Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Trawsfynydd

← Tanygrisiau

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal

Cwmprysor

TRAWSFYNYDD.

Y mae hen achos gan y Methodistiaid yn Nhrawsfynydd. Nid oes ond pedair neu bump o eglwysi yn Ngorllewin Meirionydd y gellir cael sicrwydd eu bod yn hŷn na'r eglwys yn y lle hwn. Ac eto, ychydig o hanes yr achos yma yn ei ddechreuad sydd i'w gael yn unman. Ychydig grybwyllion yn unig a geir am y lle yn Methodistiaeth Cymru.

Yn y flwyddyn 1887, ysgrifenwyd traethawd helaeth ar Ddechreuad a Chynydd Methodistiaeth yn Nhrawsfynydd, gan Mr. Ellis Williams (Iolo Prysor), Isallt, Trawsfynydd, yr hwn oedd yn draethawd gwobrwyedig mewn Cyfarfod Cystadleuol a gynhaliwyd yn y lle y flwyddyn hono. Cafodd yr awdwr, oherwydd ei gysylltiadau â'r ardal, lawer o fantais i holi yr hen bobl am ddechreuad yr achos, ac y mae mewn modd rhagorol wedi crynhoi ynghyd bron gymaint o ffeithiau ag a allesid gael. Y mae diolchgarwch yn ddyledus iddo ef am ei ddiwydrwydd yn casglu yr hanes. Gwneir defnydd helaeth o'r traethawd hwn yn yr hanes a roddir yma.

Y mae Pandy-y-Ddwyryd, lle mae yn wybyddus fod cymdeithas eglwysig wedi ei sefydlu oddeutu y flwyddyn 1757, trwy offerynoliaeth yr hynod Lowri Williams, bron ar derfynau plwyf Trawsfynydd. Ychwanegwyd yn fuan, at yr wyth enaid a wnelai i fyny y gymdeithas yno, y nifer o bump eraill, ac yr oedd un o'r pump o Drawsfynydd. Gwelwyd hefyd, oddiwrth hanes yr achos yno, fod cysylltiad masnachol agos rhwng John Pritchard, gŵr Lowri Williams, â'r pentref hwn. Ffaith arall ydyw, mai un genedigol o'r ardal hon ydoedd Edward Robert, y pregethwr a'r blaenor a ofalai am yr achos yn Pandy-y- Ddwyryd o'r dechreuad. Magwyd ef y rhan foreuaf o'i oes yn y Wernbach, ffermdy oddeutu tair milldir o'r pentref, ar lan afon Eden, neu afon Crowgallt. Mae y ffeithiau hyn yn gyfryw y gellir dibynu arnynt. Ac oddiwrthynt, tynir casgliad yn y traethawd a grybwyllwyd, fod yr achos Methodistaidd wedi ei gychwyn yn Nhrawsfynydd yn rhwyle rhwng 1757-1760. Ond amlwg ydyw, oddiwrth ffeithiau eraill, fod yr adeg yma gryn lawer yn rhy foreu. Faint bynag o sel a berthynai i'r crefyddwyr cyntaf, nid ar unwaith yr oeddynt yn dechreu achos newydd. Yn hytrach, elent bellder mawr o ffordd er mwyn glynu wrth y frawdoliaeth y perthynent iddi. Ac yn araf hefyd yr oedd y disgyblion yn amlhau y dyddiau hyny. Mae yn wybyddus fod erlid mawr yn Nhrawsfynydd am lawer o flynyddoedd ar ol i'r achos ddechreu yn Mhandy-y-Ddwyryd, yn gymaint felly na feiddiai neb o'r pregethwyr fyned trwy y pentref, heb son am bregethu yno. Yr amser hwn oedd yr adeg y ceir crybwylliad am dano yn Methodistiaeth Cymru: "Adroddai John Evans (Bala) y byddai ef, a dau frawd eraill, yn cychwyn o'r Bala ar foreu Sabbath, i gadw cyfarfod gweddïo yn Mlaen-lliw am naw, a Phandy-y- Ddwyryd am ddau o'r gloch, a dychwelyd yn ol i'r Bala yr un diwrnod, a hyny ar eu traed. Yr oedd hyn, debygid, oddeutu 35 milldir. Dywedai yr hen wr y buasai yn dda ganddynt gael bara a chaws yn Nhrawsfynydd wrth ddychwelyd, ond yr oedd yn rhaid i ni (meddai) gadw ymhell oddiwrth y pentref hwnw.'"

Yn Ngoleuad Cymru am Mawrth, 1827, ceir byr-gofiant am Mr. Richard Jarrett, o Drawsfynydd. Yr oedd y gŵr hwn wedi treulio boreu ei oes mewn oferedd a gwagedd, ond tua'r flwyddyn 1778, cafodd dröedigaeth amlwg iawn. A'i hanes o hyny allan ydyw, "Bu Richard Jarrett yn un o'r prif offerynau i gael pregethu i ardaloedd Trawsfynydd, Maentwrog, Ffestiniog a'r cymydogaethau. Yn ei dy ef y dechreuwyd pregethu gan y Trefnyddion Calfinaidd gyntaf o un man yn mhlwyf Trawsfynydd. Ac yn ei dŷ ef y byddent yn pregethu am amryw flynyddoedd. Efe ydoedd y mwyaf nodedig o bawb yn yr ardaloedd hyn am gael cyhoeddiadau pregethwyr o'r Gogledd a'r Deheudir, i ddyfod yma i gyhoeddi gweinidogaeth y cymod. Llawer o weithiau yr aeth i'r Deheudir i'r perwyl yma ar ei draed." Adroddir hanes hefyd am Richard Jarrett yn myned gyda Griffith Siôn, o Ynysypandy, o Drawsfynydd i Ddolgellau, pryd yr oedd erledigaeth fawr yn y dref hono, yr hwn hanes sydd yn cyfateb i'r blynyddoedd cyntaf ar ol tröedigaeth y blaenaf, amgylchiad sydd yn rhoddi ar ddeall nad oedd neb arall yn Nhrawsfynydd ar y pryd a feddai wroldeb i fyned ar y fath neges. Mae y ddau ddigwyddiad hyn yn hanes Richard Jarrett yn profi yn lled eglur nas gellir casglu fod cychwyniad wedi ei roddi, gyda dim graddau o gysondeb, i'r achos yn Nhrawsfynydd yn flaenorol i 1780. Y crybwylliad cyntaf am yr eglwys, fel y cyfryw, yma, hyd y gwelsom, sydd yn hanes bywyd John Ellis, Abermaw. Cafodd y gŵr hwn ei benodi yn un o'r rhai cyntaf fel ysgolfeistr yr Ysgolion Rhad cylchynol, o dan arolygiaeth y Parch. T. Charles, o'r Bala. Bu peth petrusder ynghylch ei gyflogi, oherwydd ei anfedrusrwydd, a'i ddieithrwch i'r gwaith. "Ond ar daer ddymuniad y brodyr yn eglwysi Ffestiniog a Thrawsfynydd, anturiwyd ei gyflogi." Ymunodd John Ellis â'r ysgolion hyn oddeutu y flwyddyn 1785. Oddiwrth y cyfeiriad hwn, ac amryw ffeithiau eraill, yr ydym yn tueddu i gasglu fod cychwyniad yr achos yn Nhrawsfynydd yn gydamserol a'r cychwyniad yn Llan Ffestiniog, sef yn fuan ar ol y flwyddyn 1780.

"Y tŷ cyntaf," yn ol y traethawd a ysgrifenwyd dair blynedd yn ol, "a roddodd achles i Fethodistiaeth yn yr ardal hon oedd y tŷ isaf yn Stryd Fain." Yn y cofiant a ysgrifenwyd am Mr. Richard Jarrett, yn 1827, dywedir mai yn ei dy ef y pregethwyd gyntaf, ac mai "yno y byddent yn pregethu am amryw flynyddau." Cyn belled ag y gellir gweled oddiwrth y tystiolaethau, yr ydym yn dyfod i'r casgliad mai yn y tŷ hwn yn y pentref y preswyliai Richard Jarrett. Mewn cofiant byr i Edward Roberts, y pregethwr, yn Ngoleuad Cymru 1829, dywedir mai "efe a'i frawd R. Roberts fuont yn foddion i gael lle i bregethu yn mhentref Trawsfynydd." Ond ni hysbysir yr adeg. Mae yn ffaith, pa fodd bynag, mai yn y Stryd Fain yr ymgynullai y frawdoliaeth i addoli am gryn lawer o amser ar y dechreu. Mae yn debyg i'r tŷ hwn gael ei neillduo, fel yr oedd yr achos yn cynyddu, yn gwbl at wasanaeth crefydd. Troed ef, fel y gwnelid yn fynych mewn lleoedd eraill y blynyddoedd hyny, o fod yn dy anedd yn addoldy. Gelwid ef yr "Hen Gapel," neu o'r hyn lleiaf gellir casglu hyny, gan y gelwir y cae tu ol i'r tŷ hyd heddyw, Cae'r Hen Gapel. Yn y capel hwn a gelwid ef yn gapel y pryd hyny-yn rhywle o 1785 i 1790, cafodd y Parch. John Jones, o Edeyrn, odfa effeithiol iawn. Adroddwyd yr hanes gan Robert Jones, Rhoslan, wrth Griffith Solomon. Yr oedd cyhoeddiad Mr. Jones, pan yn ŵr ieuanc, ryw ddydd gwaith ar ganol cynhauaf gwair, yn Nhrawsfynydd. Rhyw amaethwr a ddywedai wrth y rhai oedd ar waith ganddo gyda'r gwair, "Mi a'ch gadawaf chwi am enyd, ac a af i'r capel i wrando pregeth; gwnewch chwithau eich goreu." Ac ymaith ag ef tua'r capel, ond ymhen ychydig troes yn ei ol, a dywedodd, "Yr wyf yn clywed fod rhywbeth anghyffredin yn canlyn y dyn sydd i fod yn y capel heddyw; mi hoffwn i chwi ddyfod i gyd i wrando arno." Felly yr aethant oll, yn chwech o nifer; a sicrheir fod pob un o honynt wedi derbyn bendith gan Dduw, ac wedi eu dychwelyd at grefydd. Prin ugain mlynedd y buwyd yn addoli yn y rhan o'r pentref a elwir Stryd Fain. A'r oll sydd yn wybyddus am yr eglwys y tymor hwn ydyw ychydig o grybwyllion am rai o'r blaenoriaid, yr hyn a welir eto yn mhellach ymlaen.

Yn y flwyddyn 1798 yr adeiladwyd y capel cyntaf. Safai hwn yn yr un man a'r capel presenol, ond nid yn hollol yr un dull. Yr oedd y capel cyntaf a'i dalcen i'r ffordd, a'i wyneb i gefn y tai sydd yn cyd-redeg âg ochr yr un presenol. Nid oedd yn cynwys ar y dechreu ond pulpud a dwy sêt. Llenwid y gweddill o hono â meinciau, ac ni bu yn gapel a'i lon'd o seti am ddeugain mlynedd. Rhifai y gwrandawyr yn y capel hwn yn rhywle o bedwar ugain i bedwar ugain a phymtheg. Dechreuwyd yr Ysgol Sul yn bur foreu yn Nhrawsfynydd, yn foreuach nag un man arall yn Ngorllewin Meirionydd. Bu hefyd yn ysgol lafurus ac effeithiol drwy y blynyddoedd, yr hyn oedd i'w briodoli, yn yr amser a basiodd, i fesur helaeth, i fedrusrwydd ac effeithioldeb ei harolygwyr. Y diweddar Morris Llwyd, Cefngellewm, oedd yr arolygwr, hyd ei farwolaeth yn Medi, 1867; a Mr. Jarrett ar ei ol hyd ei farwolaeth yntau yn Ionawr, 1888. Rhif yr ysgol pan gasglwyd y cyfrif gyntaf yn 1819 oedd 93. O'r flwyddyn hon hyd 1870, amrywiai y rhifedi o 120 i 290. Ar y cyntaf, ni chynhelid ond dau foddion y Sabbath-ysgol y boreu a phregeth y prydnhawn. Y daith yn 1816 oedd, Ffestiniog, Cwmprysor, Trawsfynydd. Anfynych y cynhelid cyfarfod gweddi, elai y bobl i ganlyn y pregethwr i'r lleoedd eraill yn y daith. Ond yr oedd cyfarfod gweddi wedi dyfod yn beth cyffredin cyn ymadael o'r hen gapel, ac yr oedd tri o ddosbarthiadau wedi eu trefnu i gynal cyfarfodydd gweddi yn eu cylch, sef Dosbarth Thomas Hugh, Morris Llwyd, ac Evan Williams. Blaenor y gân ar y cyntaf oedd Robert Roberts, y siopwr; dilynwyd ef gan Benjamin Edwards. Bu diwygiad mawr yn y capel hwn, y fath na chyffyrddodd â'r un o'r ardaloedd cylchynol. Ychwanegwyd y pryd hwnw at rif yr eglwys yn y lle y nifer o bedwar ar ddeg a thriugain. Bu y Moriah cyntaf hwn yn gartref Methodistiaeth am un mlynedd a deugain, sef o'r flwyddyn 1798 i 1839. Prif hyrwyddwyr a blaenoriaid yr achos hyd yr adeg yma oeddynt,-

RICHARD JARRETT.

Crybwyllwyd am dano eisoes fel y prif offeryn i ddwyn pregethwyr i ardal Trawsfynydd. Dywedir yn ei gofiant ei fod yn un o bererinion Sion. Prawf o hyny ydyw ei sel a'i ffyddlondeb mawr gyda'r achos yn ei gychwyniad. Yr oedd ei onestrwydd a'i dduwioldeb yn engraifft deg o'r to cyntaf o grefyddwyr Cymru. Am dano ef, dybygid, yr adroddir yr hyn a ganlyn, pan yr oedd ei amgylchiadau bydol wedi dyrysu, ac y gorfuwyd gwneyd arwerthiant ar ei bethau, "Gwerthwch nhw i gyd (meddai), gwerthwch nhw i gyd; hyd yn nod llwy bren, hyd yn nod llwy bren; talu i bawb sydd arnaf fi eisiau." Oherwydd ei onestrwydd yn y tro hwn, llwyddodd drachefn, a daeth yn berchen eiddo. Bu farw Hydref 5ed, 1826, yn 86 oed.

ROBERT ROBERTS.

Yr oedd yn frawd i Edward Roberts, y pregethwr. Adwaenid ef fel Robert Roberts, y siopwr. Bu yn fasnachwr llwyddianus yn High Street. Un o gewri cyntaf y Methodistiaid oedd ef. Bu farw Ionawr, 1818, yn 69 oed.

WILLIAM JONES, O'R NANTFUDR (wedi hyny o Coedcaedu).

Ganwyd ef yn 1770. Dywedir yn "Hanes Enwogion Swydd Feirion," ei fod yn flaenor gweithgar, ac y byddai yn arfer dechreu o flaen pregethwyr, ac esbonio yn achlysurol oddiar y benod. Yn 1794, symudodd o Drawsfynydd i Fathafarn, Llanwrin, Swydd Drefaldwyn. Yn fuan wedi hyny, dechreuodd bregethu; ac am y rhan ddiweddaf o'i oes, adnabyddid ef fel y Parch. William Jones, Dolyfonddu. Yr oedd yn ŵr o ddylanwad mawr. Bu farw Mawrth 1af, 1837.

THOMAS HUGH (tad y Parch. Thos. Hughes, Machynlleth gynt),

oedd un o flaenoriaid cyntaf yr eglwys. Argyhoeddwyd ef trwy offerynoliaeth Mr. Rees, Llanfynydd, yn y Bermo, yn y flwyddyn 1789. Dywedai y pregethwr "fod yr Arglwydd yn gyffredin yn dechreu gweithredu ar feddwl y rhai ag yr oedd yn meddwl eu hachub, cyn eu bod yn 30 oed." Bachodd y sylw yn ei feddwl, a phenderfynodd ymuno â'r eglwys pan oedd ei hun o gylch 30 oed. Gwnaed ef yn flaenor yn bur fuan. Bu am haner can' mlynedd yn llywio yr achos yma. Yr oedd yn llym a miniog mewn disgyblaeth, a thueddai, fel llawer o'r hen bobl, i wrthwynebu symudiadau ymlaen gyda chrefydd. Ond dyma fel y sieryd y gareg uwchben ei fedd,—"Thomas Hugh, un o henuriaid eglwys y Methodistiaid Calfinaidd, gŵr pwyllog a chywir, anaml ei eiriau, didderbynwyneb, ac nid adwaenai y cyfoethog o flaen y tlawd. Bu farw yn 1840, yn 80 oed."

GRIFFITH RICHARD, TYDDYNGAREG (wedi hyny o Lwynderw).

oedd flaenor, fel y'n hysbysir, yn yr hen gapel, ac am ychydig yn y capel a'i dilynodd. Gŵr pwyllog a chadarn ei gymeriad oedd yntau. Bu farw Awst 1845, yn 71ain oed. PARCH. RICHARD JONES, BALA. Ganwyd ef mewn lle o'r enw Tafarntrip, yn mhlwyf Ffes tiniog. Bu yn cymeryd gofal un o ysgolion Mr. Charles yn Nhrawsfynydd. Yn 1815, dechreuodd bregethu, a thraddododd ei bregeth gyntaf yn nghapel Cwmprysor. Yr oedd yn bregethwr defnyddiol, ac yn ŵr dylanwadol yn y sir. Treuliodd ran olaf ei oes yn y Bala, ac yno y bu farw, Ebrill 17, 1840, yn 55 oed.

PARCH. JOHN PETERS.

Y mae enw y gŵr hwn yn fwy cysylltiedig â Thrawsfynydd na'i gydweinidog a llafurwr, oblegid yma y diweddodd ef ei oes. Coffheir am dano yn fynych yn y wlad yn awr, ymhen agos i driugain mlynedd ar ol ei farw. Brodor ydoedd o Langower, gerllaw y Bala. Argyhoeddwyd ef trwy weinidogaeth y Parch. John Evans, New Inn. Dechreuodd bregethu pan yn 23 mlwydd oed. Yn 1823, ymbriododd â gweddw Mr. Thomas Roberts, o Drawsfynydd, a symudodd yma i fyw. Yn 1827 ordeiniwyd ef, yr un adeg a'r Parch. Henry Rees. Ymben deuddeng mlynedd ar ol ei ddyfodiad i Drawsfynydd, anmharodd ei iechyd, ac ar y 26ain o Ebrill, 1835, bu farw, yn 56 mlwydd oed, yr hyn a barodd alar mawr ymysg lliaws crefyddwyr Sir Feirionydd. Yr oedd John Peters yn ŵr anwyl iawn yn ei wlad, ac yn bregethwr hynod o dderbyniol. "Yr oedd prydferthwch ei wedd, sirioldeb ei dymer, melusder ei ddawn, a phwysigrwydd ei athrawiaeth, yn cyd-wasanaethu i enill iddo wrandawyr a chyfeillion lawer." "Meddyliais," ebai Daniel Evans, Harlech, "am Apolos lawer gwaith wrth ei wrando, ac nid ydwyf yn cofio fy mod un amser yn ei wrando na byddai gwlith yn disgyn ar ryw gwr i'r gynulleidfa." Byddai ganddo ddywediadau byrion, awchlym, yn ei bregethau. Llefarai un tro am undeb â Christ a galwodd sylw y gynulleidfa yn y geiriau canlynol, "Bobl, mae ffordd i uffern o bobman ond o Grist; ond os cewch undeb â Christ, chwi gollwch y ffordd i uffern am byth." Dro arall, pan yn pregethu ar Ddameg y Deng Morwyn, galwodd yn ddeffrous ar ei wrandawyr, "Bobl, edrychwch am fod eich crefydd yn un a ddeil i'w thrwsio." Heblaw bod yn bregethwr hynod o felus, safai mewn parchusrwydd ymysg ei holl frodyr.

Cynyddodd y boblogaeth yn Nhrawsfynydd oddeutu yr un adeg ag y bu y cynydd yn Ffestiniog. Ac yn y flwyddyn 1839, yr ydym yn cael i dri o gapeli newyddion gael eu hadeiladu yn y Dosbarth-Peniel, Ffestiniog; Nazareth, y Penrhyn; a Moriah, Trawsfynydd. Ystyrid y capeli hyn ar y pryd yn rhai anghyffredin o fawr a phrydferth. Cafwyd cryn lawer o wrthwynebiad yn Nhrawsfynydd i ymgymeryd â'r anturiaeth o adeiladu capel mor fawr. Dywediad un o'r hen flaenoriaid goreu yn y lle ydoedd, "Mi gewch wel'd y byddwch mewn trybini." Ond penderfyniad y lliaws a orfu, a dywedir fod tipyn o arian wrth gefn wedi eu casglu yn barod i gychwyn yr anturiaeth. Nid ydyw traul adeiladu y capel hwn ar gael. Ymhen y pum' mlynedd, sef yn Nghyfarfod Misol y Dyffryn, Ionawr 1845, yr ydym yn cael y penderfyniad canlynol yn cael ei basio,-"Sylwyd ar amgylchiadau y capelydd sydd dan ddyled fawr, megis Trawsfynydd, Ffestiniog, a'r Penrhyn. Daeth y brodyr i'r penderfyniad canlynol, sef bod i'r cyfeillion yn y capelydd uchod gasglu a allant yn nghorff y flwyddyn hon, a dyfod a chyfrif teg o'r arian a gasglant i'r Cyfarfod Misol yn nechreu y flwyddyn nesaf, a bydd yr un swm ag a gasglasant hwy yn cael ei roddi iddynt o'r Cyfarfod Misol yn yr ochr ddeheuol o'r sir-swllt at bob swllt, punt at bunt, cant at gant-penderfynwyd hyn trwy godiad deheulaw." Adroddodd Morris Llwyd yr hanes hwn yn y seiat ar ol dyfod adref o'r Cyfarfod Misol. A dywedodd Griffith Richard, Tyddyngareg, yn y fan a'r lle, "Mi rof fi 50p. os gwnewch chwi hwy yn 100p." Y canlyniad fu iddynt gasglu 120p. Erbyn myned i'r Cyfarfod Misol ymhen y flwyddyn, yr oedd y brodyr yno wedi dychrynu, ac nis gallent roddi i'r cyfeillion yn Nhrawsfynydd ond 80p. Yr oedd yn aros o ddyled y capel hwn 180p, yn y flwyddyn 1850, a buwyd ddeunaw mlynedd yn cwbl glirio y swm hwn. Yn 1870, rhoddwyd oriel ar y capel gyda thraul o 262p. 15s. Ac yn 1871 adeiladwyd tŷ da i'r gweinidog, yr hwn a gostiodd 313p. Ss. 2c. Yn 1885, adeiladwyd y capel am y trydydd tro i'r ffurf hardd sydd arno yn bresenol. Aeth y draul i adeiladu y waith hon yn 1836p. 1s. 8c.

Ceir hanes y canghenau eglwysi a gyfododd o Drawsfynydd eto ar eu penau eu hunain, ond mae Ysgoldy Cacadda yn gofyn am sylw byr yma. Sefydlwyd ysgol Sul yn y rhan yma o'r ardal ar y cyntaf mewn tŷ a elwir Tŷ'ntwll, lle y preswyliai un Tudur Thomas, oddeutu y flwyddyn 1790. Ryw ddiwrnod, tarawodd yr adnod hono i feddwl T. T. yn fywiog iawn,- "Hyfforddia blentyn ymhen ei ffordd, a phan heneiddio nid ymedy â hi." Dylanwadodd yr adnod ar ei feddwl mor gryf, fel yr aeth ati ar unwaith i gasglu plant y gymydogaeth i'w dy ar y Sabbath i'w dysgu i ddarllen, a phan ddywedai yr hen wraig wrtho am adael plant pobl yn llonydd, ac addysgu ei blant ei hun, distawai hi trwy alw ei sylw at eiriad yr adnod, "Hyfforddia blentyn," ac nid dy blentyn. Felly y cychwynwyd yr ysgol yma, a bu T. T. yn arolygwr arni tra fu byw. Dygwyd hi ymlaen o'r naill dy i'r llall am agos i driugain mlynedd, pryd y penderfynwyd cael ysgoldy. Cafwyd tir yn rhodd gan John Davies, Ysw., Fronheulog, ac R. Roberts, Ysw., Tŷ'nycoed. Dyddiad y Weithred ydyw 1848. Trwy ymdrech yr ardal, ac elw oddiwrth gyngerdd a roddwyd yn rhad gan gor Bethesda, talwyd y ddyled yn 1849.

Mae y daith wedi ei threfnu fel y mae yn awr, sef Trawsfynydd, Cwmprysor, ac Eden, er y pryd y sefydlwyd achos yn Mlaenau Ffestiniog, yn y flwyddyn 1819. Er fod yr eglwys yn un o'r rhai hynaf, yn gymhariaethol ddiweddar y cynyddodd yn ei rhif. Nifer y cymunwyr yn 1848 oedd 85. Cafodd yr eglwys ymweliad grymus yn y Diwygiad 1858- 1859. Trodd llawer o bechaduriaid at yr Arglwydd y pryd hwn. Ymunodd â'r eglwys yn Nhrawsfynydd y nifer o dri-arddeg a thriugain, ac y mae effeithiau yr ymweliad yn aros hyd y dydd heddyw.

Ar ol yr arweinwyr canu cyntaf y crybwyllwyd am danynt, bu David Roberts, y blaenor ffyddlawn, yn cymeryd gofal caniadaeth y cysegr. Wedi hyn, Griffith Williams, Tŷ'nrhedyn. Ar eu hol hwy daeth William Owen, Muriau, i gymeryd gofal yr adran yma o'r gwaith, a bu llewyrch da ar y canu cynulleidfaol o dan ei arolygiaeth ef. Ond yn yr oes bresenol y mae dadblygiad elfenau cerddoriaeth wedi gwneuthur cynydd mawr rhagor a fu. Ar ol W. O., daeth Robert Jones (Eos Prysor), yn flaenor y gâu, ac efe sydd yn llanw y swydd eto, a dau eraill wedi eu nodi yn gynorthwywyr iddo.

Yn y flwyddyn 1869, daeth yr eglwys i'r penderfyniad o gael gweinidog, a rhoddwyd galwad i'r Parch. William Jones, yr hwn oedd y pryd hyny yn weinidog yn Llanllyfni. Y mae ef wedi bod mewn cysylltiad gweinidogaethol â'r eglwys hyd yn awr.

Y blaenoriaid, heblaw y rhai a nodwyd eisoes, oeddynt,-

EVAN WILLIAM, FACTORY.

Dewiswyd ef i'r swydd, fel y tybiwn, yn yr hen gapel, yn flaenorol i 1839. Edmund Jones, y Shop, hefyd a etholwyd yr un adeg; ond oherwydd rhyw resymau, ni wasanaethodd ef y swydd o flaenor gyda'r Methodistiaid. Gŵr distaw ydoedd Evan William, ond gwastad ei rodiad, a thra defnyddiol gyda'r achos. Yn ei ymadawiad collwyd un o ffyddloniaid Seion. Gadawodd y fuchedd hon Rhagfyr 1853, yn 55 mlwydd oed.

EDWARD HUMPHREY.

Derbyniwyd ef, Mr. Jarrett, a David Roberts, yn aelodau o'r Cyfarfod Misol Rhagfyr 1848. Dyn plaen a di-dderbynwyneb oedd ef. Byddai yn ymylu weithiau ar fod yn gâs a brwnt, ond diameu mai ei onestrwydd a chywirdeb ei amcan oedd wrth wraidd ei ymddygiad. Tymor byr fu iddo ef yn ei swydd. Cymerwyd ef adref Mehefin 1852, yn 71 mlwydd oed.

MORRIS LLWYD, CEFNGELLGWM.

Y gŵr hwn oedd y mwyaf enwog o holl flaenoriaid Trawsfynydd, ar gyfrif meithder yr amser y bu yn y swydd, yn gystal ag oherwydd ei alluoedd a'i ffyddlondeb, bron anghymarol. Yr oedd yn disgyn o deulu hynafol y Llwydiaid o Gynfal, plwyf Maentwrog, sef Hugh Llwyd a Morgan Llwyd. A mab iddo ef ydyw Morgan Lloyd, Ysw., Q.C, diweddar Aelod Seneddol dros Fwrdeisdrefi Môn.

Ganwyd Morris Llwyd yn Cefngellgwm, amaethdy gerllaw pentref Trawsfynydd, yr hwn le oedd yn dreftadaeth i'r teulu. Cafodd ei hyfforddi mewn gwybodaeth Ysgrythyrol yn dra ieuanc, gan un a elwid Tomos y Melinydd, fel y daeth yr un mwyaf hyddysg yn ei wybodaeth o'r Hen Destament o bron bawb yn Nghymru. Bwriadai ei dad ei ddwyn i fyny yn offeiriad yn eglwys Loegr, ac anfonwyd ef i'r ysgol i'r Amwythig gyda golwg ar hyny. Ond oherwydd i wasanaethyddes oedd yn y teulu ddywedyd wrtho nad oedd cymhwysder ynddo i sefyll uwchben pechaduriaid oedd a'u hwynebau ar fyd tragwyddol, ac y byddai eu gwaed yn cael ei ofyn oddiar ei ddwylaw ef, rhoddodd y bwriad heibio am byth. Dywedir y byddai yn arfer myned i wrando pregethu i hen gapel cyntaf y Methodistiaid, yr hwn oedd yn y Stryd Fain, ac mai yno y bachodd y gwirionedd yn ei feddwl. Pan yn ddeunaw oed, rhoddodd ei hun yn gyntaf i'r Arglwydd, ac yna i'w bobl. Ymgymerodd â gweithio gyda chrefydd ar unwaith. Llithrodd i'r swydd o flaenor heb yn wybod iddo ei hun na neb arall. Ni bu dewisiad arno i'r swydd gan yr eglwys, na derbyniad iddo gan y Cyfarfod Misol. Fel y digwyddodd i lawer o'r tadau, tyfodd Morris Llwyd yn ddiacon yn naturiol, ac ni ddarfu i neb erioed lenwi y swydd yn ffyddlonach. Rhan bwysig o'i wasanaeth fel blaenor, trwy gydol ei oes, ydoedd porthi y praidd â gwybodaeth ac â deall, eu cynghori a'u rhybuddio, a dal i fyny burdeb disgyblaeth eglwysig. Mynychai y Cyfarfodydd Misol yn lled gyson, a gwrandewid yn barchus bob amser ar ei gynghorion pwyllog. Yr oedd yn un o'r blaenoriaid a law-arwyddodd Weithred Gyfansoddiadol y Cyfundeb.

Treuliodd oes faith fel un o wyr parchusaf ei ardal, a chan ei fod yn freeholder, rhoddid iddo yn wastad le uwch na'r cyffredin o drigolion y plwyf. Cymerai y blaen gyda symudiadau a chymdeithasau daionus yr oes. Ond yn yr eglwys, a chyda yr Ysgol Sabbothol y rhagorodd fwyaf. Bu yn ysgrifenydd y Cyfarfod Ysgolion am yn agos i haner can' mlynedd; ac mae y gwaith a wnaeth gyda hyn yn gof-golofn goffadwriaethol i'w enw. Ceir ychwaneg am dano yn y cysylltiad hwn yn y benod ar yr Ysgol Sabbothol. Dywedir am dano, "ei fod wedi gosod ei wyneb yn deg tua'r nefoedd, a phe buasai pawb yn y plwyf yn troi yn ol, buasai ef yn myned ymlaen yn debyg fel o'r blaen." Yr oedd yn un o'r blaenoriaid mwyaf defnyddiol a dylanwadol yn y rhan yma o Sir Feirionydd; y mae ei enw i'w gael mewn cysylltiad â phob symudiad o bwys ynglyn a'r Cyfarfod Misol am faith flynyddoedd. Wedi bod am driugain mlynedd yn llenwi cylchoedd o ddefnyddioldeb, bu farw Ebrill 9, 1867, yn 77 mlwydd oed.

JARRETT JARRETT, GLASFRYN.

Yn ddiweddar y cymerwyd ef oddiwrth ei waith at ei wobr, ac felly mae y cof am dano eto yn fwy byw yn y wlad nag unrhyw un o'i gyd-swyddogion a'i rhagflaenodd i ogoniant. Yr oedd yntau yn hanu o un o deuluoedd parchusaf y plwyf. Mae Jarrett yn enw teuluaidd yn yr ardal a'r cylchoedd. Treuliodd ef oes faith a defnyddiol yn y lle, ac yr oedd y bwlch yn fawr ar ei ol. Parhaodd cysylltiad agos rhyngddo a Methodistiaeth am dros driugain mlynedd. Cafodd fantais fawr pan yn ieuanc i ymgydnabyddu a chrefydd yn ei phethau goreu, oblegid lletyai llawer o'r pregethwyr yn ei gartref. Yn y Glasfryn y lletyai yr anfarwol John Elias, pan ar ei deithiau yn a thrwy Feirion. Ysgrifenodd y pregethwr poblogaidd lawer o lythyrau at ei gyfaill i.uane yn Nhrawsfynydd, yn llawn cynghorion doeth a chrefyddol, yr hyn a ddengys fod ganddo feddwl mawr o hono, er ieuenged ydoedd. Parhaodd y cysylltiad hwn rhwng y Glasfryn â gweinidogaeth a gweinidogion yr efengyl ar hyd ei oes.

Llanwodd Mr. Jarrett gylchoedd o ddefnyddioldeb mawr ymysg ei gydoeswyr. Yr oedd yn fasnachydd llwyddianus ac yn amaethwr cyfarwydd. Yn ei gysylltiadau masnachol, meddai gryn wybodaeth ynghylch cyfferiau meddygol, a gwnaeth lawer o ddaioni i'w gyd-ddynion gyda'r cyfryw bethau. Bu yn llanw y swydd o arolygwr yr Ysgol Sabbothol am flynyddoedd meithion. Dewisasid ef yn flaenor eglwysig ddeugain mlynedd union i'r flwyddyn y bu farw. Ac ar ol i'r hen batriarch Morris Llwyd noswylio, arno ef y disgynodd y fantell, a'r rhan drymaf o'r cyfrifoldeb gyda'r gwaith. Cynrychiolai yr eglwys yn fynych yn y Cyfarfodydd Misol a'r Cymanfaoedd. Gwnaeth ei ran i wella yr achos ymhob ystyr, a safodd yn gryf o blaid y weinidogaeth. Yr oedd ei grefydd a nawseidd-dra ei ysbryd yn amlwg iawn yn niwedd ei oes, a theimlai ymlyniad cryf wrth bob peth a berthynai i deyrnas y Cyfryngwr. Bu yntau farw mewn oedran teg, yn mis Ionawr, 1888. Yn y Cyfarfod Misol cyntaf ar ol hyny, "gwnaethpwyd coffhad serchus am Mr. Jarrett, Trawsfynydd, yr hwn a fu yn ŵr cymeradwy ac uchel ei barch yn yr ardal hono ar hyd ei fywyd, a'r hwn hefyd oedd yn dra adnabyddus i gylch eang o Fethodistiaid yr oes hon a'r oes o'r blaen. Hynodid ef fel dyn duwiol, gwybodus, ac ymroddedig gyda theyrnas yr Arglwydd Iesu."

Y mae David Roberts, yr hwn sydd eto yn aros, ac yn awr yn henafgwr, heblaw gwasanaethu yn ffyddlon y swydd o flaenor am dros ddeugain mlynedd, wedi bod yn wasanaethgar hefyd mewn cylchoedd eraill, megis gyda chaniadaeth y cysegr, a lletya gweinidogion y Gair am lawer o flynyddoedd. Bu Mr. Morris Roberts, Brynysguboriau, wedi hyny o Dysefin, ond sydd yn awr wedi ymfudo i'r America, yn flaenor yma.

Y blaenoriaid yn bresenol ydynt,—Mri. David Roberts (er 1848), Cadwaladr Williams (er 1861), David Morris, William Evans, John Williams, a John Jones.

Rhif y gwrandawyr, 506; cymunwyr, 230; Ysgol Sabbothol, 336.