Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Sylwadau Terfynol

← Cynhadledd Canmlwyddiant yr Ysgol Sabbothol yn Nolgellau, 1885

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal

Mynegair i'r Ddwy Gyfrol →

PENOD VII.—SYLWADAU TERFYNOL.

CYNWYSIAD.—Wyth enaid wedi myned yn 8000—Ymweliadau a'r eglwysi—Ymweliad yn 1817—Ymweliad y Parchn. Dafydd Cadwaladr a Richard Jones, Bala, yn 1826—Ymweliad cyffredinol yn 1851—Dechreuad yr Achosion Saesneg—Cynhadledd Achosion Saesneg Gogledd Cymru yn Nolgellau yn 1887—Cyfrifon yr eglwysi yn 1849 ac 1889—Y Casgliad Cenhadol cyntaf yn Sir Feirionydd—Casgliad y Jiwbili—Brodyr fuont feirw er 1888—Golwg gyffredinol ar yr hanes—Gwasanaeth gwragedd crefyddol i'r achos—Rhagoroldeb yr hen grefyddwyr—Y pethau y rhagora yr oes hon ynddynt—Yr Arglwydd yn adeiladu y tŷ.

 YNIR yn awr at y terfyn. Prin y gellir disgwyl fod yr hanes wedi ei orphen, oblegid nid oes dim yn orphenedig mewn byd y mae cynifer o bethau newyddion yn cymeryd lle ynddo yn wastadol. Anorphenedig ydyw pob peth ymhlith dynion. Y mae hanes, fel y dywedir, yn ail adrodd hun. Y pethau a fu, a fydd; a'r pethau a welwyd, a welir; a'r digwyddiadau a gymerasant le mewn un oes, a gymerant le mewn oes arall. Y mae goleuni fel y cerdda ymlaen yn gwneuthur y llwybr o'i ol yn oleuach. Ac y mae y pethau a berthynant i'r deyrnas nad yw o'r byd hwn oll yn newydd bob amser. Wrth ddechreu ysgrifenu hanes Eglwysi Gorllewin Meirionydd, nid oeddis yn meddwl y buasai yn bosibl casglu ynghyd gynifer o ffeithiau ag sydd wedi eu cofnodi yn y tudalenau blaenorol. Y mae yn ddigon posibl, er hyny, y daw llawer o bethau i oleuni eto wedi rhoddi cyhoeddusrwydd i'r hanes hwn. Gallesid yn hawdd ymhelaethu ond myned ar ol manylion. Ond barnwyd yn well yn y ddwy gyfrol ymgadw rhag yr hyn a fuasai yn tynu oddiwrth y dyddordeb cyffredinol a pharhaol, tra yr amcenid peidio esgeuluso dim oedd a phwysigrwydd ynddo. Ar un olwg y mae yn syndod fod cymaint o waith wedi ei wneuthur, a bod cynifer o hanesion i'w hadrodd am un blaid grefyddol, mewn rhan o sir, yn ystod can lleied o amser. Nid oes eto yn llawn saith ugain mlynedd er pan ffurfiwyd yr eglwys gyntaf gan y Methodistiaid yn Ngorllewin Meirionydd, pan y cyfarfyddodd yr wyth enaid yn Mhandy'rddwyryd, ac y cyfenwyd hwy oherwydd eu bod yn wyth o nifer, yn "deulu arch Noah." Ac y mae bron yr oll o'r gweithgarwch a'r cynydd a gofnodir yma wedi cymeryd lle o fewn y can' mlynedd diweddaf. Erbyn dechreu y flwyddyn hon (1890) yr oedd yr wyth enaid wedi cynyddu nes cyraedd o fewn chwech i wyth mil (8000) o eneidiau. Y mae yn gweddu i ni ddweyd yn ngwyneb y fath gynydd fel y genedl gynt, "O'r Arglwydd y daeth hyn; hyn oedd ryfedd yn ein golwg ni."

Y mae ychydig o bethau eto yn teilyngu sylw na ddaethant o fewn cylch yr hanes yn y penodau blaenorol. Un peth ydyw yr ymweliadau â'r eglwysi. Rhan arbenig o waith y Cyfarfod Misol wy y blynyddoedd ydoedd trefnu ar gyfer anghenion yr eglwysi, a gosod ymwelwyr i ymweled â hwy. Dyma yr arferiad ymhlith eglwysi y saint er dechreuad Cristionogaeth. Un o'r pethau a gyfarfyddwn yn fynych yn Llyfr yr Actau ydyw fod yr apostolion yn anfon brodyr o'u plith eu hunain i ymweled â'r eglwysi oedd wedi eu planu yn y gwahanol wledydd. Wedi clywed daarfod i nifer mawr gredu a throi at yr Arglwydd, anfonodd yr eglwys yn Jerusalem Barnabas i fyned hyd Antiochia: "Yr hwn pan ddaeth, a gweled gras Duw, a fu lawen ganddo, ac a gynghorodd bawb oll, trwy lwyr-fryd calon, i lynu wrth yr Arglwydd." Yr ydym yn darllen yn llythyrau ein brodyr, y cenhadon ar Fryniau Cassia, eu bod hwythau yn myned yn fynych ar deithiau i ymweled â'r eglwysi, ac i gadarnhau y dychweledigion yn nghrefydd Crist. Bu adeg ar eglwysi Sir Feirionydd pan yr oeddynt oll o'r bron yn weiniaid ac egwan. Yn ddiweddar daeth i oleuni hanes byr a gafwyd mewn hen Gof-lyfr^[1] o eiddo y diacon gweithgar, Mr. Gabriel Davies, y Bala, am ymweliad a wnaethpwyd âg eglwysi y sir pan oedd crefydd yn bur isel ynddi. Fel hyn y dywedir am drefniad y cytunwyd arno gan y brodyr mewn Cyfarfod Misol a gynhaliwyd yn Harlech, Mai, 1817:—

"Barn wyd yn angenrheidiol i ryw frodyr fyned oddiamgylch, i ymweled â holl gymdeithasau y sir, i edrych pa fodd y maent hwy,' oherwydd y cyfnewidiadau sydd wedi cymeryd lle yn nhrefn Rhagluniaeth ar amgylchiadau a bywoliaethau llawer o'r brodyr.-I ymofyn a ydyw yr aelodau, yn yr amser isel, cyfyng hwn, yn glynu wrth yr Arglwydd, yn peidio esgeuluso eu cydgynulliad, yn glynu wrth bob moddion o ras, &c., ac yn dyfod i Swper yr Arglwydd, yn ffyddlawn yn eu cyfraniadau at yr achos yn ol eu gallu: a oes llyfr cyfrif eglur yn cael ei gadw; a ydyw'r achos mewn dyled, a pha beth sy'n peri hyny; a oes dim costau afreidiol; a ydynt yn cadw register o'r rhai a fedyddir; a ydynt yn cadw undeb yr Ysbryd yn nghwlwm tangnefedd. A oes brawd yn barod i ymgyfreithio A brawd,-a ydynt yn ystyried achos y gofynwr a'r dyledwr yn eu plith eu hunain. A oes dim pechodau gwybodus yn cael eu goddef yn neb heb eu disgyblu yn ol y Gair. A ydyw rheolau y society yn cael eu darllen a'u hystyried? A ydyw yr aelodau oll yn gynorthwy i'r Ysgol Sabbothol? A ydynt o gydwybod yn ufuddhau i'r Llywodraeth; 'toll, i'r hwn y mae toll; ofn, i'r hwn y mae ofn; parch, i'r hwn y mae parch yn ddyledus!' A ydynt yn agweddu yn grefyddol wrth dalu treth a degwm, heb sarugrwydd a bryntni. I'r diben o gyflawni y gorchwyl crybwylledig, rhanwyd y sir yn bedwar dosbarth."

Yn Nghyfarfod Misol Ffestiniog, Medi, 1818,—"Barnwyd yn angenrheidiol bod ail ymweliad â'r Cymdeithasau, yn gyffelyb fel y gwnaed y flwyddyn o'r blaen. Y mae yn awr angen i ymweled â'r manau sydd wedi eu deffro."

Nid ydyw y brodyr a benodwyd i wneuthur yr ymweliad yn cael eu hysbysu, oddieithr Mr. Gabriel Davies ei hun, a'r hybarch bregethwr Dafydd Cadwaladr, y rhai oeddynt i gymeryd gofal eglwysi Penllyn. Ac un o'r pethau a grybwyllir yn eu hadroddiad hwy am bob eglwys ydyw, hysbysu enwau y blaenoriaid neu y golygwyr oedd ar bob eglwys, ac nid oeddynt ond un neu ddau, fel rheol, ymhob lle. Dengys y dyfyniad uchod fod gwedd Iwydaidd ar yr eglwysi y pryd hwnw. Mae y cyfeiriad a wneir hefyd at amgylchiadau gwasgedig a chyfyng yr aelodau yn eu hamgylchiadau tymhorol, yn cael ei gadarnhau gan y ffaith fod y ddwy flynedd y cymerodd yr ymweliadau crybwylledig le, yn flynyddoedd o galedi mawr ar drigolion y wlad yn gyffredinol. Mae y crybwylliad yn niwedd yr ail baragraff am y manau sydd wedi eu deffro," yn egluro fod y diwygiad mawr, yr hwn a adnabyddid wrth "Ddiwygiad Beddgelert," yn cymeryd lle yn Nghymru yn y flwyddyn 1818.

Ychydig flynyddau yn ol, daeth i feddiant y Parch. Francis Jones, o Abergele, ymysg pentwr o hen lyfrau Cymreig, gofnodiad am ymweliad arall a wnaethpwyd âg eglwysi y rhan yma o'r sir, ac yn garedig anfonodd ef y cofnodiad i fod at wasanaeth yr hanes yn y gyfrol hon. Er nad oes ynddo ryw lawer o wybodaeth, mae ei hynafiaeth yn meddu pwysigrwydd, ac y mae hefyd yn dangos "mor gadarn y cynyddodd Gair yr Arglwydd, ac y cryfhaodd," gan fod yr achosion mor isel y pryd hwnw, yn y manau a nodir. Y brif genadwri gan yr ymwelwyr, mae'n amlwg, ydoedd anogaeth i gasglu at ddyled y capelau. Mae y cofnodiad fel y canlyn:—

"Ymweliad â nifer o eglwysi Meirionydd gan y Parchn. Richard Jones a Dafydd Cadwaladr, Bala, yn Ionawr, 1826.Allan o Gofnod—lyfr y Parch. Richard Jones." Dechreuasom yn Llanfachreth. Cawsom ychydig nifer ynghyd; cryn lawer heb fod yn bresenol. Y mae yma bob ffyddlondeb. Meddyliem eu bod yn bwriadu gwneuthur ychydig at y capelau y flwyddyn hon, yn yr un drefn ag y llynedd; ond, er y cwbl, go isel ydyw yr achos yno. Gallasai fod yn well, oni buasai am ryw ychydig o sarugrwydd ac anghydfod rhwng rhywrai â'u gilydd. Ysu y mae peth felly fel cancr.

Bryn-y-gath.—Cawsom yr ychydig gyfeillion yn y lle bychan hwn yn gynes iawn, ac yn siriol iawn: pob cydfod a thangnefedd yn eu mysg, a phob ymddangosiad o'u bod yn ymglymu yn hynod barod â'r gocheliadau, y rhybuddion, a'r anogaethau oeddym yn roddi iddynt. [Anedd-dy oedd Bryn-y-gath, lle cynhelid yr achos sydd yn awr yn cael ei gynal yn Abergeirw. Yr oedd hyn ddeng mlynedd cyn adeiladu y capel cyntaf yn yr ardal.]

Cwmprysor.—Cawsom yma ychydig gyfeillion. Nid oes yn eu plith neb wedi eu henwi fel blaenoriaid. Diepilaidd iawn ydyw Seion yma. Eto, y maent yn frawdol, ac yr oeddynt yn ymddangos yn cymeradwyo ein cenadwri dros y Cyfarfod Misol atynt.

Ffestiniog.—Cawsom y cyfeillion yn y lle hwn yn llawer gwell nag yr oeddym yn eu disgwyl. Yr oeddym yn meddwl eu bod yn cymeradwyo ein neges atynt. Y maent hwy wedi newid eu ffordd i gasglu at y capelau; sef i wneyd casgliad cyhoeddus bob chwarter yn unig; a'r gymdeithas [aelodau eglwysig] i roddi wrth y drws fel eraill.

Maentwrog.—Yr oedd yr ychydig gyfeillion tlodion yno yn cymeradwyo y genadwri oedd genym atynt yn fawr; ac yn meddwl am fyned ymlaen gyda'r casgliad ar ryw lwybr tebyg i'r llynedd. Y maent yn ychydig iawn o nifer, ac yn ddiepil er's llawer dydd; ac nid heb radd o genfigen ac ymryson rhwng rhai personau, yr hyn sydd yn rhwystr i'w cysur a'u cynydd.

Gwynfryn.—Cawsom lawer o gymorth i ddweyd ein cenadwri yn y lle hwn, a llawer o ddifrifwch yn y cyfeillion wrth ein gwrando. Y mae rhywbeth anghysurus wedi bod rhwng rhai â'u gilydd yno; ond yr oeddym yn cael lle i obeithio ei fod ar wellhau. Gobeithiwn y gwnant gasgliad y flwyddyn hon, er nas gwyddom yn iawn ymha ddull.

Dyffryn.—Nis gwyddom ond ychydig am y lle hwn. Yr oedd y ddau flaenor sydd yn gweithredu fwyaf gyda'r gwaith heb fod yn y cyfarfod. Traethasom ein cenadwri i glywedigaeth hyny oedd yno; ac yr oeddynt yn ymddangos fel pe buasent yn cymeradwyo yn fawr y diben yr oeddym yn cyrchu ato; gan dystio nad oedd dim o bwys mawr yn ofidus yn eu plith, nac mewn diota, nac mewn anghydfod chwaith. Ychydig yw cynydd y gwaith yn y lle hwn. Y maent yn meddwl am gasgliad eleni eto.

Bermo. Ychydig sydd genym i'w ddweyd am y lle hwn, oherwydd yr oeddynt wedi cyhoeddi odfa i bregethu, yn lle cyfarfod neillduol; a thrwy hyny, ni chawsom ddim bron o'u hanes. Ond meddyliem mai isel a digalon ydyw yr achos yn eu plith.

Tachwedd, y flwyddyn 1851, penderfynwyd cael ymweliad drachefn ag eglwysi y pen gorllewinol i'r sir, ac ordeiniwyd y Parchn. E. Morgan, Dyffryn, a Robert Williams, Aberdyfi, i fyned trwy Ddosbarth y Ddwy Afon; a'r Parchn. Richard Humphreys a Daniel Evans i fyned trwy y gweddill o'r cylch. Yn Nghyfarfod Misol Ebrill, y flwyddyn ganlynol, rhoddasant adroddiad o'u gwaith, o'r hwn adroddiad y mae y dyfyniadau canlynol wedi eu cadw:—

Penrhyn.—Cystal a disgwyliad—rhai go dda, a'r lleill yn lled anwadal.

Siloam.—Golwg bur gynhesol ar yr achos yn y lle hwn.

Bethel (Tanygrisiau).—Caria y lle hwn y blaen arnom yn y pen yma yn gyffredin; ac un gamp arnynt ydyw, eu bod fel gwlad ac achos yn tyru at dalu am bobpeth wrth ei gael.

Bethesda.—Yn dal i weithio yn dda—yn tynu ymlaen—yn gorphen eu capel yn daclus yn raddol.

Ffestiniog.—Dim yn debyg i'r hen amser. Er eu bod mewn cysylltiad ag eglwys fechan yn daith Sabbath, eto ânt ymlaen yn selog a gweithgar, gan gymeryd y pen trymaf i'r ferfa eu hunain. Anogwyd hwy yma i ddal ati, ac i fynu digon o ddwylaw i drin yr achos arianol.

Maentwrog. Yr helynt fu dan sylw mewn committee yn Nghyfarfod Misol Dolgellau oedd eto yma.

Trawsfynydd.—Golwg lled siriol, ond cwynant yn fawr eu bod yn colli y plant o'r society pan yr ânt tua 16 mlwydd oed, ac yn cael eu gofidio yn fawr oherwydd aniweirdeb.

Abergeirw. Eisiau mwy o gydweithredu.

Llanfachreth.—Dim yn neillduol, heblaw eu bod wedi cael gofid oddiwrth aniweirdeb ac anghyfiawnder.

Carmel.—Golwg pur isel a digalon—y pechod o aniweirdeb yno yn brwydro.

Llanelltyd.—Diffygiol yn nygiad eu plant i fyny, ac mewn cydymgynull ynghyd.

Bontddu.—Cyffelyb.

Abermaw.—Golwg lled siriol, ond byddai yn dda fod yno fwy o undeb a chydweithrediad.

Dyffryn.—Yn rhyw led fywiog, ond cwynir yno oblegid aniweirdeb.

Gwynfryn.—Dirwest yn isel, a'r pechod o aniweirdeb yno yn fawr. Teimlant lawer o eisiau help arnynt i fyned a'r achos ymlaen.

Harlech.—Yr un plâ yno. Cwynant oherwydd colli cyfeillion oddiyno i fyw, ond y maent yn lled siriol gyda'u gilydd.

Talsarnau—Yn lled siriol a gweithgar—yn meddwl am gallery ar y capel. Eisiau mwy o undeb rhwng yr hen a'r ieuainc yma.

Seion.— Cwyno oherwydd esgeulusiad o foddion gras—rhai yn hynod o ddiog i gyfranu at yr achos trwy y blynyddoeddyn ddirwestwyr bron oll—defnyddir arian y seats at dalu dyled y capel—mae yno rai heb dalu am y seats un amser, ac nid ânt hwy ddim o honynt ychwaith.

Dolgellau.—Cwyno oblegid esgeuluso. Rhai yn ffyddławn iawn mewn cyfranu, a rhai yn fusgrell. Oll yn ffyddlon gyda'r ysgol. Amryw heb fod yn ddirwestwyr. Y rhan allanol o'r achos yn cael ei ddwyn ymlaen yn dda.

Ceir adroddiad am ddosbarth rhwng y Ddwy Afon yn y Gyfrol Gyntaf, tudalen 334. Y mae i'r ymweliad a wnaethpwyd y flwyddyn hon bwysigrwydd mwy na'r cyffredin; oblegid bu hwn yn achlysur i alw sylw arbenig at sefyllfa yr eglwysi gweiniaid, ac arweiniodd hyny yn ganlynol i'r ymdrechion mawrion a wnaethpwyd i osod arolygiaeth weinidogaethol ar yr eglwysi. Yn awr, er's deng mlynedd, neu fwy, pan y cymer ymweliad le, ysgrifenir yr adroddiad ar dafleni pwrpasol, y rhai a drosglwyddir i'w cadw yn ngofal ysgrifenydd y Cyfarfod Misol.

Bum mlynedd ar hugain i'r flwyddyn hon (1890) y gwnaethpwyd y symudiad cyntaf gyda'r Achosion Saesneg yn y rhan Orllewinol o Feirionydd. Ac o hyny hyd yn awr, y mae trefnu ar eu cyfer hwynt wedi bod yn rhan lled bwysig o weithrediadau y Cyfarfod Misol. Ffurfiwyd yr eglwys gyntaf yn Nhowyn. Adeiladwyd y capel Saesneg cyntaf yn y sir yno, yn y flwyddyn 1870; yr oedd cychwyniad yr achos wedi cymeryd lle ddwy flynedd yn flaenorol. Gan fod yr hanes wedi ei roddi yn gyflawn mewn cysylltiad â'r eglwys yn Nhowyn, ni raid ymhelaethu yma. Y mae yn perthyn i'r Cyfarfod Misol yn awr bedwar o gapeli Saesneg, a phump o eglwysi. Y capeli, yn ol eu trefn a'u hamseryddiaeth, ydynt Towyn, Dolgellau, Abermaw, a Blaenau Ffestiniog. Yr achos diweddaf a sefydlwyd ydoedd yn Aberdyfi, Mai 15, 1881. Nid oes yno eto gapel wedi ei adeiladu.

Cynhaliwyd Cynhadledd Achosion Saesneg Gogledd Cymru yn Nolgellau, dyddiau Mawrth a Mercher, y 18fed a'r 19eg o Hydref, 1887. Ac nid digwyddiad dibwys oedd hwn, oblegid dyma y Gynhadledd Saesneg gyntaf a gynhaliwyd yn Sir Feirionydd. Mae y cynulliad blynyddol hwn i'n brodyr y Sheson yn gyfystyr mewn llawer o bethau â Chymdeithasfa i'r Achosion Cymraeg, er nad ydyw, wrth reswm, yn meddu yr un awdurdod. Daeth nifer dda o'r gweinidogion perthynol i'r eglwysi Saesneg yn y Dalaeth Ogleddol ynghyd i Ddolgellau. A gall yr ysgrifenydd, gan ei fod yn bresenol, gyd-ddwyn. tystiolaeth bendant â phawb oedd yn wyddfodol i ragoroldeb cyfarfodydd y Gynhadledd. Mewn uniawngrededd, catholigrwydd, a brwdfrydedd, safai y cyfarfodydd hyn ysgwydd wrth ysgwydd ag unrhyw gyfarfodydd crefyddol a gynhelir yn iaith frodorol y wlad unrhyw amser. Yr oedd y tân Cymreig yn gwreichioni yn yr holl areithiau a'r trafodaethau. Am dri o'r gloch prydnawn y dydd cyntaf, mewn ffordd o agor y Gynhadledd, traddododd Parch. D. C. Davies, M.A., bregeth ar y geiriau, "Una fy nghalon i ofni dy enw." Yn yr hwyr dan lywyddiaeth Dr. Edward Jones, U.H., cynhaliwyd cyfarfod. cyhoeddus i ymdrin ar y wedd genhadol sydd yn perthyn i eglwysi Crist. Cymerwyd rhan ynddo gan y Parchn. D. Lloyd Jones, M.A., Llandinam; John Williams, Caer; a Dr. Charles Edwards, Aberystwyth. Llywyddwyd y cyfarfodydd dranoeth gan y Parch. O. Jones, B.A., Liverpool, llywydd y Gymdeithasfa am y flwyddyn; a chan Mri. H. B. Price, U.H., Porthaethwy, ac E. Griffith, U.H., Springfield. Darllenwyd papyrau, traddodwyd anerchiadau, a chymerwyd rhan yn ngweithrediadau y Gynhadledd gan amryw o weinidogion a diaconiaid.

Y mae cynydd mawr wedi bod yn yr holl eglwysi, oddigerth ychydig o'r rhai lleiaf yn yr ardaloedd gwledig, lle mae y boblogaeth wedi lleihau. Cymerodd y cynydd cyflymaf le yn ystod y deugain mlynedd diweddaf. Dangoswyd y cynydd mewn rhan eisoes yn Ffestiniog, ac yn eglwysi rhwng y Ddwy Afon. Rhoddir isod ychydig o dafleni yn ychwanegol, er dangos y cynydd yn yr holl gylch, gan gymeryd y cyfrifon yn 1849, y waith gyntaf y cyhoeddwyd hwy, i'w cymharu â'r rhai diweddaf a gasglwyd yn 1889.

Dylid cofio fod canghenau wedi myned allan o amryw o'r eglwysi uchod, ar ol gwneuthur y cyfrif yn 1849, megis o Gorris, Aberdyfi, Towyn, Salem, Abergeirw, Penrhyn, Ffestiniog. Oni bai hyny, buasai rhai o honynt yn llawer lliosocach yn awr. Cymerwyd y prif golofnau yn unig i'w cymharu â'u gilydd, a gwelir fod cynydd dirfawr ynddynt oll, yn arbenig colofnau y casgliadau. Cyfartaledd casgliad y weinidogaeth ar gyfer pob aelod yn 1849 oedd 4s. 7½c; cyfartaledd yr holl gasgliadau ar gyfer pob aelod, 10s. 2½c. Yn 1889 mae cyfartaledd casgliad y weinidogaeth ar gyfer pob aelod yn 11s. 1½c.; a chyfartaledd yr holl gasgliadau yn 1p. 1s. 9c. Gwneir amryw gasgliadau yn awr na wneid mo honynt ddeugain mlynedd yn ol, megis y casgliad at y Drysorfa Gynorthwyol, a'r casgliad at yr achosion Saesneg. Eto, dengys y colofnau fod yr eglwysi oll yn rhoddi y pwysigrwydd mwyaf ar y casgliad at y weinidogaeth gartrefol, a'r casgliad at yr Achos Cenhadol. Mae yr olaf yn profi yn amlwg fod ffrwyth lawer yn cael ei gynyrchu rhwng bryniau Meirion yn flynyddol tuag at anfon yr efengyl i blith y paganiaid. Y casgliad cenhadol cyntaf, hyd y mae yn wybyddus, a wnaethpwyd yn Sir Feirionydd ydoedd yn 1799. Chwech o eglwysi y sir a wnaeth y casgliad y flwyddyn hono, y Bala ac Ysbytty o'r pen Dwyreiniol, a'r pedair eraill o'r rhan Orllewinol, ac anfonwyd y casgliad i ofal Mr. Charles, tuag at gynorthwyo Cymdeithas Genhadol Llundain, a chydnabyddwyd ei dderbyniad yn y Drysorfa Ysbrydol am Mehefin y flwyddyn uchod. Y pedair eglwys yn y pen yma i'r sir a wnaeth y casgliad oeddynt,-Dolgellau, 16p. 12s. 6c.; Bermo, 10p. 3s. 7c.; Dyffryn, 5p. 11s. 4½c.; Harlech, 1p. 4s. 0½c. Dywedir ar ddiwedd yr adroddiad, "Ni a obeithiwn eu bod fel blaenffrwyth offrymau helaethach, at y gorchwyl mwyaf pwysfawr, mwyaf angenrheidiol, mwyaf sancteiddiol a gogoneddus ar a wyr ein byd ni am dano." Eleni (1890), ydyw blwyddyn Jiwbili ein Cymdeithas Genhadol Dramor ar Fryniau Khasia, ac mae y casgliad a wneir o fewn y Cyfarfod Misol hwn, er gwneuthur coffa am yr amgylchiad, yn debyg o gyraedd dros 3000p. Ac y mae yn cael ei gredu mai haelioni rhai o eglwysi rhwng y Ddwy Afon, y rhai a ddaethant allan yn gryf gyda'r casgliad hwn yn gynar yn y flwyddyn, a fu yn achlysur iddo lwyddo mor fawr yn y wlad yn gyffredinol. Yn ychwanegol at yr holl frodyr y coffheir am danynt, cymerwyd y rhai canlynol oddiwrth eu gwaith at eu gwobr er pan ysgrifenwyd y Gyfrol Gyntaf.

Y PARCH. GRIFFITH EVANS, ABERDYFI.—Bu farw Tachwedd 6, 1889, yn 62 mlwydd oed. Ganwyd ef yn Botalog, ger Towyn. Yr oedd yn hanu o un o'r teuluoedd parchusaf yn y wlad, a nodweddid ef a'i hynafiaid gan raddau helaeth o gariad at ryddid a lleshad eu cydgenedl. Dygwyd ef i fyny mewn cysylltiad a masnach, a bu yn egwyddorwas yn Llanfyllin. Trwy ei briodas gyntaf, aeth i drigianu i'r Borth, Sir Aberteifi. Yno y dechreuodd bregethu. Daeth trosodd oddiyno ac ymsefydlodd yn Cynfal, gan ddilyn ei alwedigaeth fel amaethwr. Tra yn preswylio yno, bu yn wasanaethgar a defnyddiol gyda'r achos yn Brynerug. Ordeiniwyd ef yn 1872. Ychydig cyn diwedd ei oes rhoddodd i fyny amaethu, a chymerodd daith i America. Cymerai ddyddordeb mawr y tymor hwn yn y Cymry ar wasgar, a gwnaeth ei oreu i'w llesoli. Yr oedd yn ŵr deallus, a boneddigaidd ei ymddygiad, ac yn marn ei gydnabod yn ddidwyll a chrefyddol. Dygodd ei blant i fyny yn grefyddol, a chafodd fyw i'w gweled wedi ymsefydlu yn gysnrus yn y byd. Aeth i'r ystad briodasol yr ail waith, gan symud ei drigfan i Aberdyfi.

MR. EDWARD BELL, ABERDYFI—Yr oedd ef yn un o flaenoriaid cyntaf yr eglwys Saesneg yn Aberdyfi. Ymunodd â'r achos hwn ar ei ddechreuad. Ymroddodd gyda phob ufudddod a pharodrwydd i fod yn noddwr iddo, ac nid oedd neb cymhwysach yn y lle i wneuthur hyny. Bu ei ddeheurwydd gyda phob rhan o'r gwaith, a'i ymddygiad boneddigaidd ac enillgar gyda y dieithriaid a ymwelent âg Aberdyfi, o wasanaeth mawr y blynyddoedd cyntaf y rhoddwyd cychwyniad i'r achos. Dewiswyd ef yn flaenor yn mis Ionawr, 1887; bu farw yn hynod o sydyn, ganol haf y flwyddyn ganlynol.

MR. RICHARD JONES, SIOP NEWYDD, DOLGELLAU.—Yr oedd efe yn enedigol o Dalsarnau, ac yn fab i'r blaenor parchus, Mr. Morris Jones, Cefngwyn. Treuliodd y rhan fwyaf o'i oes yn Nolgellau, fel un o brif fasnachwyr y dref. Daeth i sefyllfa o bwysigrwydd mawr yn y cysylltiad hwn; enillodd ymddiried gwlad a thref, a bu yn llwyddianus yn ei fasnach. Gwnaeth lawer o wasanaeth, yn wladol, cymdeithasol, a chrefyddol, i'r dref a'r ardaloedd cylchynol. Bu yn llenwi y lleoedd uchaf ymysg ei gyd-drefwyr, ac ni cheid neb mwy defnyddiol a galluocach i gyflawni pob gwaith. Bu yn flaenor am rai blynyddoedd yn eglwys Salem; yn llywydd Cyfarfod Ysgolion Dosbarth Dolgellau dros amser maith; yn llenwi swyddi o ymddiried yn y Cyfarfod Misol a'r Cyfundeb. Gwnelai lawer o wasanaeth i'w gymydogion a'i gyd-ddynion, a hyny gyda'r parodrwydd mwyaf. Yr oedd yr esiampl oreu o ddyn ieuanc yn gweithio â'i holl egni gyda phob peth yr ymaflai ei law ynddo. A'r hyn a goronai y cwbl yn ei hanes ydoedd, ei fod yn ymadael â'r byd hwn mewn tawelwch mawr, ac mewn mwynhad llawn o dangnefedd yr efengyl. Bu farw ar yr 22ain o Chwefror, 1890, yn 47 mlwydd oed.

MR. WILLIAM LEWIS, ABERLLYFENI.—Bu ef mewn cysylltiad â chrefydd er yn ieuanc. Llafuriodd lawer i gyraedd gwybodaeth yn nhymor ei ieuenctid, yr hyn a fu yn sylfaen ei ddefnyddioldeb. Gwasanaethodd y swydd o flaenor eglwysig am tua pum mlynedd ar hugain, yn gyntaf yn Esgairgeiliog, ac wedi hyny yn Aberllyfeni. Treuliodd fywyd gwastad: cadwodd ei hun yn ddifrycheulyd oddiwrth y byd; trwy ymroddiad gyda chrefydd enillodd gymeriad cadarn. Bu farw mewn llawenydd, Hydref 5ed, 1890.

MR. HUGH HUGHES, LLYTHYRDY, PENRHYNDEUDRAETH.— Dygwyd ef i fyny yn yr ardal hon, fel is—athraw yn yr Ysgol Frytanaidd. Daeth cyn hir yn athraw trwyddedig. Wedi bod yn llwyddianus yn y swydd hon am dros bymtheng. mlynedd, ymgymerodd â masnach ar raddfa eang yn ei ardal enedigol. Nodweddid ef fel gŵr unplyg a geirwir, a'i onestrwydd a'i uniondeb uwchlaw cael eu hameu. Yr oedd yn un o flaenoriaid eglwys Gorphwysfa. Safai mewn cymeradwyaeth uchel ymysg ei gymydogion fel gwladwr, crefyddwr, a swyddog eglwysig. Daeth ei yrfa i'r pen yn lled sydyn, y 27ain o fis Tachwedd, 1890, pan nad oedd ond 50 mlwydd oed.

Yn awr, y mae y terfynau a osodwyd i'r gyfrol hon wedi dyfod i'r pen. Nis gellir ymhelaethu heb chwyddo y gwaith yn ormodol, ac mewn canlyniad fyned tuhwnt i'r terfynau gosodedig. Wrth daflu golwg dros yr holl hanes, y mae ynddo addysgiadau lawer, y gallesid ar y diwedd gyfeirio atynt; ond gwell gadael i bawb a'i darlleno dynu y casgliadau a welont hwy yn oreu. Pan ystyriom leied oedd nifer yr eglwysi, a pha mor eiddil oeddynt gan mlynedd yn ol, oni allwn gyda hyder ddweyd fod y broffwydoliaeth wedi ei chyflawni, "Y bychan a fydd yn fil, a'r gwael yn genedl gref." Megis y defnyddiwyd cyrn hyrddod i dynu muriau Jericho i lawr, gwnaeth yr Arglwydd bethau mawrion yn Sir Feirionydd trwy offerynau gwael a distadl. Yn y cyfnod cyntaf, pan y deffrowyd gwahanol ardaloedd y rhan orllewinol o'r sir o'u cysgadrwydd, rhoddwyd cychwyniad i'r achosion crefyddol, bron yn ddieithriad, trwy foddion hynod o ddistadl. Mae y darllenydd wedi sylwi, ond odid, ar y rhan flaenllaw a gymerodd amryw o wragedd crefyddol i beri y cychwyniad cyntaf mewn llawer cymydogaeth. Y gwragedd crefyddol oedd y rhai ffyddlonaf i ddilyn yr Arglwydd Iesu pan ar y ddaear, a hwy oedd y rhai cyntaf at y bedd, foreu y trydydd dydd. Felly y cawn eu hanes yn y dechreuad yn Sir Feirionydd. Pwy, bellach, sydd heb wybod am wrhydri Lowri Williams, yn Mhandy-y-Ddwyryd? am ffyddlondeb Catherine Griffith yn y Penrhyn ! am benderfyniad Jane Griffith a Catherine Owen yn erbyn erledigaeth yn Nolgellau ? Catherine Williams oedd un o'r rhai cyntaf i ysgogi gyda moddion crefyddol yn ardaloedd Towyn; Jane Roberts, Rugog, fu yn offerynol i ddwyn yr efengyl i Gorris. Mae yn hysbys mai y merched a'r gwragedd fu yn cario yr achos ymlaen, bron yn hollol, yn Aberdyfi, am dros ugain mlynedd o amser. Mrs. Griffith, ynghyd a'i mab, a roddodd y cychwyniad cyntaf i'r achos yn Abermaw; dwy chwaer ac un brawd a wnelai i fyny dri chrefyddwr cyntaf y Dyffryn; gwragedd crefyddol fu yn offerynol i gael tir i adeiladu yr hen gapel, sef y cyntaf yn mhlwyf Ffestiniog. Y mae yn ffaith, hefyd, mai hwy oedd yn gwneuthur i fyny fwyafrif mawr proffeswyr crefydd ac aelodau yr eglwysi, yn yr holl ardaloedd dros lawer o amser, yn mlynyddoedd cyntaf y diwygiad crefyddol yn y wlad.

Peth arall sydd i'w weled yn bur amlwg yn hanes yr eglwysi ydyw, fod y crefyddwyr cyntaf yn ddosbarth o bobl yn meddu crefydd o radd uchel iawn. Yr oeddynt wedi eu dwyn at grefydd o ganol dwfn anwybodaeth, ac oddiwrth arferion drwg ac annuwiol, a llawer o honynt wedi myned trwy argyhoeddiad llym a thrwyad!. Sylweddolent, gan hyny, y gwahaniaeth rhwng bywyd crefyddol a bywyd digrefydd; a theimlent yn ddwys rym y gorchymyn dwyfol, Dewch allan o'u canol hwynt, ac ymddidolwch, medd yr Arglwydd." Yr oedd y llinell derfyn rhwng byd ac eglwys mor eglur a haul haner dydd yn eu hamser hwy. Adwaenai pawb y crefyddwyr, nid oddiwrth eu proffes yn unig, ond oddiwrth eu bywyd diargyhoedd, a'u hymroddiad i wasanaethu yr Arglwydd.

Heblaw hyny, nodwedd neillduol yn eu crefydd ydoedd, hunanymwadiad a hunanaberthiad. Pwy a all adrodd pa bethau eu maint a ddioddefodd hen grefyddwyr cyntaf Cymru, er mwyn enw yr Arglwydd Iesu? Yr oeddynt yn hynod, hefyd, am eu rhinweddau Cristionogol, megis diniweidrwydd, gonestrwydd, cywirdeb, brawdgarwch, ymostyngiad i ddisgyblaeth, dwyn beichiau eu gilydd.

O'r tu arall, perthynai iddynt hwythau eu diffygion. Er nad ydyw tôn crefydd lliaws o broffeswyr yr amseroedd hyn yn agos mor uchel ag eiddo yr hen grefyddwyr, eto y mae rhagoriaethau i'w cael yn awr nad oeddynt ddim i'w cael gynt. Gwneir llawer mwy o ymdrech i ddwyn y plant a ieuenctyd yr eglwysi i fyny yn grefyddol yn ein dyddiau ni nag a wneid yn amser y tadan. Gosodir yn awr arolygiaeth fwy trwyadl ar yr eglwysi, a phorthir y saint â gwybodaeth ac à deall. Parheir yn yr oes hon i gyfodi addoldai cyfleus a manteisiol i'r holl bobl addoli ynddynt, tra yr oedd yr hen dadau yn arafaidd a gochelgar, i raddau gormodol, gyda hyn. Mae y gras o haelioni hefyd wedi myned ar gynydd yn ddirfawr yn ystod y deng mlynedd ar hugain diweddaf. Mae yn wir fod yr hen bobl yn meddu gwybodaeth eang o'r Ysgrythyr Lân, ac o'r pynciau hanfodol er iachawdwriaeth, ond y mae gwybodaeth yn ei holk ganghenau yn cyniweirio ac yn ymhelaethu yn fawr yn y blynyddoedd hyn. Ac yn ddiddadl, y mae llu mawr eto yn aros yn yr eglwysi sydd yn caru yr Arglwydd Iesu a'i achos "o galon bur yn helaeth." Ni ddylid ewyno yn ormodol ychwaith oherwydd iselder crefydd yn y dyddiau presenol. Wrth edrych yn ol ar hanes y can' mlynedd diweddaf, yr ydym yn gweled amryw gyfnodau pryd yr oedd crefydd yn wywedig yn yr eglwysi, a Seion yn ddi-epil, a chaledwch ac anystyriaeth yn fawr yn y byd y tuallan i'r eglwysi; er hyn i gyd, bron na theimlem yn barod i ddweyd, gwyn fyd na byddai bosibl cyfodi yr hen grefyddwyr selog, a hen gewri y dyddiau gynt, eto o'u beddau.

Priodol yn yr holl waith-y gwaith o alw pechaduriaid o dywyllwch i ras Duw, a'r gwaith o adeiladu yr eglwysi trwy yr holl genhedlaethau-ydyw cydnabod llaw a goruwch-reolaeth rhagluniaeth fawr y nef. Iddo Ef, yr hwn sydd yn cynal pob peth trwy air ei nerth," y mae cyfodiad teyrnas yr Emmanuel yn Ngorllewin Meirionydd i'w briodoli. Y mae y rhestr o weithwyr da a dewr yn llu mawr iawn; ond er i'w llafur hwy fod yn fawr, yr Arglwydd a adeiladodd y tŷ. A'i ras a'i ogoniant Ef a welir yn amlwg yn yr holl adeilad."Canys o hono ef, a thrwyddo ef, ac iddo ef y mae pob peth."

"Fe sy'n dwyn yr holl fforddolion
Cywir, sanctaidd, pur ymlaen:
Cyfarwyddwr
Pererinion, arwain fi."

Nodiadau

1. Y mae diolchgarwch yn ddyledus i Mr. J. Jones, U.H., Corner Shop, Llanfyllin, am roddi caniatad i ddefnyddio cynwys yr hen Gof-lyfr hwn.