŷ y pryd hwn. Talai cyfeillion yr achos ryw gydnabod arianol iddo—rhent y tŷ, fel y tybir—am wasanaeth y tŷ. Y prif offeryn yn ailgychwyn yr ysgol yn hen dy Rhiwspardyn oedd Hugh Vaughan, asiedydd (joiner), yr hwn a ddaeth i weithio i'r ardal, ac a deimlai yn ddwys oherwydd iselder yr Ysgol Sabbothol, ac amddifadrwydd yr ardal, yn enwedig yr ieuenctyd, o fanteision crefyddol. Yr oedd yn enedigol o Gelynin, a'r pryd hwnw yn gweithio gydag asiedydd o Ddolgellau, ac yn cartrefu yno, ac yn aelod o gapel Salem. oedd ef yn berthynas yn ol y cnawd i'r naill neu y llall, os nad i'r ddau, Sion Vychan, o Lwyngwril. Cawsai achos crefydd, a'r Ysgol Sabbothol hefyd, symbyliad cryf mewn adeg foreuol, yn ei ardal enedigol, yn amser Lewis Morris; a chan ei fod yntau ei hun o deulu zelog, nid rhyfedd iddo deimlo yn awyddus am blanu yr ysgol yn Nghwin Hafodoer. Trwy ei daerni ef cymerodd ysgol Capel Salem ei chwaer fechan yn yr hen dŷ yn Rhiwspardyn dan ei gofal. Dygid holl draul cynhaliad yr ysgol yn y tŷ hwn gan ysgol y dref, ac anfonid brodyr am ysbaid gyda Hugh Vaughan i'w gynorthwyo. Ymysg y ffyddloniaid hyn yr oedd Ellis Williams, Evan Morris, John Jones, William Owen, glazier, Thomas Jones, druggist, John Lewis, Bwlchcoch, Griffith Davies, &c. Yn 1813 priododd H. V., Sarah Vaughan, ac aeth i fyw i Factory Clywedog, lle yr arhosodd hyd ddiwedd ei oes. Ai brodyr fel cynt o'r dref i'w gynorthwyo yn Rhiwspardyn. Aent o amgylch y ffermydd cyn amser yr ysgol bob Sabbath, i gymell pawb, yn enwedig yr ieuenctyd, i ddyfod iddi. Dywed y diweddar Mr. David Jones, Dolgellau, i Ysgol Sul gael ei chynal am ryw ysbaid yn Clywedog, yn nhŷ Hugh Vaughan, a bod effeithiau daionus iawn wedi ei dilyn yno. Ond yn ol yr hanes a rydd Mr. Rees, parhawyd i'w chynal yn hen dŷ Rhiwspardyn hyd 1818, pryd yr ymadawodd John Pugh oddiyno. Nid oedd yr hen dy ond bwthyn adfeiliedig ac anolygus nodedig, er hyny gwnaed ef yn lle cysegredig a byth-gofiadwy i lawer a gyfarfyddent ynddo, trwy i'r Arglwydd yn fynych ddyfod yno, yn ngherbyd yr iachawdwriaeth. Ymhen ychydig flynyddau ar ol hyn, achubodd Hugh Vaughan y cyfle i gael gan eglwys Salem, mewn undeb â'r brodyr yn Rhiwspardyn, i adeiladu y capel presenol yno. Y golofn bwysicaf, yn nesaf ato ef, yn cynal yr Ysgol Sabbothol a ddechreuodd yn yr ardal hon oedd Rees Williams, o'r Gorwyr, gŵr o synwyr cryf a gwybodaeth ysgrythyrol tuhwnt i'r cyffredin, ac athraw ffyddlon yn yr ysgol yn Rhiwspardyn, hyd ei symudiad oddiyno i fyw i Ddolgellau ymhen blynyddau lawer. Oherwydd ei fod yn ysgrifenwr da, byddai yn cynorthwyo llawer ar William Jones, y blaenor, gyda'r llyfrau, ac yn gweithredu fel ysgrifenydd yr eglwys, er nad ydoedd yn flaenor ei hun. Cododd yr Arglwydd, o dro i dro wedi hyny, weithwyr fyddlon ymysg y meibion a'r merched o blaid yr Ysgol Sul, a'r achos yn gyffredinol. Yr wyf yn cofio," ebe John Jones, y blaenor presenol, "chwech neu saith o rai a fyddent yn arfer a gweddio yn gyhoeddus yn y capel yn amser H. Vaughan Robert Richards, Farrier; Rees Williams, Glanyrafon, a brawd iddo, Peter Williams, Beudyglas; John Edwards, Ty'nycornel; William Jones, Tyntwll; Griffith Pugh, Dolysbyty, wedi hyny o Tanyfoel, Llanfachreth; Evan Ellis, a fu wedi hyny yn swyddog gweithgar yn eglwys Hermon. Y mae coffadwriaeth y cyfiawnion yma yn fendi- gedig yn fy ngolwg." Wedi i Rees Williams symud o'r ardal i Ddolgellau, bu Ellis Edwards, Penybryn, yn gweithredu fel ysgrifenydd i'r eglwys, a byddai Hugh Pugh, Caregygath, yn gweithredu gyda'r un gorchwyl, hwythau eu dau hefyd a fuont yn zelog a ffyddlon gyda'r achos yn Rhiwspardyn. Ymysg y merched, gallwn nodi yn arbenig Miss Anne Jones, Plas Gwanas, wedi hyny Mrs. Roberts, Brynadda, Sir Gaer- narfon, a mam Mr. John Bryn Roberts, A.S. Bu hi yn athrawes dra defnyddiol, ac yn noddwraig werthfawr i'r ysgol a'r achos yn gyffredinol am flynyddau lawer, hyd oni symudodd rhagluniaeth hi oddiyma ar ei phriodas. Bu o gynorthwy mawr gyda'r achos yn allanol, yn cynorthwyo yr hen frodyr gyda chadw y cyfrifon, a'r cyffelyb. Y mae llawer o'r cyfrifon yn amser adeiladu y capel i'w gweled eto yn ei llawysgrif hi ei hun. Ar ol ei symudiad i Sir Gaernarfon, daeth yn adnabyddus trwy yr holl gylch Methodistaidd fel un o rai mwyaf rhinweddol a rhagorol y ddaiar; a bu hi a'i phriod yn lloches i grefydd Crist ar hyd eu hoes. Sarah Vanghan, hefyd, yr hon a fu farw Medi 3ydd, 1866, yn 86 mlwydd oed, a barhaodd yn ei diwydrwydd gyda'r Ysgol Sabbothol hyd ei bedd.

Dyddiad prydles y capel ydyw Mai 1832. Ond y mae sicrrwydd oddiwrth lyfrau yr eglwys, ei fod wedi ei adeiladu bedair blynedd yn flaenorol, sef yn 1828. Telid yn flynyddol 22s. o ardreth am y tir. Aeth traul adeiladaeth yn rhywle oddeutu £200. Hugh Vaughan oedd y prif offeryn i ddwyn y gwaith hwn o amgylch, ac nid anturiaeth fechan oedd adeiladu capel y pryd hwnw. Gwaith araf-deg a thrafferthus ydoedd, pan y gwelir oddiwrth y cyfrifon daliadau tebyg i'r rhai hyn-talu am goed o Liverpool i wneuthur pen y capel, talu am eu cario i'r Bermo, o'r Bermo i Lyn Penmaen, ac o Lyn Penmaen at y capel; talu am falk flawydd i wneyd y drysau a'r ffenestri; talu am bolion o Ddolserau; am flaggs o Ddinasmawddwy; am lechau i doi o Aberllefeni; am bwysau wrth y ffenestri o'r Amwythig; am wydr a shasses o Gaergybi; am lifio coed; am flew am ben calch, a mil a mwy o bethau cyffelyb. Nid ymddengys fod dim nerth yn yr ardal i dalu dim o'r ddyled. Yr oll y buwyd yn alluog i'w grynhoi ynghyd yr amser yr adeiladwyd y capel oedd £42 11s. 10c., yr hwn swm a gasglwyd trwy docynau o wahanol fanau gan 17 o gasglwyr. Byddent yn gwneuthur casgliad at y ddyled yn fynych yn y gynulleidfa, ond ni byddai hwnw yn dyfod ond i ychydig syll- tau. Ac unwaith, ymhen rhyw bedair blynedd ar ol adeiladu y capel, derbyniasant rodd o £10 oddiwrth eglwys Salem, Dolgellau. Pan y daeth y flwyddyn i dalu holl ddyledion y capelau rhwng y Ddwy Afon, sef y flwyddyn 1839, cliriwyd dyled Rhiwspardyn hefyd yn glir ymhlith y trwp. Casglwyd ganddynt hwy eu hunain i'r gronfa gyffredinol £47 15s. Bc., a derbyniasant allan o honi £102 19s. Oc.

Yr oedd eglwys reolaidd wedi ei ffurfio er's rhyw gynifer o flynyddau cyn adeiladu y capel yn hen de Rhiwspardyn. Dywedir ar seiliau da mai John Jones, un o flaenoriaid presenol yr eglwys, oedd y cyntaf a fedyddiwyd ynddi, a hyny gan y Parch. Robert Griffith, Dolgellau. Cymerodd hyn le o leiaf bum mlynedd cyn adeiladu y capel. Ychydig oedd eu rhif am amser maith, a thlodion oeddynt o ran pethau y bywyd hwn. Ymhlith crybwyllion eraill, dywed Mr. John Jones, Tyddynygareg, "Yn nechreu y flwyddyn 1836, sefydlwyd yr achos dirwestol yma, a gwnaeth les dirfawr yn ein plith. Nid yn gymaint, feallai, o sobri y meddwon, ag o atal rhai rhag meddwdod, ynghyd â glanhau a phuro yr aelodau eglwysig oddiwrth yr arferiad o ddiota a chyfeddach. Oddeutu y blynyddoedd 1840-1844, bu y Parch. William Jones, Rhyd-ddu, yn aros yn y gymydogaeth. Yr oedd chwarel yn cael ei gweithio y pryd hwnw ar fynydd Gwanas, a bu Mr. Jones yn oruchwyliwr arni y blynyddau a nodwyd. A chan ei fod yn bregethwr mor rhagorol, bu yn foddion i godi yr achos yn Rhiwspardyn i'r safle uchaf y bu ynddi erioed. Byddai yn pregethu yn fynych yn yr ardal, a mawr fyddai y cyrchu o'r gwahanol fanau i'w wrando. Daeth llawer at grefydd yn ein hardal yn ystod yr amser y bu yn aros yn ein plith, pa rai fuont yn addurn i grefydd hyd ddiwedd eu hoes. Hefyd, daeth Mr. Jones a llawer o ddynion da gydag ef o Sir Gaernarfon, fel rhwng pob peth, yr oedd yr aelodau eglwysig y pryd hwn o 60 i 70 o nifer."

Ond wedi i'r chwarel hon sefyll, daeth cyfnewidiad pur fawr ar yr ardal. Ymadawodd llawer o'r bobl, a syrthiodd achos crefydd eto i sefyllfa isel. Yn 1848, sef ymhen ugain mlynedd wedi adeiladu y capel, rhif y cymunwyr oedd 34; gwrandawyr, 80: Ysgol Sabbothol, 60. Ac nid oedd eu holl gasgliadau ond 7p. 14s. 6c. Tua'r pryd hwn hefyd rhoddwyd caniatad gan Gyfarfod Misol a gynhaliwyd yn y Dyffryn, i'r brodyr yn Rhiwspardyn i ostwng prisiau eisteddleoedd eu capel o 6d. i 4c. Nid oedd rhyddid yn yr amser gynt i gyfodi na gostwng prisiau yr eisteddleoedd, na defnyddio yr arian a dderbynid oddiwrthynt yn unrhyw fan, ond wrth reol a chyfarwyddyd y Cyfarfod Misol. Amddeng mlynedd drachefn wedi yr amser yr ydym yn son am dano, parhaodd yr achos yma yn hynod o isel ymhob ystyr, a byddai brodyr o Ddolgellau yn dyfod i fyny eto i gynorthwyo i gynal cyfarfodydd gweddi ar nos Sabbothau. Nid oedd y blynyddau hyn ond un blaenor ar yr eglwys, sef William Jones, Ty'ntwll. Ond tra yr ydoedd yn hynod dywyll fel hyn ar yr achos, cyfododd gwawr o le arall. Yn ngwyneb fod llawer o eglwysi gweiniaid y sir yn dioddef oddiwrth amddifadrwydd bugeiliaeth eglwysig, a golwg wywedig arnynt, cymerodd y Cyfarfod Misol sylw difrifol a phenderfynol o'u hachos. Yr oedd Rhiwspardyn, Seion, Llwyngwril, a'r Bwlch yn cael y sylw cyntaf yn y peth hwn. Wedi i'r achos fod dan ystyriaeth am ddau neu dri mis, yn Nghyfarfod Misol Tanygrisiau, Tachwedd, 1857, penderfynwyd sefydlu y Parch. Owen Roberts, y pryd hwnw o Bethesda, Ffestiniog, yn weinidog yn Rhiwspardyn, ac wele yn canlyn gopi o'r cytundeb a wnaed ar y pryd ag Owen Roberts:—

Cytundeb a wnaed â'r Parch. Owen Roberts, Rhiwspardyn, 1857.

Cytunodd y Cyfarfod Misol â'r Parch. Owen Roberts i fod yn weinidog a bugail ar eglwysi Rhiwspardyn, Silo, a Carmel, ac hefyd Ystradgwyn, a'r Cwrt. Y mae bregethu yn nhaith Rhiwspardyn am 9 Sabbath yn y flwyddyn, a 3 Sabbath yn nhaith Ystradgwyn a'r Cwrt; ac i fod yn nghyfarfodydd eglwysig Spardyn, a Silo, a Carmel bob wythnos, ac mor aml ag y gall yn nghyfarfod eglwysig Ystradgwyn, ac hefyd yn y Cwrt pan y gallo. Bod iddo fod yn olygwr ar gyfrifon a chasgliadau eglwysig y pedwar lle uchod, ac ymhob modd i fod yn weinidog a bugail, i'w dysgu a'u harwain i fyw yn dduwiol yn ol Gair Duw. Ei gyflog am y gwasanaeth uchod sydd i fod yn £30 yn y flwyddyn, yn nghyda'r tŷ sydd wrth Gapel Rhiwspardyn i fyw ynddo, yr hwn a fernir sydd yn werth £3 10s. 0c. yn y flwyddyn. Y mae efe i ofalu hefyd am lanhau capel Rhiwspardyn, a chadw y tŷ ac oddeutu y tŷ a'r capel yn weddus ac mewn trefn. A thuag at wneyd i fyny y cyflog uchod, y mae cyfeillion Rhiwspardyn i dalu 3p. yn y flwyddyn; Silo i dalu 3p. Carmel i dalu 3p; ac Ystradgwyn a'r Cwrt i dalu 3p, a bod yr elw a geir oddiwrth werthiant y Drysorfa, yn y pen yma o'r Sir, i gael ei gymhwyso at yr achos hwn, a bod yr hyn a fydd yn eisiau wedi hyny i wneyd y swm yn 30p. i gael ei gymeryd o'r casgliad cenhadol bob blwyddyn.

Daeth Owen Roberts a'i deulu i Rhiwspardyn ar y 23ain o fis Chwefror, 1858. Y mae cyflog O. R. i gael ei dalu yn chwarterol."

Dyma ddechreuad cyntaf y Genhadaeth Sirol. Dylid coffhau, hefyd, fod yr eglwysi uchod wedi ymuno i roddi galwad i Owen Roberts. Trwy garedigrwydd Mr. Williams, Ivy House, a chyfeillion eraill o Ddolgellau, helaethwyd tŷ capel Rhiwspardyn, a gwnaed ef yn gysurus i weinidog fyw ynddo. Felly gwawriodd ar yr achos yma, yr oedd y praidd yn hoffi y gweinidog, a'r gweinidog yn hoffi y praidd, siriolodd y bobl, a bu adnewyddiad ar grefydd yn yr ardaloedd. Ond cyn hir, daeth cwmwl dros y gweinidog, fel y crybwyllwyd yn fyr yn ei hanes, mewn cysylltiad â Llwyngwril. Yn y cyfwng y buont yn awr heb weinidog, torodd y Diwygiad allan, a chwanegwyd llawer at nifer yr eglwys. Teimlent eu hangen yn fawr drachefn am gynorthwy i ofalu am y dychweledigion. Fel un step tuag at wneyd eu hangen i fyny, aethpwyd i ddewis blaenoriaid, neu yn hytrach, flaenor. A'r tro hwn, hyd y gwyddom, oedd y tro cyntaf yn hanes yr eglwys am yn agos i 40 mlynedd o amser, yr ychwanegwyd nifer y blaenoriaid o un i ddau. Mr. Hugh Pugh, Tyddynmawr, a ddewiswyd yn ddiacon yn 1860, ac efe sydd wedi bod yn dal y swydd o ysgrifenydd yr eglwys o hyny hyd y pryd hwn. Yn haf y flwyddyn 1862, daeth y Parch. Evan Roberts, yn awr o'r Dyffryn, yma i gymeryd gofal yr eglwys. Ond wedi gwasanaeth llwyddianus am oddeutu blwyddyn, ymadawodd yntau, tua chanol 1863, i fyned i Cemaes, Sir Drefaldwyn. Wedi bod am dymor eto heb neb yn eu bugeilio, rhoddodd yr eglwysi hyn alwad drachefn i'r Parch. J. Eiddon Jones, yn awr o Lanrug, Ymgymerodd ef â bugeiliacth Rhiwspardyn, Silo, a Carmel, yn Gorphenaf, 1866. Rhoddodd Carmel i fyny yn 1868, neu y flwyddyn ganlynol, ond bu yn Rhiwspardyn a Silo hyd ddiwedd Hydref, 1870. Er ei fod yn enedigol o un cwr i'r daith, bu yn gymeradwy a defnyddiol yn ystod amser ei weinidogaeth yn y lle. Byddai yn cerdded gyda chysondeb i Rhiwspardyn, i gynal cyfarfodydd eglwysig, cyfarfodydd canu, cyfarfodydd darllen, a chyfarfodydd gyda'r plant ganol yr wythnos. Eu tystiolaeth yn yr eglwys yma ydyw iddo wneuthur llawer o les gyda'r plant a'r bobl ieuainc. Efe a ddaeth a'r drefn o ganu gyda'r Tonic Sol-ffa i'r ardal gyntaf crioed. Y pryd hwn, hefyd, aethpwyd ynghyd âg ail wneyd y capel oddimewn. Yr oedd dau deimlad yn bod o berthynas i'r gwaith hwn; yr hen bobl eisiau gwario dim ond ychydig, y bobl ieuainc a'r gweinidog eisiau gwneyd y gwaith yn drwyadl, costied a gostio. Methai yr hen bobl a chydweled i wneuthur dim i'r adeilad, oherwydd eu parch i "hen gapel Hugh Vaughan." Cynllun y bobl ieuaine a orfyddodd, a hwnw a droes allan y goreu o ddigon yn y pen draw. Aeth y draul oddeutu 90p. Yn 1868, cwblhawyd y gwaith, a chyn diwedd y flwyddyn hono, casglwyd yn ymyl 50p., gan adael dyled o 40p., ac ymhen dwy flynedd, cliriwyd yr oll. Y mae y capel yn awr, er nad yw yn fawr, yn gysurus a da.

Hugh Vaughan oedd y blaenor cyntaf. Yr oedd wedi ei ddewis yn Salem, Dolgellau, cyn iddo symud o'r dref, ac yr oedd efe fel Moses yn arwain yr holl eglwys o Ddolgellau i Rhiwspardyn. Efe oedd yr unig flaenor yma o'r dechreu hyd ei farwolaeth, yr hyn a gymerodd le Tachwedd 8fed, 1835, yn 56 mlwydd oed. Pan adeiladwyd y capel y tro cyntaf, efe ydoedd y "pen saer celfydd" gyda'r adeilad, ac enaid a bywyd yr holl symudiad, blaenor yr eglwys, arolygwr yr ysgol, a thad yr achos yn y lle hyd ei fedd. Nid yn unig yr oedd yn gofalu am adeiladu y capel cyntaf, ond efe a weithiodd y gwaith coed a'i law ei hun: ac fe wnaeth y gwaith mor dda ac mor drwyadl fel yr oedd hyn yn ddadl gref gan lawer o bobl y lle ugain mlynedd yn ol yn erbyn ail wneyd dim ar y capel. "Colled fawr i'r achos, megis yn ei fabandod," ebe un o'i gydnabod, oedd ei golli ef, oblegid yr oedd ef yn da, yn llawn o ffydd ac o'r Ysbryd Glan; yn hynod o lym yn erbyn drygau yr oes, ac yn llawn awydd am wasanaethu ei Arglwydd mewn cysylltiad â'r achos ymhob modd." Ebe un arall,—"Bydd coffadwriaeth Hugh Vaughan yn fendigedig ac yn berarogl hyfryd yn yr ardal hon am oesau i ddyfod, fel Cristion disglaer, gwyliedydd effro, llafurwr ffyddlon, ie, fel apostol Cwm yr Hafodoer."

William Jones, Tyntwll—Bu yr eglwys am bum' mlynedd ar ol marw H. V. heb yr un blaenor. Dewiswyd W. Jones yn 1840. I'r Brithdir yr arferai fyned yn ddechreuol i addoli. ond cafodd ei anog i ddyfod i Rhiwspardyn, i ddechreu canu, a pharhaodd i arwain y canu am flynyddoedd, hyd nes y daeth Llyfr Tonau Ieuan Gwyllt i arferiad. Gŵr tawel, llariaidd, tangnefeddus ydoedd. Bu pwysau yr achos yn gorphwys ar ei ysgwyddau ef mewn adeg isel ar grefydd yn yr ardal—efe oedd unig flaenor yr eglwys am ugain mlynedd lawn a diameu y gellir dweyd am dano iddo fod yn ffyddlawn yn yr holl dy. Bu farw Ionawr 25ain, 1871. Yn y Cyfarfod Misol ar ol ei farw, gwnaed coffhad parchus am dano yn y geiriau canlynol: "Rhoddid canmoliaeth uchel iddo fel Cristion a blaenor, ac un yr oedd ei ffyddlondeb wedi enill iddo air da gan bawb a'i hadwaenai; ac oherwydd ei brofiad a'i ddoethineb, edrychai ei gydnabod i fyny ato fel patriarch." Y blaenoriaid presenol ydynt, Hugh Pugh, John Jones, a Hugh Hughes. Yn yr eglwys hon y dechreuodd y Parch. Richard Evans, Harlech, bregethu. Y mae y Parch. H. Roberts, Siloh, mewn cysylltiad gweinidogaethol a'r eglwys er y flwyddyn 1870.