Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Croesor

← Llanfrothen

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal

Rhiwbryfdir →

CROESOR.

Yr oedd Cwm Croesor fel allan o'r byd; nid oedd ond ychydig yn gwybod fod y fath ardal yn bod hyd y flwyddyn 1860. Oddeutu y pryd hwnw y daeth y lle i sylw, trwy agoriad y chwarelau yn y fro. Saif y lle ar gŵr eithaf Gorllewin Meirionydd, megis rhwng ceseiliau y mynyddoedd a wynebant ar Borthmadog, ac yn bur agos i bum' milldir o bellder oddiwrth bob un o'r tri lle mwy adnabyddus,-Ffestiniog, Penrhyndeudraeth, a Beddgelert. Bu Ysgol Sabbothol yn cael ei chynal mewn tai yn yr ardal am tua haner can' mlynedd cyn adeiladu capel. Cynhaliwyd hi am chwe' blynedd ar hugain yn Bryngelynen. A'r weithred olaf a gyflawnwyd ar symudiad yr ysgol o'r tŷ hwn i'r capel, Tachwedd 27, 1863, ydoedd cyflwyno Beibl hardd yn anrheg i'r teulu, gyda diolchgarwch holl ddeiliaid yr ysgol. Ceir hanes cyflawn am ei symudiadau yn ei dechreuad, yn yr Adroddiad argraffedig gydag Ysgolion Sabbothol y Dosbarth, am y flwyddyn 1876, gan Mr. Thomas Williams, Bryn.

Gadawodd Diwygiad Beddgelert ei ol ar yr ardal. Cyfododd rhai dynion o'r diwygiad hwnnw, a ddaethant wedi hyny i deimlo yn ddwys yn achos cyflwr anwybodus eu cymydogion. Y Parch. Robert Owen, Rhyl (Apostol y Plant), yr hwn a fu am beth amser, pan yn ieuanc, yn dilyn ei grefft fel gwehydd yn Factory y Park, a ysgrifena yn 1876, gan roddi y disgrifiad canlynol o'r ardal a'i thrigolion:—"Aethum i'r Park tua'r flwyddyn 1818, neu tua dechreu 1819, hyd y gallaf gofio. Nid oedd un capel o'r Penrhyn i Beddgelert, ond capel Brondanw, nac un Ysgol Sul ond yn Talyrni ac yn Hen Felin y Wern. Gwm Croesor i'r Penrhyn, tlawd iawn ydoedd. Nid wyf yn cofio am un o'r Cwm yn Fethodist. Y 'Batus Bach,' fel eu gelwid, oedd yn meddianu yr holl ardal o Groesor i Lanfrothen. Yr oeddynt yn selog ac erlidgar, fel yr oedd yn gofyn cryn sel a gwroldeb i fod yn Fethodist yn yr ardal. Y Parch. John Jones, Ramoth, fyddai yn pregethu iddynt; dyn tâl, syth; hen lanc, yn lodgio yr ochr arall i'r nant o'r Park (Gareg Fawr), mewn lle anial ac unig. Dyn call, ysgolor da, a meddyg galluog; ymresymwr cryf, a phregethwr medrus. Gwisgai gôb werdd led oleu, a botymau melyn mawr arni; yn hynod ymhob peth bron ar bawb arall. Disgyblion iddo ef oedd yr oll yn y plwyf hwn, fel y mae y fynwent yn ymyl ei gartref yn profi."

Yn y flwyddyn 1861, meddyliwyd am adeiladu capel yn ardal Croesor gan y Methodistiaid. Cymeradwywyd cynlluniau y capel gan y Cyfarfod Misol. Prynwyd coed angenrheidiol tuag at adeiladu, ond digalonwyd a gwerthwyd hwy drachefn. Ail benderfynwyd i gael capel yn 1863. Yr oedd dau foneddwr erbyn hyn yn barod i roddi tir. Cafwyd mwyafrif y trigolion o blaid ei gael ar dir D. Williams, Ysw., A.S., Castelldeudraeth, am fod y llecyn hwnw yn fwy canolog i'r gymydogaeth. Cytunwyd am y tir, a'r pris am dano ydoedd 50p. am byth. Pan aed i dalu am dano, ysgrifenodd yr hen foneddwr parchus receipt am y swm, a chyflwynodd hi i Mr. T. Williams gan ddywedyd, "Rhowch yr arian yna yn ol yn eich pocket at dalu am adeiladu y capel." Cyflwynodd y Cyfarfod Misol ddiolchgarwch calonog i'r boneddwr am ei gefnogaeth a'i haelioni. Capel bychan oedd hwn—un llath ar ddeg wrth naw, a thŷ wrth ei ochr. Agorwyd ef Rhagfyr 4, 1863, pryd y pregethwyd gan y Parchn. D. F. Davies, Pwllheli; D. Jones, Llanelltyd; a Thomas Gray. Oherwydd fod y boblogaeth yn cynyddu yn gyflym, aeth y capel yn rhy fychan y flwyddyn gyntaf ar ol ei agor. Aed ati i'w helaethu, a gorphenwyd erbyn Ebrill 1866. Pregethwyd ar yr ail agoriad gan y Parchn. Thomas Charles Edwards, M.A., D.D., a Robert Roberts, Llangeitho. Dangoswyd haelioni arbenig gan y gynulleidfa a'r eglwys hon o'r dechreuad. Costiodd y capel cyntaf a'r tŷ, ynghyd ag adeiladu yr ail waith, a'r adeiladau eraill, yn cynwys yr ysgoldy, 1700p. Talwyd yr oll mewn deng mlynedd, ac ar y 30ain a'r 3lain o Awst, 1873, cynhaliwyd cyfarfod jiwbili, pryd y pregethwyd gan y Parchn. L. Edwards, D.D., Bala; Evan Phillips, Castellnewydd Emlyn; a D. Jones, Llanbedr.

Cafwyd arian y coed a werthwyd ddwy flynedd yn flaenorol, sef 13p. 6s. 4c., fel y ffynhonell gyntaf tuag at dalu y ddyled. Yr unig gasgliad neillduol ydoedd yr un a wneid yn fisol yn yr Ysgol Sabbothol. Derbynid swm da yn y dull hwn o fis i fis, ac yn wir, mae yr ysgol wedi bod yn allu cryf yn yr ardal i gasglu llawer o arian.

Y GYMDEITHAS ARIANOL.

Un ffordd i glirio y ddyled, a hono yn un dra effeithiol, ydoedd trwy gyfrwng y Gymdeithas arianol. Bu y gymdeithas hon yn fendith fawr i'r ardal, ac yn gefn i'r achos hyd heddyw. Mae y trysorydd a'r ymddiriedolwr cyntaf yn para yn ei swydd eto. Amser yn ol, rhoddodd ef ganoedd o bunau ynddi ei hun, a bu yn foddion i gael canoedd gan eraill, a'r oll yn ddilog. Gwnaeth y gymdeithas ddaioni anrhaethol i'r bobl, trwy eu dysgu i gynilo, a thrwy ei hofferynoliaeth hi, talwyd pob gofynion heb dalu yr un ddimai o lôg.

Yn y flwyddyn 1872, adeiladwyd yma ysgoldy dyddiol. Ymgymerodd yr Ysgol Sabbothol â chasglu yn fisol i dalu y rhan fwyaf o ddyled hwn eto, ac i gynal yr ysgol ddyddiol, hyd nes y ffurfiwyd Bwrdd Ysgol yn y plwyf, Hydref, 1877. Parhaodd ffyddlondeb a haelioni yr eglwys drachefn dros rai blynyddau, fel, erbyn 1883, yr oedd ganddi yn y Bank y swm o 220p. 16s. 10c., a hyny wedi dwyn yr achos ymlaen yn anrhydeddus. Ond cwynir erbyn hyn nad yw mor hawdd cael y bobl i gyfranu ag ydoedd amser yn ol.

Pan adeiladwyd y capel yn 1863, ffurfiwyd Croesor yn daith gyda Llanfrothen (Siloam), ac felly mae yn para hyd yn awr. Nifer y cyflawn aelodau ar sefydliad yr eglwys y flwyddyn ddilynol oedd tua 25. Cynyddodd y nifer yn fuan i 100, ac ni fu fawr uwchlaw hyny o gwbl. Anfonwyd cais gan y brodyr i Gyfarfod Misol Ionawr, 1864, am ganiatad i fod yn eglwys arnynt eu hunain, ar wahan i Siloam. Gwrthodwyd rhoddi caniatad yn y cyfarfod hwn, eithr anogwyd hwy i barhau dan aden y fam eglwys; edrychid arnynt yn ychydig o nifer, a chyffelybid hwy ar y pryd i Gwm Nancol. Ond yn Nghyfarfod Misol Ebrill, yr un flwyddyn, wedi cael adroddiad calonogol am agwedd yr achos, a deall fod rhagolygon am gynydd yn yr ardal, "penderfynwyd yn unfrydol fod i'r brodyr yn Nghroesor gael ymffurfio yn eglwys, a chael gweinyddiad o'r holl ordinhadau yn eu mysg." Y mae hanes yr eglwys hon wedi ei gadw yn gyflawn a chryno o'r dechreuad. Perthyna i'r eglwys lyfr, yn yr hwn y ceir crynhodeb o hanes crefydd yn y gymydogaeth yn ysgrifenedig, ynghyd a'r prif symudiadau a'r digwyddiadau am bob blwyddyn, o 1863 i 1883, wedi eu casglu gan Mr. W. T. Williams, yn awr o'r Rhyd-ddu. Pwy bynag a ewyllysia wybod y manylion, byddant i'w cael ond troi i mewn i'r llyfr hwn. Robert Anwyl oedd gymeriad a hynodrwydd mawr yn perthyn iddo. Argyhoeddwyd ef yn amser diwygiad Beddgelert: bu farw Mai 13eg, 1875, yn 88 oed. Ceir bywgraffiad o hono yn y llyfr crybwylledig. Sabbath, yr 16eg o Orphenaf, 1865, y cynhaliwyd y cyfarfod ysgolion cyntaf yn y lle; yr holwyddorwr ydoedd y Parch. Robert Parry, Ffestiniog. Ebrill 2il a'r 3ydd, 1867, y cynhaliwyd yma Gyfarfod Misol am y tro cyntaf, Cludwyd y dieithriaid i fyny o Borthmadog ar hyd y tram-road a'r inclines. Pregethwyd gan y Parchn. D. Evans, M.A., Dolgellau; D. Davies, Abermaw; Francis Jones, Aberdyfi; Edward Morgan, Dyffryn; O. Jones, B.A., Bethesda; N. C. Jones, Penrhyn; Jno. Davies, Bontddu; Wm. Davies, Llanegryn. Elai a gormod o le i gofnodi y pethau a gymerasant le bob blwyddyn yn olynol.

RHESTR O'R SWYDDOGION.

Daeth Mr. Thomas Williams yma o Blaenau Ffestiniog yn niwedd 1862, i fod yn oruchwyliwr ar chwarel Croesor, a symudodd ef a'i deulu i fyw i Fryn Croesor yn Ebrill y flwyddyn ganlynol. Gwasanaethodd swydd blaenor yn Bethesda amryw flynyddoedd cyn dod yma; ymunodd ag eglwys Siloam, a dewiswyd ef yn swyddog yno, ac efe oedd yr unig swyddog a symudodd gyda'r gangen eglwys ar ei dyfodiad i Groesor. Hysbys ydyw ei wasanaeth a'i weithgarwch ef yn ngwersyllfaoedd y Methodistiaid o hyny hyd yn awr. Gan ei fod yn swyddog effro a llygadog, daeth yr eglwys yn ei hieuenctid ar unwaith i gael ei rhestru yn un o'r eglwysi mwyaf gweithgar yn y sir. Bedair blynedd ar ddeg yn ol, sef yn nechreu 1876, cyflwynwyd tysteb iddo ef a'i briod, amcan yr hon, yn ol y geiriau a geir mewn cysylltiad â'i chyflwyniad, ydoedd, "fel cydnabyddiaeth cynulleidfa Croesor iddynt am eu caredigrwydd i weinidogion y gair, trwy roddi ymborth a llety yn rhad am ysbaid o dair blynedd ar ddeg." A'u tŷ hwy ydyw llety y fforddolion hyd heddyw.

Yn Ngorphenaf, 1864, dewiswyd Mr. John Jones, Cae'r-ffynon, yn swyddog. Gwasanaethodd y swydd yn ffyddlon am ddeng mlynedd. Symudodd oddiyma i fyw i Beniel, Nantmor, yn 1874, ac y mae yn parhau i lenwi yr un swydd yno. Rhagfyr 15fed, 1874, yn un o dri, neillduwyd Mr. G. Evans, ysgolfeistr, yn flaenor. Daeth yma ar agoriad yr ysgol ddyddiol, Ionawr 1af, 1873. Wedi bod yn ddefnyddiol gyda'r achos, symudodd i Dalsarnau Ebrill, 1881; ac fel arwydd o barch yr ardalwyr tuag ato cyflwynwyd iddo yntau "anerchiad goreuredig."

BLAENORIAID FUONT FEIRW.

MANOAH WILLIAMS.

Dewiswyd ef yn flaenor Rhagfyr 15, 1874. Bu farw Awst 5, 1883. Yr oedd yn fab i hen flaenor da yn Llanfrothen, William Rolant, Garthfoel. Ganwyd ef yn 1829. Trodd ei gefn ar eglwys Dduw am ychydig, ond nis gallodd fod yn dawel nes y daeth i mewn yn ol. Ymroddodd i wasanaethu crefydd, yn enwedig y rhan olaf o'i oes, a bendithiwyd ef â chrefydd o radd uchel iawn. Yr oedd yn ddarllenwr mawr, yn weddiwr gafaelgar, ac yn un o athrawon ffyddlonaf yr Ysgol Sabbothol. Yr oedd yn un nodedig o'r saint i fod yn ei gymdeithas, gan mor barod ac awyddus fyddai i son am grefydd ac achos yr Arglwydd. Yn y tymor byr y bu yn y swydd o flaenor, dangosodd yn amlwg ei fod yn swyddog a wir ofalai am yr achos; "yr oedd gair da iddo gan bawb, a chan y gwirionedd ei hun."

ROBERT ANWYL.

Neillduwyd ef yn flaenor Rhagfyr 9, 1883, mewn oedran tra ieuanc; ond ni chafodd lanw y swydd yn hir, oherwydd fod afiechyd wedi gafaelyd yn ei gyfansoddiad. Er na chafodd ond ychydig o fanteision addysg, eto trwy lafur personol cyrhaeddodd wybodaeth lled helaeth, ac yr oedd yn gadarn yn yr Ysgrythyrau. Yr oedd yn siaradwr llithrig, a chymerai ran helaeth ymhob cyfarfod crefyddol. Gweithiodd lawer trwy lawer o wendid, ac nid yn aml y gwelwyd neb wedi cyraedd tir mor uchel mewn sicrwydd ynghylch ei gyflwr. Bu farw Chwefror 18, 1887, yn 29 mlwydd oed.

RICHARD JONES.

Yr oedd ef yn un o'r tri a neillduwyd Rhagfyr 15, 1874, Gwasanaethodd yr achos yn ffyddlawn am flynyddau lawer. Un peth a'i hynodai ydoedd ei sel mewn dyfod i foddion gras Meddai yntau ar ddawn neillduol i siarad ar unrhyw fater, a mynych y gwnelai hyny yn effeithiol yn y cyfarfodydd eglwysig, pan yn cymhwyso pregethau y Sabbath at ei anghenion ei hun a'i gydaelodau. Yr oedd yn hyddysg yn ngair Duw, a byddai yn wastad yn hynod am ei daerni o flaen gorsedd gras. Efe oedd ysgrifenydd yr eglwys yn y blynyddoedd diweddaf o'i oes. Gwnaeth lawer o waith gyda'r Ysgol Sul. Bu yn llywydd y Cyfarfod Ysgolion am rai blynyddau, a dangosodd lawer o sel gyda hyn hefyd. Bu farw Tachwedd 25, 1889, yn 53 mlwydd oed.

Y blaenoriaid presenol ydynt Mri. Thos. Williams, er 1857; Hugh G. Roberts, er 1888; Daniel Jones a Silvanus J. Owen (1890).

Heb fod ymhell o'r ardal hon yr oedd cartref y pregethwr melus a dylanwadol Morris Anwyl. Yr oedd yn fab i Robert Anwyl y soniwyd am dano. Efe a anwyd Ebrill 16, 1814. Bu dros ryw dymor yn Athrofa y Bala. Dilynid ei bregethu âg eneiniad mwy na'r cyffredin, a disgwylid pethau mawrion oddiwrtho. Ond torwyd ef i lawr yn ebrwydd; bu farw Awst 12, 1846, yn 32 oed. Mewn amser diweddar cyfododd dau i bregethu o'r eglwys hon, sef y Parchn. O. T. Williams, Rhyl, a D. D. Williams, Peniel, Ffestiniog. Y mae Miss Williams, yr hon sydd wedi myned allan i'r maes cenhadol yn Sylhet, yn enedigol o Groesor, ac wedi ei magu yn yr eglwys hon. Merch ydyw i Manoah Williams, yr hwn y gwnaethpwyd coffhad am dano uchod fel un o flaenoriaid yr eglwys. Yn y Cyfarfod Misol a gynhaliwyd yn mis Medi, 1889, croesawyd hi gan y frawdoliaeth yn y sir, ar ei hymgysegriad i fod yn un o'r cenhadon dros yr Iesu i'r India. Cychwynodd oddicartref i'w thaith i Sylhet Hydref , 14, 1889. Bu y gweinidogion canlynol mewn cysylltiad gweinidogaethol â'r eglwys:—Parchn. O. T. Williams, 1877-78; T. E. Roberts, M.A., 1886-88; D. D. Williams, 1888-89; D.O'Brien Owen, 1889, hyd yn awr.

Rhif y gwrandawyr, 186; cymunwyr, 102; Ysgol Sul, 138.